Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NARUSZYĆ

Następne hasło: NARWAĆ »

NARUSZYĆ SIĘ (10) vb pf

sie (7), się (3).

a jasne.

Fleksja

inf	naruszyć się

praet
	sg
3	m	naruszył się
3	n	naruszyło się

plusq
	sg
3	n	beło się naruszeło

conditionalis
	sg
3	f	by się naruszyła

inf naruszyć się (2). ◊ fut 3 sg naruszy się (1). ◊ 3 pl naruszą się (1). ◊ praet 3 sg m naruszył się (1). n naruszyło się (3). ◊ [3 pl m pers naruszyli się. ◊ plusq 3 sg n beło się naruszeło.] ◊ con 3 sg f by się naruszyła (1). ◊ part praet act naruszywszy się (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI(XVIII) w.

Znaczenia

1. Ulec zepsuciu, uszkodzeniu; osłabnąć (9)
- α. O zdrowiu i ciele ludzkim (3)
- a. O abstraktach (6)
  - α. O prawach, przymierzach itp.: złamać się (3)
2. Rozgniewać się (1)

1. Ulec zepsuciu, uszkodzeniu; osłabnąć (9): [ktorego [piwa] nie mogły wydać, że się beło naruszeło InwMieszcz 1585 nr 272.]

α. O zdrowiu i ciele ludzkim (3):

naruszyć się komu (1): Wyrzucon potym [Jonasz] z żywotá Wielorybiego ná brzeg/ ták iż ſie mu zdrowia nie náruſzyło ná żadnym cżłonku. BielKron 92.

W połączeniu szeregowym (1): Trunki ktoré [...] ktemu dobrze ſłużą/ [...] Gdy ſye w kim co zerwie/ náruſzy/ ábo vtłucze SienLek 148v.

Szereg: »naruszyć się, stargnąć się« (1): Náruſſył ſie moy nędzny wzrok przed táką ſrogoścyą/ Stárgnęło ſie oblicże me pożołkłą bládoſcyą LubPs B5.

a. O abstraktach (6): Ale ſą niektorzi co ták rozumieią/ że ſię mnimánie o nich v ludźi náruſzyło [qui existimationi suae parum consultum putent]/ ieſli ći co iym przymowili/ tego/ ábo nieodwołáią v ſędźie^go/ ábo ſię zgołá niezáprzą. ModrzBaz 99.

naruszyć się czym (2): w piąći lat do zakonnikow S. Benedyktá do klaſztoru Káſynieńſkiego dány był od rodzicow: [...] áby ſię iego młodość świeckim zmázánim y towárzyſtwem nienáruſzyłá. SkarŻyw 200; SkarKazSej 696b.

Szereg: »nie naruszyć się ani odmieniać« (1): Tákżeć y ine ſpráwy co ich nie widamy/ Lecż iż pewną wiádomość wſzędy o nich mamy. Nigdy ſie nie náruſzą áni odmieniáią/ Ták ſobye vſtáwicżnie bez ſkázy mieſzkáią. RejWiz 115v.

α. O prawach, przymierzach itp.: złamać się (3): Tho mowi Pan/ Ieſli ſie może náruſſyć vmowá moiá [Si irritum potest fieri pactum meum] ze dniem/ y vmowa moiá z nocą/ żeby nie był dzień Leop Ier 33/20; SarnStat 601.

Szereg: »osłabić się i naruszyć« (1): To práwo grzechámi/ á zwłaſzczá pierworodnym/ y grubośćią á niedbáłośćią/ [...] oſłábiło ſię w ludźiách y náruſzyło. SkarKazSej 696b.

2. Rozgniewać się (1): Dla cżego pan Bog náruſſywſſy ſie/ dzyecyę rozmáitemi ták nyemocámi/ yáko y nyebeſpiecżnoſcyámi/ náwyedzáć będzye. GliczKsiąż D7.

[naruszyć się o co: Day pobor zá mię y zá ſię: o to ſie náruſzyli. y przyſtąpiwſzy do Páná pytáli SkarKaz 625 (Linde).

Ze zdaniem dopełnieniowym: Tę pánnę iż mu ią był Agámemnon wydárł/ Achilles wielce ſie náruſzył/ ták iż tego mśćić ſie chciał HistTroj G3v.]

Synonimy: 1. osłabić się, stargnąć się; 2. rozgniewać się.

Formacje współrdzenne cf RUSZAĆ.