Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RUSZYĆ

Następne hasło: RUSZYNA (?) »

RUSZYĆ SIĘ (379) vb pf

sie (257), się (122).

Fleksja

inf	ruszyć się

praet
	sg		pl
1	m	rusz(e)łem się, -em się ruszył	m pers	ruszylismy się, -smy się ruszyli
2	m	ruszyłeś się, -eś się ruszył	m pers
3	m	ruszył się	m pers	ruszyli się, rusz(e)li się
	f	ruszyła się	m an	ruszyli się
	n	ruszyło się	subst	ruszyły się

plusq
	sg		pl
3	m	był się ruszył	m pers	ruszyli się byli

imperativus
	sg	pl
1		ruszmy się
2	rusz się	ruszcie się
3	niech się ruszy	niech się ruszą

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	bysmy się ruszyli
2	m		m pers	byście się ruszyli
3	m	by się ruszył	m pers	by się ruszyli, by się rusz(e)li
3	f	by się ruszyła	m an

inf ruszyć się (76). ◊ fut 1 sg ruszę się (7). ◊ 2 sg ruszysz się (2). ◊ 3 sg ruszy się (28). ◊ 1 pl ruszymy się (7), ruszemy się (3); -ymy RejZwierc (2), BielSjem; -emy ZawJeft, ActReg; -ymy : -emy SarnStat (4:1); ~ -emy (1) ZawJeft, -émy (1) SarnStat, -ęmy (1) ActReg. ◊ 3 pl ruszą się (14). ◊ praet 1 sg m rusz(e)łem się (1) ActReg, -em się ruszył (1) KochPam. ◊ 2 sg m ruszyłeś się, -eś się ruszył (2). ◊ 3 sg m ruszył się (87). f ruszyła się (9). n ruszyło się (3). ◊ 1 pl m pers ruszylismy się, -smy się ruszyli (5). ◊ 3 pl m pers ruszyli się (64), rusz(e)li się (1) ActReg. m an ruszyli się (1) [cum N pl: psi]. subst ruszyły się (6). ◊ plusq 3 sg m był się ruszył (2). ◊ 3 pl m pers ruszyli się byli (1). ◊ imp 2 sg rusz się (6). ◊ 3 sg niech się ruszy (1). ◊ 1 pl ruszmy się (2). ◊ 2 pl ruszcie się (1). ◊ 3 pl niech się ruszą (1). ◊ con 3 sg m by się ruszył (3). f by się ruszyła (1). ◊ 1 pl m pers bysmy się ruszyli (1). ◊ 2 pl m pers byście się ruszyli (1). ◊ 3 pl m pers by się ruszyli (4) BielKron (2), KochCz, SarnStat, by się rusz(e)li (1) ActReg. ◊ part praet act ruszywszy się (37).

Sł stp s.v. ruszyć, Cn s.v. mi; mieszkam, nie spieszę się, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Wykonać ruch, poruszyć się (44)
- a. O istotach żywych (też nadprzyrodzonych) (28)
  - Przen (3)
- b. O częściach ciała (4)
- c. O niemogących się samoistnie poruszać narządach ciała: obruszyć się (2)
- d. O obiektach fizycznych (10)
2. Wyruszyć, opuścić dotychczasowe miejsce pobytu, zacząć się przemieszczać (318)
3. Dotknąć; w przen (1)
4. Uszkodzić się, naruszyć się (1)
5. Zostać ogarniętym przez uczucie (2)
6. Przerwać bezczynność, zacząć coś robić (3)
- Przen (1)
7. Pojawić się, powstać, zacząć się (3)
8. Zmienić się (1)
9. Zmobilizować się, stanąć do walki (też o pospolitym ruszeniu) (5)

1. Wykonać ruch, poruszyć się; moveri Vulg, PolAnt; commoveri Vulg; elevari, vertere se PolAnt (44):

a. O istotach żywych (też nadprzyrodzonych) (28): BierEz D3; Mora też ieſt niemoc [...] gdi ſie cżłowieku we ſpaniu widzi, iakoby go czo przyległo, tak iż ſie ruſzić nie może GlabGad D8v, D2; RejKup f4, g4v, h7; [pijak] Káſzle/ mrucży/ wierći ſie/ łoże pod nim trzeſzcży/ A obiemá końcomá co ſie ruſzy wrzeſzcży. RejWiz 31; Tákże piſze Herberſtyn iż ſie mu thák tráfiło/ gdy przećiw iemu wyieżdżáłá Moſkwá/ wiedzyał ich obycżay/ ruſzył ſie trochę ná koniu ſiedząc iako by chćiał s koniá s ſieść. BielKron 434v; GrzegRóżn O; Zátym krol kazał [...] ſtolec [tj. tron] poſtáwić ná cżterzech nogách bárzo mdłych. Y kazał [...] wſádzić go [swego brata] ná on ſtolec. [...] [rzekł brat:] á teraz ſiedzę ná bárzo wątłym ſtolcu/ á ruſzęli ſie iáko nieopátrznie/ złamie ſie ſtolec á ia vpádnę w doł/ z ktore^go niepowſtánę. HistRzym 94; Y ná znák doſkonáłego zdrowia/ kazał mu [św. Symeon uzdrowionemu paralitykowi] onego Rotmiſtrzá [...]/ ktory ſię zá nim przycżyniał/ aſz do namiotu o ſwey mocy odnieść. Tedy go wziął ná rámioná ſwoie/ on co ſię ſam ruſzyć dopiero nie mogł/ y nioſł tám gdzie on kazał. SkarŻyw 30; Ten [Teodorus] máło przed tym ſwoię wielką wiárę y męſtwo pokazał/ nád okrutnym ſmokiem/ ktory był w iego ſię oycżyznie Eucháićie okazał wſkałách: ták wielki/ iſz gdy ſię ruſzył/ ziemiá pod nim drżáłá/ á kámienie ſię kruſzyło. SkarŻyw 187, 75, 595; RybGęśli D; SkarKaz 385a; Coſz ſtoiſz? nie ruſzyſz ſię, y czemu nie idźieſz? CiekPotr 61; Widźiſz/ [...] iákoć ſię [panienka] vbráłá/ Iákoż oná w tey ſzáćie będźie táńcowáłá/ Abo iáko na chyżym obroćie ſię ruſzy ZbylPrzyg A4v.

Zwroty: »nie ruszyć się (z boku) na bok« = non vertere se a latere ad latus PolAnt [szyk zmienny] (2): Ktora [flegma] cżáſem ieſzcże ſie pan ná bok nie ruſzy/ Przykro do vſt przyſtąpi/ á cżáſem záduśi. RejWiz 61v; BibRadz Ez 4/8.

»ledwie się ruszyć« (1): [mówi Rachel:] Iuż nie cżuię mamli duſzę Wſzak ledwie ſie ſama ruſzę RejJóz B6.

»nie śmieć się ruszyć« (3): Siedzi [na królewskim tronie, nad którym zawieszono miecz] zwieśiwſzy głowę by ná wioſnę gąſká [...]. Powiedzyał: iákoż ia mam ſobie dobrze tuſzyć/ A ia drżę iáko rybá/ á nie śmiem ſie ruſzyć. RejWiz 70v, 71; RejFig A6v.

»z ziemie się ruszyć« = powstać (1): Oſyeł [...] Kędy káka tám bywa gnoy/ á gdźie ſyuſka tam bywa zroy [tj. zdrój]. Kędy lega tám ſie kruſſy/ ſciężkoſcią ſie z źiemie ruſſy. March¹ A3v.

Przen (3): Nam et ipſe deus meus [...]: non mouebor amplius. Boć on ſam ieſt bog moy y zbawiciel moy/ on mie kſobie przijął/ a przeto ſie więcey nieruſzę (koment) To ieſt zawżdy w iego woli będę trwał (–) WróbŻołt 61/2; [Job mówi do Boga:] Gdyż oto widzę iż teraz tu w prochu vſnąć muſzę/ Gdy mie ráno ſzukáć będzyeſz przed tobą ſie nie ruſzę [Vulg Iob 7/21]. LubPs hh6v; BibRadz Dan 11/14.

b. O częściach ciała (4): Tetanus, morbus est, id est spasmus, nyemocz w shygy, ysz syą ruszicz nye moze BartBydg 157b; Bom ták mowił/ Aby ſie nigdy nie kocháli ze mnie nieprzyiaćiele moi: á gdy ſie ruſzyły nogi moie/ mowili ná mie wielkie rzecży. Leop Ps 37/17; Ieden [jest rząd] niewidomy/ przez żyły/ ktore od głowy idą y wſzytkimi cżłonkámi władną: drugi widomy przez ocży/ ktore vkázuią gdzie y iako ktory cżłonek ruſzyć ſię ma. SkarJedn 58.

Zwrot: »z mieśca się ruszyć« (1): boleść ku boleśći przydáli twoim ránom/ gdy ćię okrutnie powrozámi rośćiągnęli/ według długośći y ſzerokośći krzyżá twe^go: ták iż ſię z mieścá ruſzyły wſzyſtkie ſtáwy ſubtelnego ćiáłá twego. LatHar 292.

c. O niemogących się samoistnie poruszać narządach ciała: obruszyć się (2): Bo żył lat ſto y dwádzieśćiá w tákiey śile y zdrowiu/ iſz ocży iego nieztępiały/ áni ſię ruſzyły zęby iego. SkarŻyw 485.

Zwrot: »na stronę się ruszyć« (1): Drugdy ſye máćicá ná ſtronę ruſzy/ álbo ná doł zerwie/ ták iż więc z łoná wiśi: Ná tákową przygodę/ czyń to lekárſtwo: [...] SienLek 116.

d. O obiektach fizycznych (10): BibRadz Is 41/7; [książęta litewscy] kośćioł S. krzyżá ná łyſey gorze wyłupili/ y drzewo krzyżá S. wzyęli/ s ktorym nie mogli żadną miárą viecháć/ bo wozá z mieyſcá nie możono ruſzyć/ áż ieden Ruśin powiedzyał/ poki thego drzewá Swiętego na ſwe mieyſce nie doſlećie/ potyſie ten woz nie ruſzy. BielKron 376v, 321v; KuczbKat 175; O głupſtwo y ślepotá niewymowiona: tenli [cielec] wybáwić mogł/ co ſię ſam ruſzyć niemoże/ á vcżynienia y rąk ludzkich potrzebował? SkarŻyw 490, 98.

W porównaniu (1): Iáko owo gdy ſkáłá namniéy ſye nie ruſzy/ Choćia biją w nię wáły/ przedśię ſie nie kruſzy: Ták ma wiárá y miłość ſtáwi ſye ſtátecznie/ Ze nikomu/ iedno iéy ſłużyć będę wiecznie. PudłFr 51.

Fraza: »ani się ruszy(ł, -a)« (3): Ani ſye waga ruſſyła Przetſyę ſtoij yako była RejKup Bbv, bb8v; á przodek okrętu thák ſtánął że ſię áni ruſzył [manebat immobilis]/ ále zad łamał ſię od náwáłnośći wod. BibRadz Act 27/41.

2. Wyruszyć, opuścić dotychczasowe miejsce pobytu, zacząć się przemieszczać (318):

a. O istotach żywych (też nadprzyrodzonych i Bogu): po ziemi, po (w) wodzie, w powietrzu; proficisci Vulg, PolAnt, JanStat; abire, surgere Vulg, PolAnt; consurgere, movere Vulg, Mącz; moveri PolAnt, JanStat; discedere Mącz, PolAnt; ascendere, egredi, exsurgere, recedere PolAnt; progredi Modrz; se movere JanStat (313): LibLeg 11/41; Mam ia czo z ſobą cżynić niż waſze gzła ſuſzyć Ale gdys ſie naparła iuż ſie muſzę ruſzyć RejJóz D7; I gdy iuż ruſſyli ſie mężowie áby ſzli ku podpiſániu źiemie/ przykazał im Iozue/ mowiąc: [...] Leop Ios 18/8, Iudic 20/18, 4.Reg 7/7, 25/26; BibRadz Iudic 9/35; przypárłá [oślica] bokiem w ciáſney drodze nogę iego [Balaama]/ dáley ſie niechciáłá ruſzyć. BielKron 42v; á ták rozumiem iż ſie nie rázem wſzytcy ruſzyli/ pierwey iedni potym drudzy BielKron 336, 391; Krol. I.M. dworowi ſwemu ruſzyć ſie kazał GórnDworz Dd7v; ArtKanc S20v; GórnRozm E; Cáły dźień go [chytrego dłużnika] nie vyźrzyſz: w wiecżor ſię vkaże/ [...] Gdy ſię ruſzą lelkowie/ y myſzy ſkrzydlate: Nocni Krucy/ Latáwcy/ y Sowy rogáte. KlonWor 74; Iáko ná kárku końſkim kiedy ocokáły Sleṕ vśiędźie: piie krew bydlęcą dźień cáły. [...] Prożno depce nogámi ſzkápá cżárnogrzywa: Nie ruſzy ſię on owad/ nie odleći ſnadnie; Aż pełen y opiły ná źiemię vpádnie. KlonWor 76.

ruszyć się do kogo (3): BielKron 410; ZawJeft 21; My się tez ztad do w ruszęmy skoro vsłyszęmy zelud zKrakowa zanieprzyiacielem wyprawicie zebysmy zatym przespieczniej iachac mogli ActReg 13.

ruszyć się od kogo, od czego (2): Nie ruſzył ſie Krol odemſzey áż ſam Witułt pocżął wołáć áby przeſtał tych paćierzy. BielKron 383v; Gorſzé niebeſpieczeńſtwo w domu vczuiemy/ Niżli kiedy do woyſká od was ſye ruſzemy. ZawJeft 21.

ruszyć się z czego (7): MOſkwá to w obycżáiu ma/ iż gdy przećiw poſłom wielkim y máłym wyieżdżáią/ [...] Nie s ſtąpi s ſwey drogi nikomu/ áni ſie s konia ruſzy/ áż ten pierwey powſtánie ku ktoremu wyiechał BielKron 434v, 24, 412; Clinicus, [...] Który ſie z łożá nie może ruſzić przed cięſzką chorobą. Mącz 57c; Ná ten czás mi ſye mátká właſnie vkazáłá/ A ná ręku Orſzulę moię wdźięczną miáłá. Iáka więc po paćiorek do mnie przychodźiłá/ Skoro z ſwégo poſłánia ráno ſye ruſzyłá. KochTr 20; KochProp 14; Krol Porſená tákowemu przedſięwzięciu y ſtałośći zdziwiwſzy ſie s ſtołká ſwego ruſzył ſie/ y kazawſzy onego Młodzieńcá od ogniá odiąć/ łágodnie do niego zácżął mowić Phil C2.

ruszyć się ku czemu (1): Ludzie oni co przed miáſtem leżeli vſłyſzawſzy ryk ruſzyli ſie ku onemu rykowi chcąc korzyśći doſtáć. RejZwierc 163v.

ruszyć się na co (3): Ceſarz ná oſtáthku mieſiącá Máiá s ſynem ſwoim z Bruxelle do Auſzpurku/ ruſzył ſie ná Syem/ wźiąwſzy ſobą Saſkie Kſiążę poimáne BielKron 235, 420; StryjWjaz A4v.

ruszyć się z kim, z czym (13): RejKup f4v; Tedy Abram ruſzył ſię z námiotem ſwym/ á przenioſł ſię y mieſzkał w rowninie Mámre BibRadz Gen 13/18; Pothym Włádźiſław od puł poſtu/ ruſzył ſie do wielgiey Polſki z młodą krolową BielKron 381v, 170v, 419v; StryjKron 687; KochProp 14; ActReg 60; KochCz B2; A kiedy ſię brał w drogę/ y z bydłem ſię ruſzył/ A wołkow ſwych odiſkáć iuż ſobie nie tuſzył/ Pocżuły niebożętá ſwe ſtádo znáiome KlonWor 23. Cf »z miejsc(a) się ruszyć«, [»ruszyć się precz«].

ruszyć się za kim (1): A potem dla niedoſtátku ziemie ſwoiey/ ruſſyli ſie zániem wſſyſcy krewni przyiaćiele iego RejPs 154v.

ruszyć się dokąd (44): LibLeg 11/76; Y ruſſyłeś ſie [Panie Boże] potem ná wyſokoſć RejPs 98; Diar 81; Ktory [Racyjo, skrzydlate dziecię Minerwy] kiedy cie vźrzał iuż mi lepiey tuſzył/ Ze ty mnie maſz náucżyć [a więc, że już jest niepotrzebny]/ ſam ſie wzgorę ruſzył. RejWiz 43v, 46; Ruſzywſzy ſię tedy ku Gácor áż ku Wſchodu oney doliny/ ſzukáli páſtwiſká bydłu ſwemu. BibRadz 1.Par 4/39, Ps 131/8, Iudic 2/15; Ruſzyli ſie [Izraelici] indziey ná puſzcżą BielKron 31; Tegoż roku Krol Olbrácht ruſzył ſie s Krákowá do Prus BielKron 400v, 31v, 40v, [211], 228, 233v (23); KochPs 82; StryjKron 657, 687; Co pocznie [nadobna Katarzyna]/ gdźie ſię ruſzy/ wdźięczność ią ſpráwuie/ Y wſzędy Niewidoma zá nią poſtępuie. KochEpit A2v; KochPam 86; KochProp 14; ActReg 60. Cf Zwroty.

ruszyć się skąd (49): RejKup f4v; Leop Num 21/12, Deut 2/1; S ktorey Bulgáryey ruſzywſzy ſie lud ze wſzytkim narodem oboygá pogłowia/ ſzukáiąc lepſzey żywnośći zyemie [...] przyſzli nád morze ktore zowiemy Pontus Euxinus BielKron 170v; Tegoż roku Zygmunt Krol/ ruſzył ſie z Litwy do Polſki/ proſtho ná Syem do Piotrkowá BielKron 420, 31v, 40, [211], 215, 233v (14); Post diem quartum quam ab urbe discessimus, Po czwartym dniu yákoſmy ſie z miáſtá ruſzyli. Mącz 314c, 233d; A (ták) ruſzyliſmy ſię od Chorewá/ y przeſzliſmy wſzytkę (onę) puſzcżą wielką á ſtráſzną BudBib Deut 1/19, Num 10/12; Nápuśćże do ónéy Sadzawki Wody y Kárpiętá do niéy wſadź ilé ich miéć będźieſz: támże ſye w ónym dóle ná źimę położą/ y nie ruſzą ſye z niego/ aż záśię ná Wioſnę kiedy ćiepło vderzy Strum P; StryjWjaz A4v; SkarŻyw 283, 348; StryjKron 91, 657; ActReg 13, 51, 60, 154; SarnStat 655. Cf »z miejsc(a) się ruszyć«, [»ruszyć się precz«].

cum inf (1): Tákże gdy was Pan wyſłał z Kádeſbárne/ ábyſćie ſie ruſzyli poſiádáć źiemię ktorą wam dał/ tedyſćie wy odporni byli roſkazániu Páná Bogá wáſzego BibRadz Deut 9/23.

W porównaniu (1): Niech iák cięſzki kámień z mieyſc ſwych ruſzyć ſie nie mogą [srogie narody] LubPs gg3.

Zwroty: »ruszyć się drogą [dokąd]« (1): gdzieſmi tego czassv czekaly on [pan sendziak] niedoczekawſchi czaſſv slozonego rvſzil sye barſo plocho nam nieoznaymywſchi thą drogą proſto kv Byalagrodv na dol Telygolya. LibLeg 11/77.

»z miejsc(a) się ruszyć« [w tym: dokąd (4), z kim, z czym (2)] [szyk zmienny] (17): LubPs gg3; Potym s tego mieyſcá ruſzywſzy ſie/ rozbili namioty w Oboth w Iebárim BielKron 42, 35v, 40 [2 r.], 40v, 60, 297v, 338v, 403; A gdy vſłyſzał [Pan] o oney niemocy iego [Łazarza]/ nie ruſzył ſie z mieyſcá onego przez dwá dni. RejPos 352v; WujJud 70v; SkarŻyw 348, 480, 518; Namilſze/ iam ſię zdumiáłá Y wſzyſtkam práwie ſtruchláłá. Nie mogę ſię z mieyſcá ruſzyć Muśi tu coś ſtráſznego być. MWilkHist H; PaxLiz C2.

»z miejsca się ruszyć« = zacząć coś robić (1): Bo drudzy chcą w rzeczy do dobrego/ y mowią: Radbym był tákim y tákim: á ręku nie przyłożą y z mieyſcá ſię nie ruſzą. SkarKaz 638b.

»ruszyć się precz« [w tym: [z kim skąd]] (1): BielKron 456; [[Wandalitowie] ruſzyli ſie ſtych kráin precż ze wſzytkim domoſtwem z żonámi y z dziećmi poſpołu/ y ſtymi Niemcy s ktoremi mieſzkáli BielKron 1551 156].

»ruszyć się nie śmieć« [w tym: dokąd (1)] [szyk zmienny] (2): SkarŻyw 480; on [Teodatus Gedożyk] w Rzymie będąc nie śmiał ſię nigdźiey ruſzyć CzechEp 379.

Szereg: »ruszyć się i wyniść« (1): y nie będźie nikt coby w niey [w ziemi] mieſzkał ták z ludźi iáko y zwierząt/ wſzytcy ſię ruſzyli y wyſzli [moti sunt, abierunt]. BibRadz Ier 50/3.

Przen (6):

ruszyć się do kogo (1): nuż my tedy niebożątká ktorzy leżymy iáko w opłotkach y ná vlicach/ z dáleká ſie dziwuiącz á záglądáiąc/ á przypátruiąc ſię temu wielmożnemu á dziwnemu Boſtwu tego to Páná ſwoiego/ ruſzmy ſie do niego RejPos 160v.

ruszyć się skąd (3): A tyś nie Sálomoná/ Bogá vrodźiłá: Przetóś tákiéy zapłáty pewnie godná byłá. Aby ſyn twóy namilſzy z máieſtatu ſwégo Ruſzył ſię/ prowádźił ćię do przybytku ſwégo. SiebRozmyśl K4v; SkarKaz 387b. Cf Zwrot.

W połączeniu szeregowym (1): Wſtáń z tey złośći/ ruſz ſię z tego błotá/ wychodź z tey ćiemnice y więźienia/ wſtań co leżyſz/ wſtań vmárły á Chryſtus ćię oświeći. SkarKaz 387b.

W przeciwstawieniu: »trwać ... ruszyć się« (1): [lato] Zegna ludźie iak dźieći słowy żáłobnymi [...]. Iuſzći ſię z wámi dźiećmi mátká roſtać muſzę/ Iuż mi nie lza dłużey trwáć/ iuż ſię co dźień ruſze [!]. RybGęśli B4.

W porównaniu (1): Smieią ták ludzye mowić moiey nędzney duſzy/ Niech ſie wzgorę iáko wrobl z mieyſcá ſwego ruſzy LubPs C3v.

Zwrot: »ruszyć się z miejsca« [w tym: dokąd (1)] [szyk zmienny] (2): A niedopuſſczay [Panie] nam wiernem twoiem ábychmy zwielkiem vpádkiem/ á záwſtydzeni mieli ſie ruſſyć ſpokoynych [lege: z pokojnych, tj. z bezpiecznych] mieſc twoich RejPs 109v; LubPs C3v.

α. O ruchach wojsk związanych z taktyką prowadzenia bitew lub przemieszczaniem się oddziałów (200): ConPiotr 34; Gdy ſie vſpokoił wiátr/ rycerze wſzytko co rozproſzył wiátr zebráli á pothym ruſzywſzy ſie [amoto exercitu] iecháli przez dwádzieſciá y pięć dni do niektorego padołu wielkiego HistAl [I3]v; A ruſzywſſy ſie Lud Iſráelſki poraźił Moábity: á oni wnet vćiekli przed nimi. Leop 4.Reg 3/24; UstPraw D3 [2 r.]; BibRadz 4.Reg 3/24; kiedy drugi raz będą trąbić/ tedy ſie ma ruſzyć drugie woyſko ktore będzye leżáło od południá BielKron 39v, 211, 227, 236v, 246v, 312 (11); (nagł) Woyná. (–) [...] A to więc w zyſku mamy/ kiedy ſie ruſzymy/ Więcey niż nieprzyiaciel ſámi ſie zniſzcżymy. RejZwierc 245v, 251; BielSpr 15; Y ruſzyli ſię naprzod ná vſtne słowo Iehowy wręce Moiżeſzowey Y ćiągnęłá chorągiew obozu ſynow Iehudy naprzod z woyſki ſwemi BudBib Num 10/13, Num 4/5, 15, 10/17, 21, 28 (10); A ći [posłowie] ieſli Heleny názad nie przynioſą/ [...] Wſzytko ſię woyſko tedyſz ma ruſzyć/ y proſto Ku Troii żagle podáć wſzák ták? KochOdpr D3; SkarŻyw 484; BielSen 15; ActReg 3, 15, 128, 171 [2 r.], 183; A Stároſtowie piérwéy niż inni máią ſie ruſzyć: á to, áby ſzkód hámowáli czynić. SarnStat 433, 549; [TarnUst 301 (Linde)].

ruszyć się do kogo (1): ruſzyło ſie Turkow pięćdzieſiąt do nich [żołnierzy przebranych w chłopskie odzienie] pocżęli im ſpiżę odeymowáć BielKron 247.

ruszyć się ku komu, ku czemu (3): BielKron 403v; [król Władysław Warneńczyk] Zwiodſzy woyſko przećiwne [tj. Turków] ruſzył ſię ku niemu/ Z ktorjm chćiał doſyć cżjnić przedſięwźięćiu ſwemu. CzahTr Gv. Cf »ruszyć się mocą wszytką«.

ruszyć się przeciw(ko) komu, przeciwko czemu (żywotne) (15): Obieczal yſſ gdy poddany iego K.M. koronny, przeczywko Tureczkiem moczom wiſſſzy opyſanem ſię ruſſą theſſ poddany wielkiego Xieſtwa Lytewſkiego [...] znamy ſię ziednoczą. ConPiotr 34; A gdi było po Swiątkach/ ruſzyli ſie przećiwko Gorgiaſſowi Sthárośćie Idumeyſkiemu. Leop 2.Mach 12/32; gdy ſie przepráwił [cesarz] przez rzekę Wernizę/ ruſzyli ſie przećiw iemu Ewángelikowie BielKron 227v; tám [w klasztorze we Lwowie] wolno mowili [rycerstwo] z oſobná ktho chćiał widzenie ſwoie powiádał/ domagáiąc ſie tego ná Krolu/ áby ich ártykułom ktore ná ſpiſku dawáli/ Exekucyą vcżynił/ inácżey ſie nie chcąc ruſzyć przećiw nieprzyiaćielowi. BielKron 423v, 403, 406, 419; ktory gwałt widząc Pánowie Koronni/ wnet z dwiemá tyſiącmi iezdnych Zołnierzow [...] ruſzyli ſię przećiw Tátarom StryjKron 752; ActReg 154; Ieſli wywołány broniłby ſwych dóbr, [...] tedy wedle Státutu Koronnégo wſzyſtká Szláchtá źiemie/ y powiátu onéy źiemie/ w któréy tákowa máiętność ieſt/ weſpółek z Stároſtą onégo mieyſcá ruſzy ſie z przypráwą woienną przećiwko onému niepoſłuſznému SarnStat 833, 833, 1114; Zátym ſię pśi ruſzyli przećiwko wilkom/ wilcy też przećiwko nich/ wtym ſię ſtocżyły one dwie woyſká w kupę CzahTr D3v. Cf »ruszyć się z wojskiem«.

ruszyć się na kogo skąd (2): LubPs hh3v; Ná tym Seymie [...] ieſt poſtánowiono/ [...] áby [...] thák duchowni iáko ſwieccy pánowie zbroynie byli pogotowiu Wtolmie/ [...] A z támtąd ruſzyć ſie proſto ná nieprzyiaćielá. BielKron 305v.

ruszyć się z kim, z czym (34): Leop Iudic 9/32, 1.Mach 10/86; BibRadz Num 4/15, Ios 10/7; Piątego roku wyścia s puſzcżey/ ruſzył ſie Iozue z namioty ſwymi y ludu Izráelſkiego z Galgale do Sylo BielKron 48, 159, 403; Klotáryus Krol zwoyſkiem idąc/ dobrá Biſkupſtwá Wiromándeńſkiego połupił/ y wozy znich nápełnił. ſkarał go P. Bog/ iſz przez trzy dni/ ruſzyć ſię z onym drapieſtwem niemogli. SkarŻyw 527; StryjKron 457; KochJez B; Nie docżekam porządku woyſká Węgierſkiego. Dokądkolwiek kto będźie z domu Rákuſkiego/ Rządcą wyżſzym obozu woyſká Węgierſkiego. Poko ſię ſwoią głową ſam Ceſárz nie ruſzy/ Z Rzeſzą wſzyſtką CzahTr H2v. Cf »ruszyć się z miejsc(a)«, »ruszyć się z wojskiem«.

ruszać się za kim (2): Ruſzył ſie krol Olbrácht zá nimi s Krákowá o S. Krzyżu Wieſieni BielKron 400, 403.

ruszyć się po kim [= za kim] (3): Poſłał [Skanderbeg] przodkiem iáko ná ſtraż pięć ſeth wybornych mężow/ kthore gdy ſtraż Turecka obacżyłá á oni ſie obłądzili rzekomo od ſwoich/ powiedziáłá onich Thurkom: Turcy ſie ruſzyli po nich BielKron 255v, 228, 247.

ruszyć się dokąd (51): Caſtellanowie powiatowy napierwy ſię ruſſą na mieiſcze wſwoyęm powiaczie ktoremu naznaczą, aby ſię ſlyachta kniemu ſcziągala. ConPiotr 32; Z támtąd ſię ruſzył do Gázy/ á iż Gázeńcżycy záwárli ſię przed nim/ thedy ie obległ/ á miáſthecżká okolicżne popalił y łupy pobrał. BibRadz 1.Mach 11/61, 2.Par 13/4, 1.Mach 11/67; Ceſarz ſie tedy ruſzył zokopánia do Ingolſtádium do Nuburgu/ wźiął ij BielKron 227v; Ceſarz vſtąpił/ muſiał ſie potym ruſzyć ná ſtáre mieyſce bliſko Lángingi/ bo wielką nędzę ná ſie mieli ze dżdżow vſtáwicżnych przez mory y głody BielKron 228, 48, 57, 159 [2 r.], 226v, 227 [3 r.] (35); Tedy dla tego ſamego kośćiołá S. ziednocżenia/ Chrześćiáńſkie ony woyſká do Cárogrodu ſię ruſzyły SkarJedn 258; StryjKron 457, 662; KochJez B. Cf »ruszyć się z miejsc(a)«, »ruszyć się w pole«, »wojennym sposobem się ruszyć«, »ruszyć się z wojskiem«.

ruszyć się skąd (55): [wojsko Aleksandra] Ruſzywſzy ſie z onąd [Inde amoto exercitu]/ ciągnęli ná mieyſcá puſte do morzá cżyrwonego y do Arabiey HistAl M6, H7, M6v [2 r.]; Ruſzywſſy ſie ztámtąd [z Sychem] Abimelech/ przićiągnął do miáſtecżká Thebes Leop Iudic 9/50; Thedy obroćił ſie Iudás y woyſko iego drogą po puſſcżey ku miáſtu Bozor co rychley [...]. Potym ruſſyli ſie z thąd wnocy/ y ćiągnęli áż do twierdze. Leop 1.Mach 5/29, Num 22/1, 1.Mach 10/86; BibRadz Ios 10/7, 1.Mach 11/61, 67, 2.Mach 12/10; Gdy tedy opuśćili walkę v Ingolſtádium/ Kſiążętá ruſzyli ſie ſtámtąd/ áby przez Ren niedopuſcili przepráwy Bureńſkiemu BielKron 227v, 48, 170v, 226v, 227, 227v (19); BudBib 1.Mach 5/29, 36, 10/86, 2.Mach 12/10; [Witold i Jagiełło z wojskiem] Ruſzywſzy ſię od Wukry ſtánęli w rowninie/ W polu Turzym ktore krwią Pruſką y dziś słynie StryjKron 522; KochJez B3v; ActReg 143; SarnStat 132 [2 r.]. Cf ruszyć się na kogo skąd, »ruszyć się z miejsc(a), »na wojnę się ruszyć«.

Zwroty: »ruszyć się ku bitwie« (1): przeto oni [chłopi moskiewscy] z mieyſcá ſwego/ gdzie Woyſkiem leżą/ nie rádźi ſie ruſzą ku bithwie/ chcąc áby ie náiechano. BielSpr 66.

»ruszyć się w drogę« (2): Przethoż on [Bakchides] ruſzył ſię w drogę z woyſki [Et abiit ut veniret cum exercitu] wielkiemi BibRadz 1.Mach 9/60; BudBib 1.Mach 9/60.

»ruszyć się z miejsc(a)« [w tym: dokąd (2), z czym (1), którędy (1)] = exsurgere de locis PolAnt [szyk zmienny] (12): Potym [Aleksander] ſie ruſzywſzy z onego mieyſcá [Deinde amoto exercitu castris] pocżął po ſzyrokoſći onego polá iecháć HistAl L3v; Leop Iudic 9/34; odćiągnąwſzy od Niniwe zá trzy dni przeſzedł ná polá Bektylet/ z ktorego mieyſcá ruſzył ſię z obozem do gory BibRadz Iudith 2/10[11]; A ták gdy ći co ná záſadkách byli/ ruſzyli ſię z mieyſc ſwoich/ á ſtocżyli bitwę. Tedy wſzyſcy ktorzy z Ionátánem byli podáli tył BibRadz 1.Mach 11/69; [Bułgarowie] ruſzyli ſie s ſwych mieyſc cżáſu Iuſtynianá wielkiego Ceſárzá s kſiążęciem ſwym Derbalem/ iedni wodą drudzy zyemią/ [...] rzućili ſie ná páńſtwá Greckie ſąſiednie BielKron 170v; Ieſzcże tedy woyſko Skánderbegowo z mieyſcá ſie nieruſzyło BielKron 256v, 39v, 250v, 257, 352v, 411; BielSpr 66.

»ruszyć się mocą wszytką [ku komu którędy]« (1): Ná oſtáthek thę przycżynę [niespokojne zachowanie ludu przygranicznego] dawſzy walce Soliman Ceſarz/ ruſzył ſie ku niemu [królowi Ludwikowi] mocą wſzytką/ wodą y źiemią BielKron 305v.

»ruszyć się nazad« = cofnąć się (2): Ceſarz Krześćiáńſki ktory ná ten cżás był w Linczu/ vmyſlił z rádámi ſwemi/ áby cżekał ze wſzyſtkim woyſkiem v Wiedniá nieprzyiaćielá/ tákże vcżynili/ Gdy ſie tego Turcy dowiedzieli/ ruſzyli ſie ná zad/ y poſzli precż BielKron 211, 406.

»w pogonią się ruszyć« (1): A ieſliże ſie zá nim [za nieprzyjacielem] w pogonią ruſzymy/ To iuż też ſwą powinność o tym dobrze wiemy. RejZwierc 251.

»ruszyć się w pole« (1): W drugim zaſtępie ſtáre mieſzáli z młodymi/ By w zaiemną pomocą byli potężnymi. Ruſzył ſię w pole Hetman AS mężny rzecżony KmitaSpit B.

»ruszyć się ku potrzebie« (1): wielcy Polacy [tj. Wielkopolanie] wypráwili ⟨się⟩ ná tę woynę/ ále máła Polſká [...] niechćiáłá [...] ſie ruſzyć [...]. Polacy tedy wielcy ácż ſie ruſzyli ku they potrzebie/ wſzákże żadney poſługi nie vcżynili BielKron 392.

»ruszyć się precz« [w tym: którędy (1)] = wycofać się [szyk zmienny] (8): Máchometh [...] żádney nádzieie niemiał doſtáć przez moc Kroiey/ á ná káżdy dzień mu ludzi vbywáło/ ruſzył ſie precż nocą BielKron 257; [Tatarowie] zá gorámi Węgierſkimi/ [...] Nábrawſzy ludźi/ dobytká/ y rozmaitey korzyśći/ ruſzyli ſie precż. BielKron 416, 220v, 383v, 388v [2 r.], 406 [2 r.].

»ruszyć się ku szturmu« (1): A ták ruſzyli ſie ku ſzturmu/ Azápi/ Oglácy/ Iancżárowie/ y inni wielcy mężowie Tureczcy. BielKron 247v.

»[dokąd] wojennym sposobem się ruszyć« (2): Téż obiecuiemy: iż kiedy ſie My zá gránice Króleſtwá woiennym ſpoſobem ruſzymy [quando nos ... expeditionaliter proficisci contigerit JanStat 694]/ wſzytkim obywátelóm náſzym z námi iádącym zápłáćimy Práwá Ziemſkié SarnStat 909, 892.

»na wojnę (a. na wojenną wyprawę) się ruszyć« [w tym: skąd (1)] = ad bellum moveri, ad bellicam expeditionem se movere JanStat; ad expeditionem transitum facere JanPrzyw [szyk zmienny] (12): Gdybyſmy poddánym náſzym roſkazáli ruſzyć ſię ná woynę z gránic/ tedy niż ſię ruſzą obiecuiem im dáć ná ſzkodę Kopiją/ pieć [!] kop groſzy UstPraw D3, D2; OrzRozm V3; Ad bellum consurgere, Ná woynę ſie ruſzić/ gotowáć. Mącz 435c; StryjKron 677; Téż obiecuiemy: iż żadnych vſtaw nowych niechcemy czynić/ áni roſkażemy poddánym náſzym ná woynę ſie ruſzyć przez Séymu poſpolitégo SarnStat 914 [idem 67, 123, 298] 49, 67, 123, 298, 892, 1055.

»ruszyć się z wojskiem (a. z wojski), z zastępem (a. z zastępy)« [w tym: dokąd (5), przeciw(ko) komu (2)] = amovere exercitum HistAl; (abire et) venire cum exercitu, abire cum potentia PolAnt [szyk zmienny] (18:4): A ták [Aleksander] ruſzywſzy ſie z wielkiemi zaſthępy pocżął ciągnąć w Indią HistAl G6, F6, I2, I4, K6v; Po tey porażce/ ruſſył ſie [Judas] z woſkiem [!] [movit exercitum] ku Effron miáſtu obronne^mv Leop 2.Mach 12/27, Iudic 9/34; Iozyaſz boiąc ſię áby on [Necho, król egipski] nie ćiągnął przez źiemię iego poſiádáć iey/ ruſzył ſię też z woyſkiem przećiw niemu. BibRadz I 253c marg; wſzákoż był ieſzcze pewnie niepoſthánowił gdźie ſię naprzod z woyſkiem ruſzyć miał BibRadz I 428c marg, 1.Mach 7/10, 9/60; Látá 1410. Włádźisław Krol Polski ruſzył ſye z woyſki ſwoimi do Prus BielKron 383v, 39v, 229, 367; Castra movere, s woyskiem ſie ruſzić. Mącz 40b; BudBib Num 10/18, 1.Mach 3/40, 7/10, 9/60; StryjKron 447; Téż choćby dźiśieyſzy Céſarz álbo iego potomkowie Céſárze oſobą ſwą z woyſkiem przećiwko Miſtrzowi y Zakonowi ruſzyli ſie [cum exercitu contra Magistrum et Ordinem se moverent JanStat 846]/ nie mamy przy nim álbo potomkowie náſzy ſtać podpomożeniém/ rádą/ pomocą/ álbo łáſką. SarnStat 1070.

»ruszyć się zbrojną ręką« (1): IEſli práwem zwyćiężony nie dopuśći wwiązánia/ [...] tedy Stároſtá mieyſcá ruſzyć ſie mocną y zbroyną ręką będźie powinien [movebitur manu forti, et armata JanStat 672] SarnStat 831.

Szeregi: »ruszyć się i ciągnąć« = surgere et descendere PolAnt (2): Ruſſywſſy ſie y ćiągnąwſſy [Profectique] ſtąd ſynowie Iſráelſcy/ położyli ſie ná polach Moábſkich Leop Num 22/1; BibRadz 1.Reg 26/2.

»jechać i ruszyć się« (1): Téż ieſli kiedy przerzeczonym náſzym poddánym zá gránice Kroleſtwá náſzégo woiennym ſpoſobem iecháć/ y ruſzyć ſie roſkażemy [expeditionaliter exire, seu se transferre mandabimus JanPrzyw 15]: tedy pięć grzywien ná kożdé drzewo [= włócznię, tj. uzbrojonego żołnierza] zápłáćić y rozdáć obiecuiemy SarnStat 892.

»ruszyć się abo postąpić« (1): Bo ponieważ to żołnierſka ieſt rzecż/ y záſtánowić ſię/ y ruſzyć ſię ábo poſtąpić [progredi]/ y vderzyć ná nieprzyiaćielá/ y cofnąć ſię ná zad/ [...] tedyć záprawdę/ ktorzi ſię w tákowych iákoby ćieniách woyny niećwicżyli/ niemoże to być/ aby [...] ModrzBaz 112.

Przen (2): Lękł ſie [młodzieniec] áż ſtánął wſzytek ná poły zemdláły/ [...] Bo vźrzał s piekłá rotę kiedy ſie ruſzyłá/ A po ſwiátu ſzyroko wnet ſie roſproſzyłá. RejWiz 82v.

Zwroty: »w pole się ruszyć« (1): Kto lud vſkromi/ y náwroći one? Zaż nie ty Pánie/ ktoryś nas roſproſzył/ Acżeś ſię w pole z woyſkiem ſwym nie ruſzył? GrabowSet E4.

»z wojskiem się ruszyć« (1): GrabowSet E4 cf »w pole się ruszyć«.

b. O częściach ciała; w przen [skąd] (2): A iuſz więcey nie dopuſſcżę ruſſyć ſie [commoveri] nogam ludu Iſráelſkiego z tey źiemie/ ktorąm dał oycom ich Leop 4.Reg 21/8.

Zwrot: »ruszyć się z miejsca« (1): Nie mowi głowá nodze/ [...] co mi po tobie ſproſna nogo/ niedbam o ćię. Ale iey ſzánuie: bo wie iż ſię bez nogi ruſzyć z mieyſcá nie może. SkarKazSej 677a.

c. O obiektach fizycznych; proficisci PolAnt (3): Y bywáło gdy ſię ruſzyć miáłá ſkrzyniá [tj. arka przymierza]/ tedy mawiał Moizeſz: powſtań Iehowo á rosſypą ſię nieprzyiaćiele twoi BudBib Num 10/35.

ruszyć się skąd (2): [GDY ſye Obóz iuż ruſzyć ma/ tedy przodkiém Dźiáłá/ Prochy/ y inné wſzyſtkié Wozy kthemu przyſłuſzáiącé/ máią ſye naprzód z Obozu ruſzyć TarnUst 301 (Linde)]. Cf Zwrot.

Zwrot: »nie ruszyć się z miejsca« (2): Echyni. [...] Ieſt na poł ſtopy ribka mała, iakoby j Eſtinus barzo moczna ieſt, Tako chyciwſzy ſie łodziey: y nawiętſzą zaſthanowi ią aże ſie nie ruſzy z mieſtcza FalZioł IV 34b; RejAp 64.

W przen (1): To ieſt rzecż iáwna/ iż káżda gorá/ to ieſt zwirzchność álbo kroleſtwo/ y káżda inſułá zátrzęſiona być muśi/ ácż ſie nie ruſzy z mieyſcá ſwego RejAp 64.

3. Dotknąć; w przen (1):

Zwrot: »palcem [czego] się nie ruszyć« (1): Bo wiążą [doktorowie i faryzeuszowie] brzemioná ćięſzkie y trudne ku noſzeniu/ y kłádą ná plecy ludzkie: á pálcem ſwym niechcą ſię ich ruſzyć [digito autem suo nolunt ea movere]. WujNT Matth 23/4.

4. Uszkodzić się, naruszyć się (1): bárzo ſye rady ná tych Młyniéch ſtáwy rwą: ábowiém nie może być bez tego by ſye y Grobla nie miáłá trząść kiedy Młyn miele/ y ty korytá którymi wodá idźie ná kołá muſzą ſye w Grobléy ruſzyć. Strum I2.

5. Zostać ogarniętym przez uczucie [czym] (2): A wierz mi iż tá cnotá/ káżdemu przyſłuſzy/ A iście pyękny klenot/ kto ſie wſtydem ruſzy. RejZwierz 130v; A przetoż Antyoch będąc żalem wielkim wvmyſle zięthy/ á ruſzywſzy ſię miłoſierdźiem [et versus in misericordiam]/ zápłákał BibRadz 2.Mach 4/37.

6. Przerwać bezczynność, zacząć coś robić (3): Ruſz ſię y ty coś w oſobie Miáſtá [tj. przedstawiciel miasta]/ Bądź mężem moẃ co krzecży/ nie ſtoy by niewiáſtá. RybWit B3v.

Zwrot: »ruszyć się do roboty« (1): Nuż tá [niewiasta] w ſzáćie koſztowney/ [...] Widźiſz iák ſię to ſzerzą ná niey te choboty/ Táby ſię trudno miáłá ruſzyć do roboty. ZbylPrzyg A2v.

Przen (1): Ruſz ſie [Exsurge] zołtarzu y hárffo/ powſtánę z záránia. Będę ſie [lege: cię] wyznawał między ludzmi Pánie: y będęć ſpiewał między narody. Leop Ps 107/3.

7. Pojawić się, powstać, zacząć się; superinvalescere Vulg (3): Zadny ſie cżłowiek nye zbáwi kędy ſie gniew ruſſy. LubPs N2; Xenokrátes twierdźi iż w vpłáwach dobrze ieść koryánder/ bo ile źiarnek w vpłáwach zije tyle dni ſyę vpłáwy nieruſzą. SienLek 110v.

ruszyć się skąd (1): Y ruſzą ſię też wiátry od wſchodu ſłońcá/ kthorzy onę cżęść roſpędzą BibRadz 4.Esdr 15/38[39].

8. Zmienić się [czym] (1): (did) Piekarz za zły wykład ſnu łaie [Józefowi] y nie wierzy (–) Ia nie mam zacz dziękować po diable mi tuſzy Acz iednak ma dobrą [lege: dobra] myſl [tj. dobre samopoczucie] nicz ſie tym nie ruſzy RejJóz K.

9. Zmobilizować się, stanąć do walki (też o pospolitym ruszeniu) (5): Aby też vſtáwicżna ſłużbá v nas byłá/ Niechby rok każda źiemiá koleią ſłużyłá. [...] Ztądby miáły Pánienki Rycerſkie ćwicżenie [...]. Gdzie gwałtowna potrzebá wſzyſtkie ſie ruſzymy/ Sto tyśiąc ludzi v nas zbroynych być tuſzymy. BielSjem 19.

ruszyć się ku czemu (2): [Przysięga mistrza Zakonu Krzyżackiego:] Téż obiecuiemy [...]: iż ku opánowániu Ziem/ Zamków/ Miaſt/ [...] Ie^go M. Królá/ Kśiążąt/ y Biſkupſtw przerzeczonych/ y wſzyſtkich poddánych pod pánowániem ie^go będących [...] nie ruſzymi ſie SarnStat 1101, 5.

ruszyć się na co (1): Ruſzyli ſię byli tegoż Roku Pánowie y Rycerſtwo Litewſkie ochotnie ná odpárcie Moſkiewſkiego gwałtu StryjKron 782.

ruszyć się z czym (1): Przypaſz do boku ſwóy miecz vzłocony/ Cny bohátyrze: miecz ná wſzyſtki ſtrony Sławny/ y znáczny: z tym ſye ty ruſz śmiele/ Y groḿ niechętné ſwé nieprzyiaćiele. KochPs 67.

Synonimy 2. postąpić, pość, udać się; 3. dotknąć, dotknąć się, tknąć; 6. powstać; 7. pojawić się, powstać, zjawić się; 8. mienić się, zmienić się.

Formacje współrdzenne cf RUSZYĆ.

Cf RUSZENIE

ALKa, MN