[zaloguj się]
[pdf]

RUSZAĆ (192) vb impf

a jasne.

Fleksja
inf ruszać
indicativus
praes
sg pl
1 ruszåm
2 ruszåsz
3 ruszå ruszają
praet
sg pl
3 m ruszåł m pers ruszali
f ruszała m an
n ruszało subst ruszały
fut
pl
2 m pers będziecie ruszać
imperativus
sg pl
1 ruszåjmy
2 ruszåj ruszåjcie
3 niech ruszå
conditionalis
sg pl
2 m byś ruszåł m pers
3 m by ruszåł m pers
f by ruszała m an
n by ruszało subst by ruszały
impersonalis
praet ruszåno
con by ruszåno
participia
part praet act ruszając

inf ruszać (38). ◊ praes 1 sg ruszåm (9). ◊ 2 sg ruszåsz (3). ◊ 3 sg ruszå (51). ◊ 3 pl ruszają (19). ◊ praet 3 sg m ruszåł (6). f ruszała (2). n ruszało (2). ◊ 3 pl m pers ruszali (2). subst ruszały (2). ◊ fut 2 pl m pers będziecie ruszać (1). ◊ imp 2 sg ruszåj (14); -åj (12), -(a)j (2). ◊ 3 sg niech ruszå (7). ◊ 1 pl ruszåjmy (1). ◊ 2 pl ruszåjcie (1). ◊ con 2 sg m byś ruszåł (2). ◊ 3 sg m by ruszåł (7). f by ruszała (2). n by ruszało (1). ◊ 3 pl subst by ruszały (2). ◊ impers praet ruszåno (2); -åno (1), -(a)no (1). ◊ con by ruszåno (1). ◊ part praes act ruszając (17).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
I. Transit. (186):
1. Wprawiać w ruch, poruszać; movere PolAnt, Modrz, Cn; motare Mącz, Cn (29): Moveo, Ruſzam. Mącz 233d, [234]a.

ruszać kogo, co (3): FalZioł V 21c; á w ktorych [stworzeniach] też Pan Kryſtus mieſzka ile Bog/ ożywiáiąc ony Boſką mocą ſwoią/ y w żywocie záchowywáiąc/ ruſzáiąc/ y bytność dáwáiąc RejPosWiecz2 95; Będąc s tyłu Hánnibálowi/ kázał drzewcy źiemię ruſzáć/ áby tym więcżſzy proch poruſzał Rzymiánom w ocży BielSpr 44; [KsięgiSądWiej 1543 nr 685].

ruszać kim, czym (4): FalZioł V 22b; GlabGad C8v; Komornik mnimał by Niedźwiedźicá drzwiámi ruſzáła BielKron 388v; BielSpr 44.

Zwroty: »nie ruszać ani na prawo ani na lewo« (1): [Jan Ocieski, kanclerz koronny] gdy od Krolá mowić powſtánie/ [...] nieruſzáiąc ſobą áni ná prawo/ áni ná lewo/ [...] gdy mowić pocznie/ ſłowá z vſt iemu płyną OrzRozm Q4.

»sobą ruszać« = ruszać się, wykonywać ruchy [szyk zmienny] (5): á to maſz czynić do iedennaſcie dni/ iedno nie wiele ſobą ruſzać/ y owſzem ſkakania ſie chronić. FalZioł I 116d; OrzRozm Q4; pan Kriſtus/ ile Bog tylko/ nas y ine wſzytko ſtworzenie ſwoie/ mocą ſwoią Boſką ożywiáć [...] racży/ á dawa nam ſobą ruſzáć/ y być RejPosWiecz2 91; HistLan B2v; Powiedano ná iednego dobrego cżłowieká iż iechał drogą/ y vyrzał podle drogi chłopá dopirucżko obieſzonego/ [...] á on ieſzcże ſobą ruſza/ y kazał wnet ſkocżić ſłudze że gi vciął. RejZwierc 101.

»sobą ruszać« = chwiać się (1): Też [Wirgilius] dzwonicę iednę kamienną vdziałał, ktorażto iako ſie dzwony chybały też tam ſobą ruſzała. BielŻyw 123.

»ruszać (i) na tę i na owę stronę« (2): Zaſię ieſtli by ſye przygodziło rodzenie iedną reką: [...] [baba] wetkawſzi w żywoth dziećię/ má ruſzać niewiaſtą y na tę y na owę ſtronę FalZioł V 22b, V 21c.

Szereg: »chwiać i ruszać« (1): A potym matkę onego [rodzącego się] dziecięcia chwiać j ruſzać na tę, y na owę ſtronę FalZioł V 21c.
Przen (3):
Fraza: »natura [kogo] rusza« (1): Ale do prawdy mowiąc: Náturá ich [synów Merkuriuszowych] ruſza; Y do pielgrzymowánia nałog ich przymuſza. A náwięcey náſz Polſki narod KlonWor 52.
Zwrot: »ruszać mozgiem, rozumem« = intensywnie myśleć [szyk zmienny] (1:1): Zmyślny złodźiey [...] Ruſza krzywym rozumem/ kłáma/ bredźi/ mata KlonWor 2, 36.
a. O częściach ciała (11):

ruszać co (3): Co pies ruſza/ Ezop ſpytał/ Ogon/ Mędrzec odpowiedział BierEz E2v, E2v [2 r.].

ruszać czego (po przeczeniu) (1): Siedział męcżennik w ćięſzkich okowách/ do nogi drugiego [...] przypięty. To mu było naćiężey/ iſz gdy w puł nocy [...] modlitwy cżynić miał/ iſz muśiał onego towarzyſzá obudzić. [...] Przeto ſzyię tylo do modlitwy podnośił/ á nogi nie ruſzał [tj. nie wstawał] SkarŻyw 75.

ruszać czym (6): to [umiejętność ruszania uszami] widać v ludzi niektorich chocia rzadko, ktorzy też vſzyma ruſzaią. GlabGad B8v, B8v; Anná w ſercu ſwym thylko mowiłá/ á tylkoż wárgámi ruſzáłá BibRadz 1.Reg 1/13; [behemot, tj. hipopotam] Pręthko ruſza ogonem ſwoim BibRadz Iob 40/12; pocżął pierwey cżárnokśięſtwem ſwym dyabłow wzywáć Symon: y do mar przyſtępuiąc/ dał widzieć/ iákoby głową ruſzał on vmárły. SkarŻyw 600, 583.

Przen [czego (po przeczeniu) nad kim] (1): Nieruſſay tey Reky moczney Kazdemu Stworzeniu grozney Nademną Lichem Stworzeniem znayącz mie tem ſpokorzeniem Sktorem tu ſtoye przet tobą RejKup dd8.
b. Potrząsać (4):

ruszać czym (1): Pyrgus [...], Nieyáki kubek/ álbo becherek w którym koſtkámi ruſzáyą niźli ye ná ſtół [...] wyrzucáyą Mącz 334a.

Przen [czego] (3):
Zwroty: »(d)zwonka ruszać« = dotykać zagadnień drażliwych, zwykle narażając się komuś (3): RejRozpr E4; RejKup Q; Ale ia tu ná ten cżás dzwonká ruſzáć niechcę/ Wolę też ſkuść z drugiemi Gęś á łupić Owcę. RejZwierc 245v.

»na wsze strony ruszać« (1): Bo y prawdá gdy nietráfna Y tá nie záwżdy mieſtcá ma Kłádzieſz ná ſłowá pokrywkę [...] A ná wſſe ſtrony dzwonká ruſſaſz RejRozpr E4.

c. O ziemi: przewracać, przekopywać; przen [czego czym] (1):

W porównaniu (1): Tákże też iáko rydlem/ ruſzay przyrodzenia/ A dodáy mu ze cnoty/ wdzyęcżnego naſienia. Niech ták płono nie leży RejZwierz 138v.

d. Mieszać (1): nakładz tego korzenia w miod odſzymowany/ warz ażeby miod wywrzał/ ale maſz cżęſtho ruſzać aby ku rincze nieprżywrzało FalZioł I 105d.
2. Przemieszczać, przenosić w inne miejsce; movere Modrz, Cn; dimovere Calep, Cn [w tym: co (3), kogo, co a. kogo, czego (10)] (14): ołtarz ſpalił y s kościámi kápłáńſkimi y fáłſzywych prorokow/ wyiąwſzy ie z grobow/ tylko tego Proroká w grobie nie ruſzano/ ktory ty rzecży krolowi Ieroboámowi ná ten cżás przepowiedał BielKron 90v; [BudBib 4.Reg 23/18].
Zwrot: »z miejsca ruszać« [szyk zmienny] (4): Nie ruſzay gránic z mieyſcá od ſtárſzych znácżonych BielKom C2; RejWiz 145v; lekarz rádźił y prośił by krolá z mieyſcá nie ruſſali. BielKron 403; Dimoveo – Odmijkąm, zmieiſca riſząm [!]. Calep 325b.
a. O ruchach wojsk związanych z taktyką prowadzenia bitew lub przemieszczaniem się oddziałów (5): Ieſli ſtego mieyſcá [z tyłu szyku bojowego] nieprzyiaćiele zeprzeſz á zámieſzaſz woyſko ich/ bes pochyby wygraſz bitwy gdyć przydą ná pomoc twoi pośilnicy álbo cżęść woyſká przedniego álbo tylniego nie ruſzáiąc poyśrzodká. BielSpr 20v, 17v.
Zwroty: »oboz, namioty ruszać« = castra movere Modrz [szyk zmienny] (2:1): BielKron 39v; Potym poprzecżnemi drogámi co dźień oboz ruſzáiąc wodźił [hetmat Metellus] ModrzBaz 112, 115.

»ruszać z miejsc« (1): namioty będzyecie ruſzáć z mieyſc ſwych tym obycżáiem/ [tu opis] BielKron 39v.

3. Wypędzać, usuwać [kogo; w tym: skąd (2)] (3): Bog [...] obiecował lud Izráelſki/ do źiemie ich ze wſzyſtkich źiem zgromádzić/ y ony rozmnożyć [...]/ á náwieki ich z niey nieruſzáć. CzechRozm 116v; poſeł do Iulianá z liſtem przybieżał od Papieżá: áby nieśmiał ſługi Bożego z klaſztoru iego ruſzać. SkarŻyw 212.
Przen (1): Niech nieprzychodzi ku mnie nogá pyſzná/ á ręká niezbożnych niech mię nie ruſza [ne migrare faciat me] BudBib Ps 35/12.
4. Dotykać; tangere Mącz, Cn (12): Gdyby mu [sokołowi] ſie złamała koſć w nodze [...]/ obwiąż że mu Aloe ciepło prziłożywſzy/ á nie ruſzay tak przez dzień y przez nocz. FalZioł IV 23b.

ruszać czego (po przeczeniu) (5): y roſkazał mu [Bóg Adamowi]/ podawſzy mu wſzyſtko pod moc/ áby iedno iednegoż drzewá nie ruſzał RejPos 83v, 100v, 337v; RejZwierc lv; BielSpr 38.

ruszać czego [funkcja supinum = do ruszania] (1): z ſtępowál aniol boży na kożdy rok/ ruſſatz onégo drzewa s ktorégo woda taką motz brala/ ijż ktorykoli niemotzny [...] wſtąpil w on ſtáw/ byl zdrow OpecŻyw 58.

Przen (3):
Zwroty: »ruszać [kogo] w sadno« = sprawiać przykrość, trafiając w czuły punkt (1): Taxo [...]. Dotykam/ też ſzácuyę. Metaph. Karzę/ ruſzam kogo w ſádno/ przycinam komu. Mącz 441d.

»ruszać [komu] sadna« = atakować w najważniejszej kwestii, podważać to, co najistotniejsze w sprawie (1): Iugulum petere Metaphoricos, Ruſzáć komu ſádna/ to yeſt ktemu co ſie rzeczy naibárziey dotycze przićierać/ przimuſzáć kogo. Mącz 177b.

»serca ruszać« = głęboko się zastanawiać (1): á iesli ſie też nieuchylamy od ſwey powinnoſci/ niech to káżdy z was ſam w ſobie vznawa ſercá ſwego ruſzáiąc. KarnNap A2.

a. O puszczaniu krwi [czego (po przeczeniu)] (1): Lipca [= w lipcu] ni żyłki nie ruſzay/ A o Miod ſie niepokuſzay SienLek 43v.
b. O zachowaniach seksualnych [gdzie] (1): [mówi ojciec do córki:] Przypáſz pod ſię odzyenie ſtráſzliwego wężá/ By tám iny nie ruſzał nád właſnego mężá. BielKom C6v.
[Dla wielu użyć z negacją istnieje duża płynność granic między tym znacz. a znacz. 2. i 5., niekiedy też 6.; „nie ruszać” znaczy: ‘nie przenosić, nie dotykać, nie zabierać’; też ‘nie brać do ręki, nic z czymś nie robić’.]
5. Zabierać z sobą [w tym: czego (14) – po przeczeniu (11)] (17):
Szereg: »nie ruszać ani wynosić« (1): Biás Filozoph/ gdy oycżyzne nieprzyyacyele yego byli oblegli/ choć inſſy przed nieprzyiacyelmi vcyekáyąc máyetnosći wynosili/ on przed ſię nic nye ruſſał áni wynosił GliczKsiąż H4.
a. Przywłaszczać sobie; kraść; contrectare Vulg; attrectare, movere JanStat (16): Procaces manus, Płoche á wſzeteczne ręce/ które y tego y owego ruſzáyą Mącz 324b; (nagł) Ná Sklepy. (–) Gdy tu wnidzieſz nie ruſzay nic. [...] Kto tu krádnie káżdy wiśi RejZwierc 237; Kościelnych rzeczy zákazał ruſzáć Alaryk Krol StryjKron 36.

ruszać skąd (2): Winá zboża nie ruſzay/ z mey właſney ſtodoły BielSen 6; zły duch [...] podwiodł Ewę, áby wźięłá ze drzewá onego/ z ktorego było zákazano nie ruſzáć nicżego. ArtKanc N11.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): bo oni to tylko zá słuszną Máią, nie ruſzáć, czego záchwycić nie mogą: Inſze wſzyſtko, drzeć, ſzárpáć, á ukryć CiekPotr C2.

W połączeniach szeregowych (4): KrowObr 83; Nie dotykayćie ſię/ áni koſztuyćie/ áni ruſzaycie (marg) Nie dotykay ſię, áni koſztuy, áni ruſzay. (–) WujNT Col 2/21; A ći świádkowie onéy ſtrony/ któréy lóſy przypádły/ wwiedźieniu gránic [...] zá przypádnieniém tych lóſów nie máią ſie dotykáć/ áni ruſzáć/ álbo do ſwéy częśći przywłaſczáć SarnStat 1072.

Zwrot: »nie ruszać cudzego, cudzych rzeczy« [szyk zmienny] (5:1): Idzi ſię ſkárżył ná Phálká iż [...] mu Phálk wźiął miecz/ kaletę y trzy groſze [...]: My w thákowey rzeczy áby cudzego nikt nie ruſzał/ ſkázuiem Idzyemu dowod. UstPraw I3v; Se ab alieno abstinere, Nie ruſzáć cudzego. Mącz 446d; Pan Bog nie kazał ruſzáć cudzego. RejZwierc 27v, 237, 239; żaden nie ma cudzych rzeczy ruſzáć [nullus debet res alienas attrectare JanStat 619] SarnStat 704.
6. Używać, stosować, posługiwać się [czego (po przeczeniu)] (6):
a. O zasobach materialnych (5): GliczKsiąż M2v; Aerarium sanctius. Skarb którego nie ruſzayą/ wyyąwſzy w wielką potrzebę. Mącz 5a; Skárby ktore oni zwáli ſwiętymi/ iſz ſie ich niegodziło ruſzáć/ iedno ná wielką gwałtowną potrzebę/ pobrał [cesarz Juliusz]. StryjKron 66; PaprUp K2v; których [pieniędzy] Piſarz nie ma ruſzáć/ áż ná płácenié żołniérzóm/ gdy przydźie druga czwierć látá. SarnStat 363.
b. O abstraktach (1): Nieruſſáiąc iney ſrogoſći iedno tylko ſámem ſlownem ſkarániem/ poddał ludzi rozmayte pod nogi náſſe RejPs 70v.
7. Uszkadzać, niszczyć; naruszać [w tym: czego (po przeczeniu) (8)] (9): prawy buóg ij ijſty cżlowiek ſwą boſką motzą/ nieruſſaiątz zámku/ anij piecżęci grobowych/ wſtál [...] z mártwych. OpecŻyw 163; Koſci tey riby ſtłucżone, cżiſcią dziąſla, jzmazy [!] ćieleſne zgładzaią mięſa nie ruſzaiącz. FalZioł IV 39a; Strum N4v; Wſtał piecżęći nieruſzáiąc Ni kámieniá odwaláiąc. MWilkHist D, Dv; CzechEp 344.

ruszać w czym (1): á Groblą s kóńców góry álbo skąd inąd day ſypáć: w Stáwie álbo w Sadzawce nic nie ruſzáiąc Strum O2.

W porównaniu (1): Iak ſlońce ſkla niekazij gdy promienie puſſcżá/ tako boſkié rodzenijé panieńſtwa nieruſſá OpecŻyw 17v.

a. O prawie: naruszać, postępować niezgodnie z czymś (1):

W przeciwstawieniu: »trzymać ... ruszać« (1): Artykuły pierwsze przez Krole Henryka y Stefana poprzysięzone wewszytkim moznie trzymać y onych nieruszać ActReg 42.

8. Być przyczyną, wywoływać coś (71):
a. O reakcjach emocjonalnych: poruszać, wzbudzać zainteresowanie; też wzruszać, wzburzać, trapić (67):
α. O sytuacji, zdarzeniu itp., które wywołuje u kogoś reakcję; movere, tangere Modrz, Cn; attingere Cn [w tym: kogo (A) (1), kogo (G a. A) (47)] (48): RejPs 123; Zephira narzeka na Potyfara iż go ty przymowki nie ruſzaią RejJóz H5v; władza kośćyelna yeſt władza Kryſtuſowá. A dla tego też y nanyeſluſſnyeyſſe ſpráwy ich nyemáyą nas ruſſáć iżebyſmy zochotą nyeprzyymowáli/ [...] co oni czynyą. KromRozm I I3v; znaki gniewu pańſkiego by nawiętſzé: prętko nám ſpamięći wychodzą i barzo nás niedlugo ruſzaią MurzHist Bv; przeto mię nic nieruſzá ani płaczę/ I ſtątżeć nie może inaczyi być/ iedno żem ieſt iednem z ludźi od Boga odrzuczonych MurzHist F4v, C4v, G, N; DiarDop 99; BielKom F4v; GroicPorz kk3v; RejWiz 56v, 154v, 163; Nie wchodź do domu płácżu ábyś tám płákał/ áni ćię to niechay ruſza [neque condoleas eis] BibRadz Ier 16/5; ábowiem gdy ći krolowie przerzecżeni [tj. rzymscy kardynałowie] wierne wyznawce słowá Bożego morduią y okruthnie nád nimi przewodzą/ gdy ich kto pyta iákim to duchem cżynią/ odpowiadáią iż ie ruſza miłość Kryſtuſowá y koſćiołá iego BibRadz II 141a marg; Ale nas to nikąſká nie ruſza piſmo: A czemu? OrzQuin Z2v, Y4, Y4v, Z4; nie ieſt ten żaden ná ſwiecie/ áby ſie tym ſłuſznie pochłubić mogł/ áby go thá márna pokuſá [tj. bogactwo] nigdy ruſzáć nie miáłá. RejPos 72; Acż rozne á rozne fráſunki ná ten cżás muſzą ruſzáć káżdego RejPos 355, 40, 61, 64v, 133v, 164v, 189, 320; RejPosWiecz3 98; Przeto mi ſie też tu W.W. zániecháć niechciáło/ áby W.W. owſzem tá ſławá więczey ruſzáłá/ kthora ſie iuż głośno o W.W. roznioſłá. RejZwierc 119v; nic ich [rodziców] to nie ruſza choć ſłyſzą że ſie wielu dobrym á ſpokoynym ludzyom [dziatki ich] vprzykrzáią RejPosWstaw [414]; Aza ćię nie ruſzáią złośći/ ſproſnośći/ ſromoty/ y nieſkońcżone nędze/ ktore zá woyną idą? ModrzBaz 107v, 28 [2 r.], 35, 81 [2 r.], 140v; KochFr 39; niewola ſąsiedzka nas nie ruſza OrzJan 13; KlonFlis G4v; KlonWor 46; [A nawięczey ſię więc temu wſzytcy dźiwuią/ kogo pieniądze nie ruſzáią/ kogo nic nieuwodzą CiceroKosz 104 (Linde)].

Ze zdaniem podmiotowym [w tym: iż (1), jeśli (1), zaimek względny (1)] (3): A nye wyele myę to ruſſa co śwyegocą kácerze KromRozm I K; To cie też widzę ruſza/ iż śmierći rozlicżne Ták hániebnie morduią ty narody ſlicżne. RejWiz 86; NIechże cie nic nie ruſza/ moy namilſzy brácie/ Ieſliby co nie k myſli/ też przypádło ná cię. RejZwierz kt.

Szeregi: »dolegać i ruszać« (1): takowe naſſe czeladzi niedostatki nas doliegaią y ruſſaią, sthąd theſz niemałą ſſkodę mame ListRzeź w. 16.

»ruszać, dotykać« (1): Nic nas to [obietnice Pańskie] przedſię nie ruſza/ nic nas tho namniey nie dotyka RejPos 159v.

β. O ludziach w stosunku do kogoś lub czegoś: urażać, znieważać, dokuczać, sprawiać przykrość [w tym: kogo, czego (3), kogo (A) (2), kogo, co a. kogo, czego (4)] (9): Wielkich ſtanow nie ruſſaymy Tym ſie z dáleká kłániaymy RejRozpr D2v; A wſſędy ruſſaſz zuchwáłych A ktemu ſtanow niemáłych Graczow/ myſliwcow/ piyánic Wſſytki ſobie tu maſz zá nic RejRozpr I; Przyſzywaſz ſtátecżnym bramy/ Ruſzáiąc ich zacne ſtany BielKom E3; RejWiz 111v; kthorych vrzędu pan Kryſtus nigdy niegánił/ y owſzem był iemu poddány/ y był od nich oſądzon: ná náukę/ ná obyczáie ich wołał/ ále vrzędu ich nieruſzał. OrzList f2; OrzQuin E2v; Więc złotey miáry/ vboſtwá bez wády/ Progow ruſzáć śmie/ twa chęć ſwymi iády? GrabowSet V3.
Zwrot: »ruszać językiem, słowy« [szyk zmienny] (1:1): Wſſytki ſobie tu maſz zá nic/ Vtrátniki/ białe głowy Ruſſaſz zuchwáłemi ſłowy RejRozpr I; Swą wſzetecznośćią y niebá śięgáią/ Ięzykiem ſtanu káżdego ruſzáią KochPs 108.
γ. O czyichś emocjach, które wpływają na jego reakcję [kogo (G a. A)] (10): Bo y twarz y poſtáwá iáwnie okázuie/ Iż cie ten ſtrách nie ruſza co márnie ſwiát pſuie. RejWiz 85; RejPos 4v, 320; niechay nienawiść álbo miłość/ nic ich nieruſza. KuczbKat 340; Affekty ſię mieſzáią/ boiaźń y ſromotá: Ach gdyby gdźie do chroſtá/ ruſza go ochotá. KlonWor 3.
W przen (5):
Frazy: »rusza sumnienie« [w tym: o co (1)] (4): Gdy patrzę na dzieciątko ruſza mię ſumnienie RejJóz O2; Alie mnie już barzo teſſno Ba głownie ruſſą [lege: rusza] ſumnienie RejKup Bbv; RejZwierz 110; In religionem venit illi haec res, Ruſza go yego ſumnienie o tę rzecz. Mącz 480d.

»nie ruszają zmysły [= emocje]« (1): Apathes – Niefraſowliwi czi ktorich nieruſzáią zmisłij. Calep 79b.

b. O reakcjach fizycznych i fizjologicznych (4):
α. Powodować dolegliwości, chorobę [kogo (G a. A)] (1): (did) Kosmus powieda yſz muſzał pijcż czoſs fałſywego (–) Wnethem ya poſznał ýſz muſſał Pycz yakyſz trąnk czo go ruſſał [tj. powodował rozwolnienie] RejKup q2.
[W przen: Proszę jako Pana a Dobrodzieja swego, byś mi W⟨asza⟩ M⟨iłość⟩ w tym pomoc raczył, co W⟨asza⟩ M⟨iłość⟩ prętko a łatwie uczynisz, gdy mi W⟨asza⟩ M⟨iłość⟩ kożuch posłać będziesz raczył. [...] Pan Bog solicitudinem crastinam interdixit, wszakoż mnie już ś⟨więty⟩ Bartłomi rusza [prawdopodobnie: wywołuje jesienne przeziębienie], a uchowaj Boże, bych u W⟨aszej⟩ M⟨iłości⟩, mego M⟨iłościwego⟩ Pana wspomożęnia tego mieć nię miał ListyPol II 1549/347.]
β. Pobudzać, skłaniać, aktywizować (2):

ruszać kogo (G a. A) (1): SWiećże miła Płáneto [tj. Słońce] [...]. A ruſzay tych ktorym twe/ promienie pánuią RejZwierz 130.

W przen [czego] (1): A ták káżdy nałog/ káżdy zwycżay/ ruſza onego ſercá opocżnego/ iż ácż widzi ſzcżyrą prawdę/ ſzcżyrą náukę/ y radby ſie cżáſem przykłonił k temu/ á coż gdy ono ſerce opocżne nie przypuśći iey k ſobie RejPos 65.
γ. O popędzie płciowym u zwierząt (1):
Fraza: »[co (żywotne)] natura rusza« (1): Gdy ie [ryby] pocżnie natura ruszać albo pobudzać ku płodu: [...] thedy ſie trą w ciaſnych mieſtczach FalZioł IV 29d.
9. Dokuczać, sprawiać ból, dręczyć [w tym: kogo (G a. A) (5)] (6): á sſtąpił nań [na Dawida] duch Páńſki/ á od Saulá odſtąpił á zły przyſtąpił/ ktory go ná cżáſy ruſzał [exagitabat eum Vulg 1.Reg 16/14]. BielKron 65.
Przen (1):

W porównaniu (1): krewkość cżłowiecżeńſtwá náſzego [...] chodzi po narodzie cżłowiecżym/ á ruſza káżdego iáko wrzod RejPos 51.

a. O dolegliwościach i chorobach: dolegać, nękać; infestare, invadere, tentare Cn (4): Ale dniá czwarthego po dniu onym złym/ kthorego ij gábáłá [febra]/ záſię go ruſza/ przeto ią zową Czwartaczka. SienLek 139; Ruſza kogo Kánikułá [tj. pomieszanie zmysłów]/ á odrzeczna mowá: nie tą to wodą/ ále czém inſzym rozum mu kieruymy. Oczko 14.

ruszać co (1): tym [mieszaniną ziół i sadła] pomázuy członki drżące/ ktoré trzęſáwicá ruſza. SienLek 142v.

Frazy: »[kogo] rusza przyrodzenie« = ktoś ma rozwolnienie ze strachu (1): powiedáią pewnie/ iże [...] Komu Wilk ſlad przeſkocży że ſie zedrgnie każdy. Páchołek zá nim [za panem] iádąc/ miał rzadkie odzienie/ Y bez Wilká dawno go ruſza przyrodzenie. RejFig Cc4v.
10. Zajmować się czymś; uwzględniać; tangere Modrz (8):

ruszać kogo [= czyje sprawy], czego (po przeczeniu) (5): Zawzdy ſwey ſlawy patrzą czudzey nie ruſzaią RejJóz H; Gdy tedy Kśięża ná Sądźiech ſwych nieruſzáią ſtanu/ áni oſoby/ áni máiętnośći náſzey/ vrzędnie nam opinie kácerſkie gánić będą OrzRozm I; Co ieſliby ktorzi byli/ coby chćieli żeby tego [nauk] nieruſzano/ áby z odmiány nieuroſło iákie zámieſzánie: ći niechayby to v śiebie pilnie vwáżali/ ieſli ſię tego więcey máią bać/ [...] gdy wiela ludźi oſobne rozumy [...] z niedoſtátku potrzeb/ niſzcżeią. ModrzBaz 132v; Widząc co cżynią naſzy/ ná ſwych Seymiech wielkich/ Pocżną ále nie dotrą/ ruſzáć rzecży wſzelkich BielSjem 6; BielRozm 26.

a. Omawiać, poruszać temat (3):

ruszać czego (1): A ktorzy záś powiedáią áby to byłá rzecż niepotrzebna y niepożytecżna/ ruſzáć záras thego fáłſzu Antykryſtowego [o losie duszy po śmierći]: bárzo śię ná tym mylą. GrzegŚm A3.

ruszać o czym (1): A zową to in Iure, Mentale peccatum. Ale iednák y práwá Polſkié coś o tym ruſzáią y ſtrofuią wyſtępki táiemné SarnStat 714.

Zwrot: »kwestyją ruszać« (1): z tego mieyſcá Quęſtią ruſzáią, ieſli ſie godźi pieniędzy dáwáć ná imienié SarnStat 1274.
11. Odnosić się, dotyczyć [kogo (G a. A)] (1): Téż z dobrégo baczenia ná rzeczy potrzebné/ któré nas ruſzáły [nos moventibus JanStat 869] y dla vtwiérdzenia pokoiu ninieyſzégo/ Zamek y Miáſto Márienburg [...] [do Korony należeć ma] SarnStat 1090.
12. [Powoływać pod broń, mobilizować, zarządzać pospolite ruszenie:
Zwrot: »ziemię ruszać«: A tak się nam owszeki zda, abyś teraz TM puścieł po wszytki ziemi listy swe, aby beły pogotowiu ku ruszeniu, gdyby im TM wtórymi listy oznajmieł. Bo ile pod tak głodnym czasem, jako i sam TM piszesz nie chcemy koniecznie, abyś TM ziemię ruszać miał nie słysząc o pewnej potrzebie. ListyZygmAug 1553/269.]
13. praw. Zaskarżać, kwestionować orzeczenie sądu, apelować; movere JanStat [w tym: kogo (A) (1), kogo (G a. A) (7)] (8): A powiát [tj. szlachtę osiadłą w powiecie] ruſzáć trudno/ y muśiáłaby Szłáchtá nic inego nie czynić/ iedno co dźień wyiezdzáć z domu/ á wywołáńće łápáć GórnRozm I2v.

ruszać na co (3): UstPraw C2; Pánie Sędźia/ tego ſkazánia álbo Dekretu iáko nieſpráwiedliwego y złośliwego zá práwo nie prziymuię: ále cię ruſzam ná Wiecá Woiewodztwá właſnego SarnStat 807 [idem] 810; [HerburtStat 502 (Linde)].

Zwroty: »[o co] ruszać prawem« (1): Teſtáment przed námi/ álbo przed którym práwem źiemſkim [...] vczyniony/ v ſądu Duchownégo nie będźie miał mieyſcá/ ále może go [testatora] kto o to [o testament] ruſzáć práwem Duchownym [neque nomine illius potest quis conveniri, coram iudicio spirituali JanStat 238]. SarnStat 215.

»sędziego ruszać« = iudicem movere JanStat (3): Ale áby kto Sędźiégo ruſzáiąc dla nieumieiętnośći obyczaiu ruſzenia/ który w téy mierze ieſt/ zwykł bydź záchowan/ w rzeczy ſwéy nie vpadł SarnStat 807 [idem 810, [HerburtStat]], 561, 810; [HerburtStat 502 (Linde)].

Szereg: »ruszać i apelować« (1): Wſzákże Sędźiégo ſámégo ruſzáią, y appelluią, á nie Podſędká. SarnStat 561.
II. Intransit. (5):
1. Wyruszać, zaczynać przemieszczanie się (1): Subagito equum Ruſzáć na koniu/ bość. Mącz 6b.
2. praw. Apelować, odwoływać się od wyroku sądu (4): RejWiz 123v; Ale teraz coś ieno trochę zmierzą ná ſie ráciámi, á námięniwſzy niéco, ieno kſztałt nieiáki litigowánia pokażą, nie wyieżdżáiąc ná iáwią z árgumentámi: y owſzem de Acceſſoriis litiguiąc rádźi ruſzáią: áby ſnadź przed czáſem de principali rozpiéráiąc ſie, z defenſiámi ſwémi ſie nie odkrywáli. SarnStat 1299.

ruszać przeciwko czemu (1): SarnStat 841, [HerburtStat 74 (Linde)] cf W połączeniu szeregowym.

W połączeniu szeregowym (1): gránice kończyć y konáć będą powinni [komisarze]/ [...] choćby Stároſtá náſz [...] przećiwko temu mówił/ álbo ruſzał y áppelował/ álbo téż przy tym bydź niechćiał [Capitanei nostri ... contradictione, seu Motione et Appellatione, ac etiam absentia JanStat 406]. SarnStat 841 [idem] [HerburtStat 74 (Linde)].

a. Złośl. (1):
Zwrot: »ruszać do piekła« (1): A ruſzáć przed ſię wolno by chciał y do piekłá/ A táka ſpráwiedliwość chociayby ſie wſciekłá. Bo choć ledwe przed ſmiercią kto ſwego dożyſzcże/ Przedſię ſie go v Grodu pan dyabeł nápiſzcże. RejZwierc 244.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Percello, [...] Ruſzam/ popędzam/ vderzam/ napadam/ przeſtráſzam Mącz 290c.

Synonimy: I.1. chwiać, kiwać; b. trząść; 4. dotykać, dotykać się, macać, macać się; 5.a. przywłaszczać; 7. niszczyć; 8.a. pobudzać, poduszczać, ponukać, skłaniać, zapalać; 10.a. omawiać; 13. apelować; II.1. chodzić, iść, postępować, udawać się; 2. apelować.

Formacje współrdzenne cf RUSZYĆ.

Cf RUCHAĆ, RUSZAJĄCY, RUSZANIE, RUSZANY

ALKa, DDJ