[zaloguj się]
[pdf]

RUSZYĆ (467) vb pf

Fleksja
inf ruszyć
praet
sg pl
1 m ruszyłem, -m ruszył m pers -smy ruszyli
2 m ruszyłeś, -eś, -ś ruszył m pers
3 m ruszył m pers ruszyli
f ruszyła m an
n ruszyło subst ruszyły
plusq
sg
3 m był ruszył, b(e)ł rusz(e)ł
imperativus
sg pl du
1 ruszmy ruszwa
2 rusz, ruszy ruszcie
3 niech, niechåj ruszy niechåj ruszą
conditionalis
sg pl
1 m bym ruszył m pers bysmy ruszéli, bysmy ruszyli
2 m byś ruszył, by ruszył m pers
3 m by ruszył m pers by ruszyli
f by, bodaj ruszyła m an
n by ruszyło, by rusz(e)ło subst by ruszyły, by ruszéły
con praet
sg
3 m by był ruszył
impersonalis
praet rusz(o)no, było rusz(o)no
con by ruszono
participia
part praet act ruszywszy

inf ruszyć (110). ◊ fut 1 sg ruszę (8). ◊ 2 sg ruszysz (8). ◊ 3 sg ruszy (98). ◊ 2 pl ruszycie (1). ◊ 3 pl ruszą (16). ◊ praet 1 sg m ruszyłem, -m ruszył (3). ◊ 2 sg m ruszyłeś, -eś, -ś ruszył (8). ◊ 3 sg m ruszył (45). f ruszyła (21). n ruszyło (35). ◊ 1 pl m pers -smy ruszyli (1). ◊ 3 pl m pers ruszyli (3). subst ruszyły (4). ◊ plusq 3 sg m był ruszył (1) RejJóz, b(e)ł rusz(e)ł (1) PaprUp. ◊ imp 2 sg rusz (4), [ruszy]. ◊ 3 sg niech, niechåj ruszy (18). ◊ 1 pl ruszmy (1). ◊ 2 pl ruszcie (1). ◊ 3 pl niechåj ruszą (3). ◊ 1 du ruszwa (2) KochPs 84, 166. ◊ con 1 sg m bym ruszył (1). ◊ 2 sg m byś ruszył (2) RejRozpr, SkarŻyw, by ruszył (1) BielSpr. ◊ 3 sg m by ruszył (7). f by, bodaj ruszyła (8). n by ruszyło (9), by rusz(e)ło (1) KlonŻal. ◊ 1 pl m pers bysmy ruszéli SarnStat (2), bysmy ruszyli (1) UstPraw. ◊ 3 pl m pers by ruszyli (2). subst by ruszyły (3), [by ruszéły]. ◊ con praet 3 sg m by był ruszył (1). ◊ impers praet rusz(o)no BielKron (3), było rusz(o)no (1) GórnRozm. ◊ con by ruszono (4); -ono (1), -(o)no (3). ◊ part praet act ruszywszy (29).

Sł stp notuje, Cn s.v. ruszam aliter. tykam; rusza mię trucizna; Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
I. Transit. (452):
1. Wprawić w ruch, poruszyć; movere Vulg, PolAnt; dimovere Mącz [w tym: kogo, czego (3), co (2), kogo, czego a. kogo, co (13)] (42): Michał powiedą yż Wagy Liſt [położony na niej] njcz nieruſſił. RejKup aa7v, aa7v, aa8v; [człowiek pełen nadziei] nigdy dobrey myſli/ w ſwych ſpráwach nie mieni [...]. Iáko Dąb mocno ſtoi/ co go wiátr nie ruſzy RejZwierz 113v; Spieſzyſz ſye/ byś nie zmieſzkał téż tám wotum ſwégo Powiedźiéć/ álbo kuflá ruſzyć ſoſnowégo. PudłFr 55; SkarKaz 8b.

ruszyć czym (6): Murm 73; RejZwierc 120v; by namniéy ruſzyły Iáſczórki krzakiem/ tá ſye duſzá [tj. sarneczka] zlęknie/ Aż od boiáźni ná źiemi przyklęknie. KochPieś 13; ArtKanc R19v; KlonKr C4; Ale ná on dźień weźmiem ćiáło mocne iáko żelázo/ [...] mocne nád wſzytki ludzkie śiły/ ktorymi y źiemią ruſzyć będźie mogł ieden vwielbiony. SkarKaz 205a.

Zwroty: »ruszyć z gruntu« = wstrząsnąć (1): Ruſzyłeś [Panie] z gruntu źiemie pádáć ſye muśiáłá KochPs 86.

»ledwie ruszyć« (1): Zadną miárą tákiégo ćiężaru [zbroi] nieznioſę/ Wymyślćie co lekſzégo/ dla Bogá was proſzę: Ták mię zięłá/ że ſobą ledwie ruſzyć mogę WyprPl Bv.

»sobą ruszyć« = ruszyć się (4): [Wirgilius słup sprawił i obrazy dwunastu krain] rzimianie zawſze wiedzieli, w ktoreyby ſie im krainie przeciuić chcieli, bo obraz tey krainy wnet ſobą ruſzył BielŻyw 124; BielKron 52; Kiedy [człowiek] ma iść wdrogę wzywa tego ktory áni ſtąpić może/ [...] y od tego ktory ſobą ruſzyć nie może [tj. bożka; ab ignavissimo] ząda rękam ſwjm dowćipu. BudBib Sap 13/19; WyprPl Bv.

W przen (2): Dźiśia z weſelem chodźiſz/ w roſkoſzy ſię záwodźiſz/ [...] á iutro ćię k grobu nioſą/ ieſteś iutrzenną roſą/ ſkoro śmierć ruſzy koſą. ArtKanc R19v; A iz ná cnotę fortuná iák zywo, Nie zyczna, [...] Ruſzyłá kołem, álić wnet [...] cnego Páná ſławę oſzpećiłá. KlonKr C4.
Przen (9): [Pan] Ruſzył gromów/ y wypuśćił ogniſté ſtrzáły KochPs 24, 15; A rozum który w ſwobodźie/ Vmiał mówić o przygodźie/ [...] Ale gdy śiędźie ná wadze/ Zalu ruſzyć niema władze. KochTr 18; Ieſt Bog ná niebie inſzy bez ktorego áni Prędki dźień może wieść ſwoich koł vzłoconych/ Ani noc ſkrzydeł ruſzyć zábrudzonych. WitosłLut A6; Ruſzćież iedno tych fundámentow religiey ſtárey y kápłáńſtwá/ vyrzyćie wielkie zryſowánie murow kroleſtwá/ y oyczyzny wáſzey SkarKazSej 682a; [Ieſliby też bacżił ktorego tak vpadłego iżby roſpacżał w łaſce Pańskiey przez ranienie ſamnienia ſwego ruſzi onej apteki piſma ſwiętego RejKat 64].

ruszyć kim, czym (5): Cf Zwroty.

Przysłowie: Bárzos tu ruſyl rozumem Iako zdechly pyes ogonem. RejKup k2.
Zwroty: »ruszyć rozumem, rozumow, [mozgu]« [szyk zmienny] (3:1): WIeręm pánie ia nietuſſył Abyś ták rozumem ruſſył RejRozpr C2; RejKup k2; nielza było inácżey męſzcżyznam/ iedno ſzukáć thákowych drog/ ruſzyć wſzytkich rozumow/ zmácáć wſzelákich fortylow/ iákoby białegłowy powſcięgliwie żyły GórnDworz T8v; Otrząſni ſie mé ſerce/ á ruſz ſwym rozumem Niewieśćim GosłCast 62; [Patrz tego mędrka starego, Jak ci ruszył mózgu swego! DramStp I 642].

»sobą nie dać ruszyć« = trwać w swoim przekonaniu (1): To miśię ieſzcze zdało godno być powiedaniá/ Gdy tak ſobą niedáł żádnemu ruſzyć [Franciszek Spiera żadnemu doktorowi] MurzHist S4v.

»ruszyć [kogo] z umysłu« = zniweczyć czyjeś zamiary, zachwiać czyimś przekonaniem (1): Dimovere de vel ex statu, Zámotác kim/ Ruſzyć go z yego vmysłu. Mącz 417d.

»wzrokiem ruszyć« = spojrzeć (1): Pan co wſzem władnie/ á gdźie wzrokiem ruſzy/ Wſzytko ſię kruſzy. Zátrząſnął świátem GrabowSet Nv.

a. O częściach ciała (4):

ruszyć czym (1): Y w net [!] Symon zmawiáiąc ſię z cżárty vcżynił to/ iſz głową ruſzył on vmárły. SkarŻyw 436. [Cf wyżej Przen Przysłowie.]

Zwroty: »nie ruszyć języka« = nie wydać żadnego głosu (1): Záś v wſzech ſynow Izráelowych nie ruſzy pies ięzyká ſwego [non movebit canis linguam suam]/ od cżłowieká aſz do bydlęćiá [tj. ani na człowieka, ani na bydlę] BudBib Ex 11/7.

»nie ruszyć ręki albo nogi« (2): HistJóz B3; Mowił też krol Egyptſki do Iozephá: Iá ieſthem Pháráo: krom roſkazánia twego nie ruſzy żaden ręki álbo nogi [non movebit quisquam manum aut pedem] we wſzyſtkiey ziemi Egyptſkiey Leop Gen 41/44 [idem HistJóz].

[Przen:
Zwrot: »ruszyć rąk i nog«: A thák thu potrzebá ruſzyć rąk y nog/ ábyſmy ſie wyſtrzegáli grzechow á ſtáránie cżynili o ſwiątobliwość żywotá náſzego. GilPos A6.]
b. Potrząsnąć; przen (9):
Zwrot: »(d)zwonka ruszyć« = dotknąć zagadnień drażliwych, zwykle narażając się komuś [szyk zmienny] (9): Pomnicież panowie bracia wſzytkom ia też tuſzył Iże był kazdy zwas w on cżas barzo dzwonka ruſzył RejJóz P2v; RejKup d3v; przyſtoi to pięknie káżdemu/ By ſwe ſláchetne ſpráwy záwżdy wiodł k lepſzemu. Nie trácąc márnie cżáſu máiąc Boſkie dáry/ Gdyż záwżdy v pocżćiwych to był zwycżay ſtáry. Bo ácż ieſt rzecż ſtráſzliwa o to ſie pokuśić/ Szácowáć ludzkie ſpráwy muśi dzwonká ruſzyć. RejWiz 2, 9v, 57v, 86v; Niechcę o tym ſzérzéy mówić/ bym zwónká nie ruſzył OrzQuin Zv; RejZwierc 36v, 250v.
2. Przemieścić, przenieść w inne miejsce; movere HistAl, Mącz, Calag; amovere HistAl; ferre Vulg; solvere Mącz [w tym: kogo, co (43), kogo, czego (7), kogo, czego a. kogo, co (15)] (65): [Klaudia] Vwiązawſzy pás/ ſciągnęłá łodzyą/ ktorey wſzyſcy nie mogli ruſzyć. BielKron 25, 41v; RejPos 135v; Zaden ták mocny w ręce nie był/ y ták śmiáły/ Ktoryby mogł ábo śmiał ruſzyć oney ſkáły. KlonWor 22.

ruszyć skąd (9): KochPs 84 [idem] 166 cf W przen. Cf ruszyć skąd dokąd; »z miejsca (nie) ruszyć«.

ruszyć skąd dokąd (1): Ruſzył tedy Moiżeſz namiot álbo dom Boży z roſkazánia Pańſkiego od gory Oreb ná iną ſtronę namiotow Izráelſkich opodal od nich BielKron 35.

Zwroty: »z fundamentow ruszyć« (1): Zadne bowiem śiły tákowe być nie mogą/ ktoreby dobrze vgruntowáną y zgodną Rzecżpoſpolithą z iey fundámenthow y ozdob ruſzyć miáły Phil P2.

»ledwie moc ruszyć« (1): Wiećie iáko wielki kámień Niebędźie nas tych cżterech zeń. Ktory do drzwi przywálono Kiedy miſtrzá w grob włożono Ktorego mężow dwádźieśćiá. Ledwie mogą ruſzyć z mieyſcá. MWilkHist G4.

»z miejsca (nie) ruszyć« [szyk zmienny] (6): Bo ſkorom namniey nog ſwoich z myeyſcá ſwego ruſſył/ Wnet káżdy moy nyeprzyacyel wyelce ſobye tuſſył LubPs K3v; gdy otrzymał [Klodoweus] zwycięſtwo nád Wizgoty/ poſłał koniá ſwiętemu Marćinowi do Turoná ná ofiárę/ á gdy go záś chciał odkupić ſtem złotych/ nie możono go z mieyſcá ruſzyć BielKron 162, 376v; Przetóż o nim [o Archimedesie] ták rozumiano/ że Archimedes mógłby źiemię iáko wielka ieſt z mieyſcá ruſzyć GrzepGeom Bv; Gdy przyſzli z ćiáłem ná to mieyſce gdzie Krol iemu [św. Medardowi] ſam pogrzeb obrał/ y kośćioł był zbudowáć vmyślił: ćiáłá ruſzyć żadną miárą zmieyſcá niemogli. SkarŻyw 528; MWilkHist G4.

W przen (3): powſtań lutni moiá/ Ruſzwá rożánorękiéy zarze z iéy pokoiá. KochPs 84 [idem] 166; Phil P2.
Przen (4):
Zwroty: »nie dać się z miejsca ruszyć« = trwać w swoim przekonaniu (1): Ták żeby muśiał być nád kretá ślepym/ ktoby tego nie widźiał: á nád pień gnuśnieyſzy/ ktoby ſię w tym nie cżuł: y tym ſię nie dał z mieyſcá ſwego ruſzyć/ że bez piſmá ś. nic w ſpráwie zbáwienney nielza cżynić CzechEp 122.

»z miejsca ruszyć« = podważyć, zakwestionować [szyk zmienny] (3): SarnUzn C8; Ten Artykuł [wtóry artykuł wiary katolickiej] z mieyſcá ſwego ruſzył y wyſzpoćił Franciſcus Dauidis/ Georgius Blándrátá/ y wſzyſcy ich vcżniowie ReszPrz 76; Kręććie/ gryźćie heretycy/ ten dobrze mocną ręką wbity goźdź [tj. katolicką naukę o eucharystii]/ nie ruſzyćie go z mieyſcá/ y zęby połamiećie. SkarKaz 158a.

a. O ruchach wojsk związanych z taktyką prowadzenia bitew lub przemieszczaniem się oddziałów (44): Ruſzywſzy lekki lud z woyſká Káźimierz/ zwłaſzcża Tátáry á Litwę s Pawłem Iaſieńſkim/ y z dworzány pod wielką chorągwią/ vderzyli ná lud Mátyaſzow y poráźili gi BielKron 395v; Ieſliby też s przodku rząd álbo dwá ruſzył/ odkryieſz woyſko ku ſzkodzie ſwoiey BielSpr 18.

ruszyć przeciw(ko) komu (3): Gdy ſpráwiſz woyſko ná cżterzy gráni/ ruſz obie ſkrzydle thwoie iezdne/ á choćia y pieſzy/ przećiw nieprzyiaćielowi s pomocniki ſwemi BielSpr 21v. Cf »ruszyć zastęp(y)«.

ruszyć skąd (13): Krol Polſki gdy ſie dowiedzyał [o okrucieństwach poczynionych na Litwie przez Owczynę]/ ſtego zaſmucony był/ ruſzył ludźi s Polſki zwłaſzcżá z Litwy/ iedny zá pieniądze/ drugie s powinowáctwá/ ták pieſze iáko iezne. BielKron 423. Cf Zwroty.

ruszyć dokąd (3): Przyszli tegodnia Zołnierze zwielkim durmem [lege: hurmem] do Hetmana prosząc go aby ie gdzie ruszył zeby tak desides nielezeli ActReg 8; A ieſlibyſmy ich [szlachciców wojnę służyć powinnych] do dwu niedźiel nie ruſzéli zá gránice/ tedy przy nas dłużéy trwáć nie będą powinni. SarnStat 132 [idem] 132.

Zwroty: »z miejsca ruszyć« (1): lepiey ieſt woyſko mnieyſze mieć w mieyſcu dobrym [...]/ ktorym ſnádnie prziydzie z nieprzyiáćielem cżynić [...]/ niż wálnemu woyſku/ ktore gdy z mieyſcá ruſzyſz/ wſzyſtko pomieſzaſz y záwichrzenie ſzkodliwe vcżyniſz. BielSpr 18.

»ruszyć oboz, namioty« [w tym: skąd (2)] = movere castra Mącz, Calag [szyk zmienny] (6:1): Z támtąd oboz ruſzywſzy [et cepit omnem potestatem eius]/ y wſzytki woyſká pieſze y iezdne z wozmi ćiągnął przez gory. BibRadz Iudith 2/11, Ier 37/11; A ták Iozue ráno powſtawſzy ruſzył namioty. BielKron 46v; E portu solvere, et solvere naves e portu, Ruſzić obóz nawodny. Mącz 400c, 233d, 400b; Calag 508a.

»wojsko, wojska (G sg a. A pl) ruszyć« [w tym: skąd (2)] [szyk zmienny] (7:1): Co gdy powiedziano Abimelechowi/ ruſzył woyſko ſwoie [tulit exercitum suum]/ y rozdzielił ná trzy Huffy Leop Iudic 9/43; Sláchtá winna bronić granic od wſkokow nieprzyiaćielſkich ſwym koſztem/ A gdybyſmy z gránic woyſko ruſzyli/ tedy poddánym náſzym winniſmy ſzkodę nágrodźić. UstPraw D3; BibRadz 2.Par 35/20; Potym Ceſarz ruſzył woyſko/ przyćiągli do Káſtroterreum BielKron 222v; ktorym [pieszym] ſnádnie prziydzie nieprzyiáćielem cżynić ſkocżywſzy weń prędko/ niż wálnemn [!] woyſku/ ktore/ gdy z mieyſcá ruſzyſz/ wſzyſtko pomieſzaſz y záwichrzenie ſzkodliwe vcżyniſz. BielSpr 18; Záraz káżdy z oſobná/ pocżął dobrze tuſzyć/ Powiedáiąc zwycięſtwo/ dobrze woyſko ruſzyć. HistHel D2; KochJez B3; Prosili tez Posłowie zeby woiska ruszono aby takich szkod nie czynili zołnierze ludziom. ActReg 6.

»ruszyć zastęp(y), zastępow, ufow, roty (G sg a. A pl)« [w tym: skąd (8), przeciw(ko) komu (2)] = (a)motare a. movere exercitum HistAl [szyk zmienny] (18:1:1:1): Potym Alexander ruſzywſzy zaſtępow pocżął poſtępowáć. HistAl C6; Darius thedy ruſzywſzy wielkie zaſtępy ſwoie ciągnął ku rzece Grancus/ á tám ſwoie namioty rozbił HistAl F3v; Porus krol Indiyski ktory z bitwy viachał/ był w mieſcie Baktricen á zgromadzal zaſtęp áby ſnim po wthore wal[c]żył. Co gdi vſlyſzał Alexander ruſzył przećiw iemu zaſtęp HistAl H4, B6, C8, C8v, Dv, D2v (19); Ieſli obacżyſz iż niepzyiaćiel [!] ſłábo w ſwey ſpráwie ſtoi/ ieſli s ſobą trwożą/ ktemu pod rownią woyſká/ może ſie potykáć ruſzywſzy s przodku vfow ſwoich mężow nalepſzych ták iezdnych iako pieſzych BielSpr 15v; Rotmiſtrz ex officio ná Tribunał pozwány/ [...] ieſliby ex temeraria ſatisfactione przyſzło/ áż ad poenam bannitionis ma bydź przewodzón/ ſemotis omnibus delationibus: Excepto, gdźieby Róty ruſzono przećiwko nieprzyiaćielowi Koronnému SarnStat 435.

Przen (1):

ruszyć na kogo (1): Leć Bog [...] odiął ſerce Pánu y woyſku wſzyſtkiemu. Ruſzył nań [na króla Władysława Warneńczyka] Turká w mocy CzahTr Gv.

[ruszyć przeciwko komu: Abowiem Pan ruſzył [ascendere fecit] przećiwko nim Krolá Cháldeyſkiego BibRadz 2.Par 36/17.]

b. Przetrząsnąć, przewrócić (1): Dobrze by tych ſzat poruſzyć A nie wadzy ich przeſuſzyć [...] Boć tu wſzytko trzeba ruſzyć Y białe chuſty przeſuſżyć RejJóz D7v.
c. O puszczeniu krwi (1):
Zwrot: »[z czego] krew ruszyć« (1): Gdy tedy niekto oſzáleie od ſkáżoney krwie/ [...] Tákiemu z noſá kreẃ ruſzyć pomaga/ czym oſtrym nozdrze wzdrápawſzy á záćiąć mu żyłę poſrzod czołá SienLek 52.
d. Pogonić, popędzić (1): Bo więc káżdy kto ſie wto [tj. w myślistwo] wda Snadz o żadną iuż rzecz niedba O tym że cáły dzień mowi Iáko pożar z kruczkiem [imiona psów] łowi Wnetem ia Mátuſſu tuſſył Gdy go [zająca] ſkoro zá lás [lege: Zalas [imię psa]] ruſſył Iże nam trudno miał vćiec RejRozpr H2v.
3. Wypędzić, usunąć; movere PolAnt; commovere Mącz [skąd; w tym: kogo (G a. A) (3)] (4): Sedibus commovere, Ruſzić/ wygnáć, wypędźić z mieſzkánia/ z oſiadłości. Mącz [234]b; Poſtánowię z nimi przymierze wiecżne/ ábych był Bogiem ich/ á oni ludem moim/ áni potym ruſzę ludu Izráelſkiego z tey ziemie ktorąm im dał. BudBib Bar 2/31[35]; CzechEp 58.
Przen (1): (did) Poſel powiada iż ieſt od boga/ a czaſu niepatrzy (–) Poſtoy iedno Lotrze ſmialy Iako będzies tak zuphaly. Trudnoċ na rąty roſkladaċ Gdy komu czas przydzie wſyadaċ. Iuż tam ſprawy vſtaċ muſzą Każdego ſpokoiu [lege: z pokoju ‘z życia’] ruſzą. RejKup e5.
4. Dotknąć; tangere Mącz, Cn; movere Mącz [w tym: kogo, co a. kogo, czego (15), czego (3), co (1)] (20): A máſztálerzá tłucże iż go [konia] nie wyciera. A tho widziſz że w nim proch gdzye go iedno ruſzy RejWiz 72; [papież Lucjusz] ruſzył ćiáłá y kośći s. Wáwrzyńcá wywiáduiąc ſie znákow od niego ieſliby chćiał do Polſki BielKron 356v, 95v; iedno mu drzewo vkazał [Bóg Adamowi]/ roſkázuiąc mu/ ábyś tego drzewá nie ruſzał/ áni żadnego owocu iego/ powiedáiąc mu to: iż ſkoro go ruſzyſz/ tedy wnet pewnie śmierćią vmorzon będzyeſz. RejPos 100v, 83v, 149v; ModrzBaz 104; pátrz żebyś onego koſzá coś w polu zoſtáwił/ nieruſzył: bo w nim wąż wielki śiedzi SkarŻyw 325, 436, 546; [król Midas] Potraw ruſzył/ wnet złotem ſtánęły potráwy. KochDz 107; á w tey grze/ kto ruſzy [tj. dotknie pionka]/ Wymowki niemaſz/ s tymże ná plác kłuſzy. KochSz B2; PudłFr 48.

ruszyć czym (1): Rzekł Anyoł [do Gedeona]/ położ mięſo y chleb ná ſkále/ á poley zwirzchu polewką. A gdy to vcżynił/ ruſzył tego Anyoł rozgą/ wyſtąpił ogień ná to s kámienia á ſtrawił ony potráwy BielKron 50.

Przen (6): Przeklęté ſzczęśćié: czy ſnać gorzéy duſzy/ Kto rány ruſzy. KochTr 16.
Zwroty: »ruszyć w sadno« [w tym: [około czego]] = urazić kogoś, trafiając w czuły punkt (4): Movi hominem, Ruſziłem go w ſádno/ to yeſt rozgniewałem. Mącz 233d; Ulcus tangere, Ruſzić kogo w ſádno/ to yeſt/ tráfić mu tę rzecz która go mierźi á w niey winien yeſt. Mącz 501b, 439c; Executią też odbieránia dzierżaw Imion Krolewſkich grożono. Co nie iednego ruſzyło w ſádno StryjKron 762; [O tuś iey ruſzył w ſadno/ około tych pſtruſzek PaprPrzykaz C3v].

»ruszyć w sadno« = przekonać kogoś, uzmysłowić istotę rzeczy (1): Heliaſze/ Awenyeliki: gánią chrzeſt máłych dźiatek/ powiádáiąc iż nie ieſt wedle myſli y roſkazánia páná Chryſtuſowégo: czemu ich to nie ruſzy w ſádno: iż ieſli nie wedle woléy Chryſtá Páná ieſt chrzeſt máłych: A dla tego świątośćią ieſt/ iże ma znák zwiérzchni BiałKat 261.

[Dla wielu użyć z negacją istnieje duża płynność granic między tym znacz. a znacz. 2. i 5., niekiedy też 6.; „nie ruszyć” znaczy: ‘nie przemieścić w inne miejsce, nie dotknąć, nie zabrać’, też ‘nie wziąć do ręki, nie użyć’.]
5. Zabrać, wziąć; tangere Mącz [w tym: czego (1), czego a. co (2)] (4): Tetigin tui quinquam? Ruſzyłemći czego twego? Mącz 470d.
a. Przywłaszczyć sobie, ukraść (3): Było w tym kośćiele [Apollona] wielkie bogáctwo/ kthorego żadny nie śmiał ruſzyć áni náiecháć/ bo ná thym cżárći ſwoię ſtraż mieli. BielKron 274, 265v; Byś miał y Burmiſtrzá brátá/ Ruſzyſzli tu [w sklepie, tj. w piwnicy] oſraſz kátá. RejZwierc 237.
6. Użyć, posłużyć się czymś, zastosować coś [w tym: czego (6), co (1), czego a. co (4)] (11):
a. O zasobach materialnych (7): [król Ludwik Węgierski] Połowicę ſkárbow kośćielnych ruſzył/ nád kthoremi Włádziſłáwá Biſkupá y Proboſzcżá pięć kośćiołow vſtáwił BielKron 305v; A pátrz bábá zdechła iuż nápoły/ będzye nośiłá pieniędzy máchárzynę w zánádrzu/ á nie ruſzy ich by miáłá zdechnąć od głodu RejZwierc 66.

ruszyć dla kogo (1): SkarŻyw A3 cf W przen.

ruszyć na co (3): Káliph pan miáſtá [...] nie chćiał ſkárbu zebránego cżáſu potrzeby ná obronę ruſzyć. BielKron 267v; [miał król] takze pultorakrac ſto tiſieci zawieznie ktorich tez bel na zadna potrzebe nieruſzel PaprUp K2v; CiekPotr 2.

W przen (1): A z cżego ſie im [sługom i przyjaciołom bożym] kiedy Pan Bog wymowić vmiał? á ktorego dla nich ſkarbu ſwego nieruſzył? SkarŻyw A3.
Przen [na kogo] (1): wſzákże iſz [...] z ſlepoty więcey/ niſzli z złośći y krnąbrnośći grzeſzył: ruſzył Pan Bog hoynieyſzey ſkárbnice nań łáſki ſwoiey: wedle nátury iego twardey/ dáiąc mu oſobliwy do vpámiętánia obycżay. SkarŻyw 80.
b. O abstraktach (4): (nagł) Mnich powieda yż poſłowie więczey ſię domyſláią (–) [...] Takies tem [lege: ten] mnjma by wygrał Iż ſyę snami wroſmowy dał Ano yſczie tu ſnas każdy Może mu wtem ſproſtacz zawżdy Bo acz ſdalieka pokuſſy Aliecz ſnami dworſtwa ruſſy RejKup t5v.
Zwroty: »ruszyć fortelu« (1): A iż niewiedział [czart] kędy á iáko w to [tj. zburzenie między ludźmi pokoju, który miał nastać po narodzinach Chrystusa] wkrocżyć/ tedy ruſzył onego ſtárego fortelu ſwego/ iż on záwżdy ſwe ſpráwy przez złe ludzi [...] zwykł ſpráwowáć RejPos 25v.

»pilności ruszyć« (1): A ták rádzęć brácie moy gdy maſz ſwiát powoli/ Záſieway s tą pſzenicą tu ná tákiey roli/ Iákoćby márny kąkol nie mogł iey zágłuſzyć/ A wierz mi żeć tu trzebá w tym pilnośći ruſzyć. RejPos Ooo5v.

»ruszyć pomocy« = pomóc (1): A doday mi rády ſwéy/ ieſliż mátki moiéy Słuſznie imię zábiéraſz/ ruſz pomocy ſwoiéy GosłCast 51.

7. Uszkodzić, naruszyć, spowodować stratę, uszczerbek [w tym: czego (4), co (3), kogo, czego a. kogo, co (26)] (33):
a. W znaczeniu fizycznym: zniszczyć, zepsuć, zburzyć (11): ktore [pałace] widząc Alexander kazał zápalić/ á záſię po máłey chwili vżáłowawſzy ſie ich przykazał áby ich żaden nie ſmiał ruſzyć [comburere]. HistAl F6; OrzRozm O2v; Ná grobie kazáłá [Semiramis] ty ſłowá ſobie nápiſáć: Kto ruſzy grobu mego/ naydzye w nim co oſobliwego. BielKron 10v; Gdy [cesarz turecki] do Budzyniá przyćiągnął/ nálazł Budzyń bez wſzelákiey obrony/ opuſzcżony: Zamku nic nieruſzywſzy potym odćiągnął. BielKron 308v; Ale tákiégo Vpuſtu z Gruntu záſypánégo/ trudno ma wodá ruſzyć. Strum M3v; CzechRozm 157v; MWilkHist D3v.
Przen (2): Iż przy pierwſzym miáſtá y kośćiołá zborzeniu/ [...] mury tylko y śćiány rozwálono/ fundámentow nieruſzywſzy CzechRozm 166; KochProp 15.
α. O działaniach wojennych: spustoszyć (2):
Zwrot: »ziemię ruszyć« (2): A tak walaſką ziemyą rvſſicz. yeſth. yakoby na naſſego Bogatego Czeſarza yego. m. ziemyą reką viczyagnal. MetrKor 46/118, 46/175v.
Szereg: »ruszyć albo kazić« (1): azebi kto waſſe granycze. a ziemyą rvſſicz albo kazicz myal. nykomuſzmy tego nyeroſkazaly. MetrKor 46/175v.
b. O ludziach: skrzywdzić, zaszkodzić komuś (5): RejWiz 4v; tego narodu Izráelſkiego żaden mor/ áni walká/ áni ſkáza żadna nie ruſzy/ ſám ich Bog ſtrzeże y opieka ſie imi BielKron 43; Pilnuy polá ktore żną/ á chodz zá niemi. Azam nie roſkazał párobkom/ áby ćię nieruſzyli [ut non tangant te]? BudBib Ruth 2/9; Ian krzćićiel gdy go żołnierze pytáli/ coby cżynić mieli/ odpowiedźiał: Aby nikogo nieruſzyli/ áni potwarzáli [Ne quem concutiant, ne calumnientur]/ á ná ſwych żołdźiech przeſtawáli. ModrzBaz 117.
Przen (1): Wieſz przyrodzone [lege: przyrodzenie] fortuny Dźywno tam brząkaią ſtruny Kto ſobie na lepiey tuſzy Tego więcz narychley ruſzy RejJóz E7v.
c. W znaczeniu abstrakcyjnym: skazić coś a. kogoś, zachwiać czymś a. czyjąś postawą, przekonaniami (17): Bo wſzytki ine ſzkody by nawiętſze były Mogą być naprawione gdy ćczi nieruſzyły RejJóz G8, A3v; LubPs K4 marg; Doſyć ieſt pocżćiwemu gdy o ſobie rádzi/ [...] Nie ruſzy nigdy cnoty/ ſtrzeże pilnie wiáry RejWiz 90v; (marg) Stałey myſli/ ſtrách nie ruſzi (–) Iedno ſtoy mocno wiernie w pocżćiwey ſtałośći/ Nie ruſzą cie nigdy nic żadne przypádłośći. RejWiz 103, 4v, 120v, 142, Dd3; nie ná ſkárbie ále ná ſłowie Krolewſkim/ iáko ná ſkále Kroleſtwo Polſkie ſtoi: ruſzyſzli ſkárbu Krolewſkiego/ nie hnet POlſká zginie: ruſzyſzli ſłowá iego/ hnet wſzytko rázem vpádnie. OrzRozm O2v; KochFr 74; Anielſką ſtraż miey nád námi/ [...] thák nas żadna rzecż nie ruſzy/ ktorą [...] z Szátáńſkiey pokuſy/ ná ludźie zwykłá przychodźić ArtKanc T5v; Cnotá mówię/ która w nim ták obwárta byłá/ Iż iéy niewieśćia chytrość namniéy nieruſzyłá. GosłCast 11.

ruszyć komu (1): By to ſlo o czo inſzego A nie tknęło ſtanu mego Nie tak by mi cięſzko było Gdy by mi tći nie ruſzyło RejJóz H2v.

W przen (1): Rácż [Panie] nákłonić ku proźbie mey ſwe łáſkáwe vſzy/ Gdyż ſie do ciebie vciekam we wſzytkiey ſwey duſzy/ Boć vſty [lege: ust i] ſercá moyego zdrádá nic nie ruſzy. LubPs D3v.
Przen (1): A piękne to więzienie ieſt poczćiwey duſzy Kiedy krewkiego ciała niecżnota nie ruſzy RejJóz E5v.
8. Przyczynić się do czegoś, wywołać coś (217):
a. O reakcjach emocjonalnych: pobudzić, poruszyć; też wzruszyć, wzburzyć; percutere Vulg; tangere Mącz; movere Modrz [w tym: kogo (A) (8), kogo, czego (W przen) (6), kogo, co (W przen) a. kogo, czego (W przen) (194)] (209):
α. O sytuacji, zdarzeniu itp., które wywołało u kogoś reakcję (142): RejŁas w. 14, 76; RejPs 101, 114v, 115v, 179; RejRozpr A4, K4; A ciebie też moia pani niechay nicz nie ruſzy Czo by cie od prawey wiary też vnoſić miało RejJóz F2v; Powiedaſz też żem kamienny A płacz mię nie ruſzy RejJóz F4v, E3v, E8v, F2v [2 r.], F3, H5, N3v; Toc ſię ten clek baczycz niechcze Twarde ma Faraon ſercze. Mam przyczyne bych mowyla Cznota mie wtym twa ruſzyla. RejKup g4, D, l5v, Ee; Wſzakże ich niemniéi i to ruſzyło co terás będźie powiedáno MurzHist R2; Bo nye pomáłu mye ruſſyłá wczoráyſſa rozmowá twoyá około tey nowey wyáry/ álbo náuki Luterſkyey KromRozm II a3; BielKom C3; LubPs A4v, C3, R5v, T2, cc4, gg6; GroicPorz kk4; Azaſz nie ſrogi Niedźwiedź sſtánie ſie s káżdego/ Bo ledá krzywdá ruſzy iuż kochánká tego. RejWiz 28; Bo Bog ieſt ták można myſl/ że go nic nie ruſzy/ Lecż on przedſię záwżdy wie tu o káżdey duſzy. RejWiz 138, 32v, 121v, 122, 165, Cc3; RejFig Ee4; RejZwierz 50, 110, 114; BibRadz I 293d marg; OrzRozm I2v; Krolową [Izabellę] to poſelſtwo [Solimana] bárzo ruſzyło BielKron 313; máłego poſłá poſłáli [Polacy] do Węgier do krolowey/ [...] áby [...] krolewnę poſłáłá/ ieſli tego nie vcżyni/ zá rázem oni o innym pánie pomyſlą. Ruſzyłá tá rzecż krolowey BielKron 379, 109, 112 [2 r.], 113, 119v, 124 (16); RejAp 27v; Obácżże w.m. ieſli thę [zacną białogłowę] ruſzyć miáłá/ ábo zaczność domu/ ábo boiazń iákiey okrutnieyſzey ſmierći/ ábo oſławá/ ábo co tákiego GórnDworz Bb2, G; O nędzny Ierozolimcżyku/ á właſnieyćiby ſnadź rzecz Sodomcżyku/ przecż cie ty ſłowá Páńſkie nie ruſzą? RejPos 196; Abowiem pátrzay chući cżłowiecżey złośćiwey/ poki then ſwięthy cżłowiek krzćił/ poki kazał á karał ine ludzi/ nic onego złego Krolá nie ruſzyło/ áni oney márney pániey iego. RejPos [323], 10, 13, 26v, 30v, 35v (28); BielSat Hv; [ojciec mówi do córki:] Przetoż cokolwiek iedno miedzy námi było/ Iáko mię to ná on cżás namniey nie ruſzyło/ Ták y teraz wiedz pewnie przebacżam wſzytkiego HistLan D2v; RejZwierc 53v, 73 [2 r.], 80, 87, 160 [3 r.] (12); Namniey ich [panów rzymskich] nie ruſzyły ony prośby iego [Koriolana] PaprPan Gg2v; KochPs 59; NiemObr 61; KochWz 142; Roznieyſzych obycżáiow ſą dzis [!] ſynacżkowie: [...] Smolinſk wźięto/ á wżdy ich to namniey nie ruſzy BielSen 18; Ale kogo gryźie mól zákryty/ Nie idźie mu w ſmák obiad obfity: Zadna go pieśn/ zadny głos nie ruſzy/ Wſzyſtko idźie ná wiátr mimo vſzy. KochPieś 3, 32; ArtKanc K18, Nv; Ani cie tez to ruſzi/ cos ſtego Kroleſtwa dobrem/ Lud ten niewdzietznni Litewſki ochedozil/ y rozmnozil. PaprUp F; Calep [503]b; Cóż ſtoićie? płáczliwa ruſzyłá was mowá? GórnTroas 47, 51; GrabowSet C4v, Dv, F2v, Gv, G3; GosłCast 18, 64, 65, 67; O błogoſłáwiony miłośniku bráćiey twoiey. Nie ruſzyło ćię ono złoto/ y dobre mienie/ y cześć oná po krolu wtorym być/ y świát rządźić/ y v ludźi ták wielką ſławę mieć: wſzytkoś to porzućił y podeptał SkarKazSej 668b; SapEpit A2; KlonWor 65; PudłDydo Bv; [VegKmita 12; NaprJan C3v (Linde)].

ruszyć do czego (1): coby nas inſzego miáło więcey ruſzyć/ do pohámowánia tey zbytney ſzácowánia wolnośći/ á do poſtánowienia pewnego ſzácunku/ iśćie nie łácno to powiedźieć. ModrzBaz 35.

ruszyć z czego na co (1): Niedbáłość á ſwawola ktore cnotę głuſzy/ Káżdego s pocżćiwych ſpraw ná łotroſtwo ruſzy. RejWiz 47.

ruszyć na co (2): Iákoż thy łzy [biedaka] nie máią onego ſędzyego/ Ruſzyć ná ſrogą pomſtę RejWiz 123v. Cf ruszyć z czego na co.

ruszyć czym (1): KochTarn 75 cf W przen.

Szereg: »ruszyć a dotknąć« (1): Przyſłuchayże ſie tu pilno ſłowom Proroká tego/ iż nie tylko żydá niewiernego/ ále ſnadź iuż y onego ktoryby nigdy áni ſłychał/ áni rozumiał o obietnicach Páńſkich/ [...] mogłyby ruſzyć á dotknać [!]/ iżby mogł wyzozumieć [!] o tym Pánu y o ſwiętych ſpráwach iego. RejPos 231.
W przen (7): Trzecie [przyrodzenie] záſię będzie ták złe á ſwowolne/ że go żadne przykłády/ áni złe áni dobre/ nie ruſzą/ áż mu z brátem kijem muśi lekcią ſylábizowáć. RejZwierc 18v.
Przysłowie: Co Bóg przeyźrzał/ to ſye iuż nigdy nie odmieni/ By kto dobrze ſwym płáczem ruſzył y kámieni. KochTarn 75.
Zwrot: »serca (G) (a. serce), w serce ruszyć« (4:1): Czart iż zle iuż o nim thuſzył Potym panią w ſercze ruſzył Aby gi [Józefa] żwiodł z oney cznoty A w wiodł w roſpac przeż kłopoty RejJóz A3v; A ile ich było ktorych to [wskazówki Mojżesza dotyczące świątyni] ſercá ruſzyło BibRadz Ex 35/21; Owa tám było y ſłow doſyć/ y namow wymyſlonych/ prośb/ żáłobliwych śiłá/ ále żadna rzecż záięcżego ſercá [= człowieka tchórzliwego]/ ruſzyć nie mogłá GórnDworz O7; Ale was áni wdźięcżne ſtrony/ Ani zabawki vćieſzone Okroćić mogą/ Bo ſercá żeláznego/ Coby ruſzeło/ nie máſz nic ták ważnego? KlonŻal D; KochFrag 47; [Dosyć nam, panie podawca. Ruszyłeś mi prawie serca, Iżeć będę częściej kazał A wam sie w tym zachowywał. WierzNauka 235].
Przen (1): A ktho iedno dotknie ſumnienia ſwego/ á obacży w nim zátkáną á záſlepiopną tę ſwiátłość w ſobie/ o wneth go ruſzy/ o wneth ią muśi wyſtáwić ná świecżnik RejPos 338v.
β. O ludziach w stosunku do kogoś: urazić, znieważyć, dokuczyć, sprawić przykrość (9): Státecżnych tu nie ruſzą/ ktore wſtyd miłuią/ Tylko ſame wſzetecżne/ w tym ſie záwięzuią. BielSat D2.

ruszyć w co (1): Ale kto mię w miłość ruſzy/ Wiecznie będźie krzyw méy duſzy. KochSob 61.

ruszyć czym (5): A ieſli chceſz ſkoſztowáć/ w tym wątpienia ſwego/ Ruſzże iedno cżym racżyſz/ Woiewody tego. Naydzyeſz świeżą odpowiedź RejZwierz 53; Drudzy záſię ſą gdy go [miłego przyjaciela] cżym w onych rozmowach ruſzą/ [...] tedy mu ſie też bárzo nieſmácżne zdádzą rozmowy tákie RejZwierc 91. Cf »ruszyć słowy«.

ruszyć w czym (1): á mowię/ żeby ſłowy oboiętnymi mácał iey [dworzanin białogłowy] woley/ tho dla tego/ iż gdzieby tho niewdzięcżnie przyięłá/ mogł ono wywroćić/ á pokázáć/ że ku iney/ á nie kthey rzecży mowił/ ábo piſał: ábowiem pocżćiwa białogłowá/ kto iey w tym ruſzy/ ſłuſznie to więc ſobie ku krzywdzie weźmie GórnDworz Cc3v.

Zwrot: »ruszyć słowy (słowem)« = compellare Mącz [szyk zmienny] (3): Perstringere aliquem, Liſtem/ piſániem álbo słowem kogo ruſzyć/ tknąć go w ſádno/ dáć mu znáć Mącz 422a, 287d [2 r.].
Szereg: »ruszyć, (do)tknąć« [szyk 1:1] (2): Compellare aliquando significat, Ruſzić/ Dotknąć kogo słowy. Mącz 287d; Tangere aliquem, Tknąć ruſzyć kogo/ to yeſt/ przićiąć komu słowy. Mącz 439c.
γ. O Bogu, który wpływa na ludzi (4): Tedy Amázyaſzá [...] ruſzył duch [Spiritus induit Hamasai] iż rzekł/ Twoićiechmy o Dawidźie BibRadz 1.Par 12/18, 4.Reg 3/15; Ale gdy iuż vyrzał [Symeon] ono ſwięte dzieciątko/ o wnet go ruſzył on Duch Páńſki RejPos 57v.
W przen (1):
Zwrot: »ruszyć ducha« (1): Vſłyſzał Pan iey [Zuzanny] rzewny płácż/ y wnet ſie zlitował/ Ruſzył Duchá w Dánielu/ áby ią rátował. KochZuz A4v.
δ. O czyichś uczuciach i emocjach, które wpłynęły na jego reakcję (54): a yſz ty rzeczy nyepotrzebno bilo czinicz przetho bohatemv Czeſarzowj naſſemv yego. m. nyepowyedayancz. abigo gnyew nyervſſil. MetrKor 46/118; á ták nic mię nieruſſy żadny przeſtrách ſprzećiwniká mego gdym pewien nád ſobą mocney ręki iego [Pana]. RejPs 173, 101; RejJóz E2v, E3v [2 r.]; A ſnaċ y Ludzie zuphaly Wſytczy na ſwieczie naſtaly. Iż ich zadni ſtrach nieruſzy Kaſdy ſobie dobrze tuſzy. RejKup f3, d5v, k5v, r7; iuż moy miły brácie/ Gdyżeś ieſt ták cnotliwy/ nie fołdruię ná cie. Bo widzę s twey poſtáwy iże cie wſtyd ruſzył RejWiz 127, 3v, 44v, 50 [2 r.], 122, 134v, 136v; BielKron 163v; RejAp 98, 120v; O nędzny tedy á mizerny vpádły cżłowiecże/ ieſliżeś ktory ieſt iż cie nie ruſzyłá áni żáłość/ áni pomſtá/ o kthorey iáwnie ſłyſzyſz RejPos 106v, 30v, 107, 164v, 166, 222v (10); A gdy ſie vſpokoił [Dawid] we wſzytkim/ ruſzyłá go pothym z nowu pychá RejZwierc 204v, 74, 211; BudBib Bar 3/2; KochPs 112; KochFr 98; KlonŻal D3; Twarz od vćiſku/ od wołánia vſzy/ Pan moy odwroćił/ więc lutość nie ruſzy. GrabowSet Gv; PAnie/ modlą ſię zá mną/ nie ſam proſzę ćiebie/ Iednák ćię miłośierdźie niechce ruſzyć w niebie GrabowSet K3v, S2v; CzahTr E4v; GosłCast 73; Pleminius łákomy/ tám miedzy Pogány/ Proſerpini Lokreńſkiey Kośćioł záwołány Gdy go do ſtárożytnych ruſzyłá ochotá Skárbow. złupił z pieniędzy/ ze śrebrá/ ze złotá. KlonWor 10, 5.
W przen (3):
Frazy: »ruszyło serce« (1): A gdy iuż zlicżon był lud/ ruſzyło Dawidá ſerce [Percussit autem cor] iego: tedy rzekł Dawid do Páná. [...] Leop 2.Reg 24/10.

»ruszy(ło) (a. ruszyć musi (a. miało)) sumnienie« [szyk zmienny] (8): (did) Krol ſie lęknąwſzi radzi ſie Iozepha czo ma cżynić (–) Wierę mie iakos barzo ſumnienie ruſzyło RejJóz K8v; RejKup h8; RejFig Aa4; Ruſzyło ią [kłamliwą wdowę] ſumnienie/ potym ſie przyznáłá. RejZwierz 26; RejPos 107 [2 r.]; RejZwierc 267; GosłCast 72.

b. O reakcjach fizycznych i fizjologicznych [w tym: czego (1), kogo, czego a. kogo, co (6)] (8):
[Fraza: »[kogo] wino ruszyło« = ktoś upił się winem: Gdy iuż tedy ruſzyło go [Baltazara] wino [dixit in dulcedine vini]/ roſkazał przynieść naczynie złote y śrebrne BibRadz Dan 5/2 (Linde).]
W przen (2): Wnidź w me ſerce/ [...] Bym [...] Do przybytkow twoich/ proſto był wiedźiony. Tám zaſłon nie będźie/ tám ſię táięmnice Odkryią: [...] tám głod/ ćięſzki duſzy Nie będźie: á ſmyſłow/ prágnienie nie ruſzy. GrabowSet O3v.
Zwrot: »głowy (G) ruszyć« (1): DZiwna w głowie niepogodá/ Kiedy iéy ruſzy iágodá [tj. wino]. PudłFr 21.
α. Spowodować dolegliwość, chorobę; operari Cn (6): Iuż ſie wicher áni grom o cię nie pokuśi/ Ani żadna Płánetá/ wierz mi cie nie ruſzy. RejWiz 152.
Frazy: »[kogo] powietrze ruszy(ło)« = kogoś dotknął paraliż; percussus est PolAnt [szyk zmienny] (3): Ceſtns [!] ieſth oſobne lekarſtwo poſilaiące ſuche żyły/ á nawięcey gdy kogo powietrze ruſzy FalZioł I 35b; Cum unum atque alterum pestis perculit, Gdy yednego y drugiego powietrze ruſziło. Mącz 290d; BudBib 1.Mach 9/55; [BielKron 1597 318 (Linde)].
αα. Wywołać przeczyszczenie lub wymioty w celu oczyszczenia organizmu (2): RejKup q7; Stárzy lekárze ták żywot przepuſzczáli: Dáli choremu ćiepłą wodę tylko pić: ieſli to nieruſzyło/ Winá miodu przymieſzáli SienLek 37v; [Wrácánié téż té źiárná pobudzáią/ á wſzákóż ćiężka to purgácia/ [...] przeto dobrze doſyć pić ſześć źiarn/ á ieſliby nieruſzéły/ potym więcéy UrzędowHerb 215b].
9. Rozpocząć coś, zacząć coś robić a. czymś się zajmować (21):
a. O konfliktach zbrojnych (12):
Zwrot: »ruszyć wojnę, walki (G po przeczeniu)« = oppugnare, pugnare PolAnt [szyk zmienny] (11:1): By był Gedeon nie miał wiáry/ tedyby był nie ruſzył walki przećiw nieprzyiaćiołom ktorych liczbá y moc byłá bárzo wielka. BibRadz I 138d marg; Co wyrozumiawſzy Demetryuſz Krol/ zebrał bárzo wielkie woyſko/ y ruſzył woynę [et exiit in occursum ei in bellum] przećiwko iemu [Aleksandrowi]. BibRadz 1.Mach 10/2, Deut 23/9, I 143c marg, 4.Reg 18/13, 3.Esdr 4/4, 1.Mach 11/55; Ná ten cżás Tryfon chćiał krolowáć w Azyiey [...]. Lecż boiąc ſię że Ionátás nie dopuśći mu tego/ owſzem woynę ruſzy przećiw niemu/ ſzukał tedy drogi/ iákoby go poimał y zámordował. BudBib 1.Mach 12/40, 1.Mach 12/54; będźie w mocy náſzéy zá Dekretem tego Séymu ruſzyć woynę poſpolitą [generalem belli motionem facere JanStat 691]: gdźieby tákowa nawálna potrzebá przyſzłá SarnStat 124 [idem (2)] 298, 424; [BibRadz 2.Mach 11/2 (Linde)].
b. Zacząć mówić o kimś a. o czymś, omówić, poruszyć temat [w tym: czego (3), co (1), kogo, czego a. kogo, co (4)] (9): Ten ſię gdzes muſſał [!] napuſcziċ I chcze teraz niedznik [!] ruſſycz Onych ſpraw czo Swięczj mieli RejKup x3v, m6v; A iżbym tych domowych rzecży/ co ie káżdy ná pálcach wylicży/ nie wſpominał/ ruſzę trochę towárow coś nád dwádźieśćiá náſzych właſnych GostGospSieb +4; VotSzl B4v.

ruszyć czym (1): Perorare in aliquem, Ruſzić kogo rzeczą/ ná końcu rzeczi mówić przećiwko komu. Mącz 270a.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Ieſli [syn] ſnadź bárzo Wenuſá przygląda/ od nyego nyechay go [ojciec] oderwye/ á żonę mu nyech zrái. [...] Ale o ktorymby to cżáſie vcżynić myał ocyec ſynowi yeſſcżeſmy nic thego nye ruſſyli. GliczKsiąż P2v.

W porównaniu (1): Kto vſłucha tey ſerdecżney przeſtrogi nie ſtráći. Bo tu yák ku przypowyeśći vcho ſkłonić muſzę/ A gadki ſwey pod pokrywką yák w yákyey grze ruſſę LubPs N2.

Szereg: »ruszyć a zamyślić« (1): Movere ac moliri aliquid, Ruſzić á zámyſlić co tákowego Mącz 233d.
α. Wytknąć, wypomnieć (1): [wszetecznik] Niedba iż przedał wolność/ przedał cnotę duſzę/ Acż inſzych przypádłośći ieſzcże mu nie ruſzę. RejWiz 174v.
10. Dokuczyć, sprawić ból (o dolegliwościach i chorobach) [w tym: kogo (A) (1), kogo (A a. G) (7)] (8): FalZioł IV 33d; Piyánicę iednego kwártaná ruſzyłá/ Więc mu k temu prágnienie wielkie vcżyniłá. RejFig B2; Krol będąc v Lwowá/ ruſzyłá go febrá muſiał zoſtáć BielKron 406v, 219, 387; Weźmi oleiu ceglánégo/ á zmiéſzay go z ſokiem bylicowym/ day tego truneczek wypić chorému/ gdy go ma źimno [tj. febra] ruſzyć/ á będźie zdrów SienLek 140.
Fraza: »brzuch [kogo] ruszył« = ktoś miał rozwolnienie (1): Xántus nie długo w łáźni był/ A hnet wyſzedł iedno ſie zmył: Idąc tedy brzuch go ruſzył/ By go vlżyć vśieść muśił. BierEz D3v.
Przen (1): A ták moy miły brácie/ ieſzcże z młodu w ſobie/ Cżyń gwałt/ á niech cie márnie ten áfekt nie ſkrobie. Vźrzyſz iż tego nigdy żáłowáć nie będzyeſz/ Kiedy tego márnego molu s ſercá zbędzyeſz. A gdy cie ten wrzod [tj. kłopot] ruſzy/ przyłoż nań rozumu RejWiz 192v.
11. Usunąć z urzędu, odebrać stanowisko i przywileje; movere Mącz, Modrz [w tym: kogo (G) (1), kogo (A) (1), kogo (G a. A) (5)] (7): Argentyná miáſto/ poſłáli też ſwego poſłá Dáwidá Miegiá ná Syem do Spyry/ ktorego zrády precż wygnano (marg) Argentińſkie poſły ruſzono (–) BielKron [206]; ále niechay ruſzą mnichá/ kſiędzá/ páná/ ſtároſty/ Woiewody/ álbo vrzędniká iákiego/ álbo theż ſzwagrá/ zięciá/ álbo powinowátego iákiego/ wnet vſlyſzyſz prętką obmowę RejZwierc 36v.

ruszyć z czego (4): Po wyśćiu Cżyrwonki z Máryeburgu/ przełożon ieſt ná Stároſtwo Málborſkie Sćibor Chełmſki/ kthorego potym rychło ſniego ruſzono BielKron 392; Ieſt v nas práwo o ſzołtyśie niepożytecżnem/ áby go ruſzono z iego ſtanu/ y zmáiętnośći ſkupiono. ModrzBaz 99, 31v. Cf Zwrot.

Zwrot: »ruszyć z miejsca« [w tym: o co (1)] = loco movere Mącz [szyk zmienny] (2): Sędziow niemożem z ſwych mieyſc ruſzyć/ otę rzecż poki niebędzie ná nię [lege: nie] inſza Inkwizycia BielKron 221v; Mącz 196b.
12. Powierzyć jakąś funkcję, nadać komuś urząd [co na kogo] (1): [Józef mówi do faraona:] Mogą ſie yſcie cieſzyć ktorzy mu [Bogu] dufaią Iż on tak poważny ſtan na nędznika [tj. wysoki urząd państwowy na Józefa, niedawnego więźnia] ruſzył Y ſcie [lege: iście] kto mie wcżora znał tak otym nie tuſzył. RejJóz Lv.
13. Powołać pod broń, zmobilizować; zarządzić pospolite ruszenie [kogo (A)] (8): BielKron 423v; Krol [...] zebrawſzy lud ſłużebny z Czech/ z Sląſká/ y z Moráwy zá pieniądze/ tákże Polſkie powiáty ruſzywſzy/ Zamki wſzytki w Pruſiech oſádził StryjKron 627, 612; A IESLIBY [banita] vpornie w ſwym przedśięwźięćiu ſtał, tedy ſzláchtę onégo powiátu ma Stároſtá ruſzyć, y z áppáratem woiennym. SarnStat 545.

ruszyć czym (1): Ná drugi rok/ tho ieſt 1520. ruſzono Slachtę y Rycerſtwo Polſkie poſpolitą wypráwą BielKron 418.

ruszyć skąd (1): Więcey z niego [źle wyposażonego na wyprawę wojenną] ſzkody/ niż pożytku Rzeczypoſp⟨olitej⟩ rośćie? [...] wſzákeſmy ſię tego nápátrżyli ná Rádoſkowſkiey woynie/ gdy było Podláſzány z domu ruſzono. GórnRozm K4.

Zwrot: »ziemię ruszyć« (2): Tákże też Krolá bráć ná woynę/ á źiemię wſzyſtkę ruſzyc/ ieſt to nic inego/ iedno ſádźić ná ieden ſańcz wſzyſtko co maſz ná świećie. GórnRozm A2v; SarnStat 131; [tam [na zjeździe w Woginiu] się w tej wielkiej rzeczy [...] namówi, jeśli przyjdzie ziemie ruszyć a czym pana hejtmana posilić, aby nieprzyjaciel nie rozciągał się po myśli swej ListyZygmAug 1568/558].
14. praw. Zaskarżyć, zakwestionować orzeczenie sądu; derogare, movere JanStat [kogo (G a. A)] (11): (nagł) Kto Podkomorzégo ábo iego Komorniká nieſłuſznie ruſzy, co mu dáć ma. (–) GDy kto nieſłuſznie nágáni ſkázánié Podkomorzégo/ ma dáć mu zá winę ſześć grzywien SarnStat 468, 475.

ruszyć do kogo (1): Item, iáko Komorniká ruſzyć do Podkomorzégo: y iáko przypozwáć intra annum ad tranſlapſum termini. SarnStat 469.

ruszyć o co przed kogo (1): Formá iáko ruſzyć Podkomorzégo, y o co przed Królá. SarnStat 469.

Zwrot: »sędziego ruszyć« [w tym: na co (1), w czym (= w sprawie czego) (1)] = iudicem inculpare a. movere, iudici derogare JanStat (6): ieſliby ſie komv niepodobala ſkazn ſzędziego, mozego rvſſycz na viecze vedlia obyczaya prava a ſtatutow ſtaradawnych o Ruſſeniv napiſſanych ComCrac 17; [prokurator ma moc] ſtronę Pozwem Nadwornym pozwáć/ ſędźiégo ruſzyć / y wſzyſtko czynić/ co ku obronie ſpráwy iego przynależy SarnStat 143 [idem 571, 761]; IEſli kto będźie ſobie co przećiwko Sędźióm brał/ y onégo ruſzy: tedy tylko oná rzecz w ktoréy Sędźiégo ruſzył nie ma bydź ſądzona SarnStat 796, 571, 761.
Przen (1):
Fraza: »diabli ruszą« (1): A ſpowiednik zá vchem nadobnie mu [apelującemu] tuſzy. Ruſzayże iuż poki chceſz/ áż cie dyabli ruſzą Sámego/ á pámiętne zápłáćiſz im duſzą [tj. umrze, zanim doczeka się rozpatrzenia apelacji]. RejWiz 123v.
II. Intransit. (15):
1. Wyruszyć, zacząć się przemieszczać; commovere se Mącz (5): Ale wnet náſzé lámenty vſtáną/ Gdy łodźie ruſzą/ á wiátry náſtáną GórnTroas 67.

ruszyć dokąd (1): Si me in Asiam commovero, Ieſli ſie pomknę/ Ruſzę do Aſiey. Mącz [234]b.

W przeciwstawieniu: »zostać ... ruszyć« (1): iuż ty tu zoſtań/ á ia dáley ruſzę/ Aż do ſámego Bethel/ miáſtecżká iść muſzę. HistHel D2v.

Zwrot: »koniem ruszyć [ku komu]« (1): przetho [hetman Paweł Tomory] koniem ruſzywſzy ku krolowi iął rádzić áby kazał Krol dáć znák ku podkániu BielKron 307v.
Przen (1):
Zwrot: »nazad ruszyć« = cofnąć się (1): á mnie ſerce tuſzy/ Ze móy nieprzyiaćiél wrychle názad ruſzy KochPs 82.
2. Rozpocząć coś, zacząć coś robić (1): A on [zakochany] przedſię o ſobie ieſt tákiey nádzyeie/ Iż żaden nádeń nie ieſt [...]. A gdy ieſcże ow błaznek (marg) Wenuſow błazen w miłośći (–) coś go widzyał ruſzy/ Iuż tám nie ieden kłopot w tákiey nędzney duſzy. RejWiz 41.
3. praw. Apelować, odwołać się od wyroku sądu; appellare, incurrere JanStat (9): RejWiz 123v; Stroná przećiw ktoreyby ſędzia ſkazń vczynił ták ma ruſzyć/ Pánie ſędzia ſkazni tey nieſpráwiedliwey ktorąś vczynił zá práwną nieprzyimuię UstPraw C2, C2.

ruszyć przeciwko komu (1): ieſliby [ktoś] áppelláciiéy w czáśie tym/ który [...] będźie náznáczon nie będźie chował/ álbo w rzeczy ſwéy vpádnie: tedy niech ſtronie przećiwko/ któréy ruſzył/ winę ſtrácenia rzeczy y zápłácenia nakłádów przepádnie. SarnStat 1127.

Zwrot: »na sejm ruszyć« [w tym: o co (1)] (2): RejZwierz 100v; Kiedy o namnieyſzą rzecż kazdy na Seym ruſzi/ [...] Kto tak żelazney głowy/ albo tak cirpliwy/ Zeby mogł wſzitkich ſłuchać/ i uznać kto krzywy KochSat B2v.
Szereg: »ruszyć albo apelować« (1): ále y owſzem będźie wolno Sędźióm Ziemſkim téż o wielką ſummę ſądźić/ gdyż będźie káżdéy ſtronie wolno ruſzyć álbo áppellowáć [cum licebit unicumque partium appellare JanStat 491]. SarnStat 720.
Przen (2):

ruszyć od czego (1): Możeć v inſzych ſądow dobrze ſobie tuſzyć/ Lecż od Páńſkich dekretow bárzo trudno ruſzyć. RejWiz 124v.

Zwrot: »na sjem ruszyć« (1): Bo on ſędzya ſeymowy [tj. Bóg] inák będzye rządził/ Ktory áppellácije wiecżnie będzye ſądził. Iuż tám pewnie ná wiece ni ná ſyem nie ruſzyſz/ Zá rázem poſſeſſyą nędzniku dáć muśiſz. RejWiz 122v.

Synonimy: I.3. wygnać; 4. dotknąć, dotknąć się, tknąć; 6. użyć; 7.a. uszkodzić, zepsować; 8.a. pobudzić, wzbudzić, zapalić; 14. naganić, odwołać się; II.1. postąpić, pość; 2. począć, rozpocząć.

Formacje współrdzenne: ruszyć się, naruszyć, naruszyć się, poruszyć, poruszyć się, wzruszyć, wzruszyć się, zruszyć, zruszyć się; ruchać, ruchać się; ruszać, ruszać się, naruszać, obruszać, obruszać się, poruszać, poruszać się, wzruszać, wzruszać się, zruszać, zruszać się; poruszywać, poruszywać się.

Cf RUSZENIE, RUSZONY

ALKa, MN