[zaloguj się]
[pdf]

POWSTAĆ (1066) vb pf

o oraz a jasne (w tym w a 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf powstać
praet
sg pl
1 m powståłem, -m powståł m pers -smy powstali, -chmy powstali
2 m powståłeś, -eś, -ś powståł m pers -ście powstali
3 m powståł m pers powstali
f powstała m an
n powstało subst powstały
plusq
sg pl
3 m był powståł, powståł był m pers powstali byli, byli powstali
f była powstała, powstała była, była powstała m an
n subst były powstały
imperativus
sg pl
2 powståń, powst(a)ni powståńcie
3 niech, niechåj powstanie niech powstaną
conditionalis
sg pl
1 m m pers bysmy powstali, bychmy powstali
2 m m pers byście powstali
3 m by powståł m pers by powstali
f by powstała m an
n by powstało subst
con praet
pl
3 m pers by byli powstali
impersonalis
praet powståno, powståno jest
participia
part praet act powståwszy

inf powstać (129). ◊ fut 1 sg powstanę (14). ◊ 2 sg powstaniesz (4). ◊ 3 sg powstanie (105). ◊ 1 pl powstaniemy (3) BiałKat, KochPs, PowodPr, powstani(e)m (1) BielKron; ~ -emy (2), -(e)my (1). ◊ 2 pl powstaniecie (1). ◊ 3 pl powstaną (73). ◊ praet 1 sg m powståłem, -m powståł (4). ◊ 2 sg m powståłeś, -eś, -ś powståł (5). ◊ 3 sg m powståł (182). f powstała (53). n powstało (29). ◊ 1 pl m pers -smy powstali (3), -chmy powstali (2); -smy ModrzBaz; -chmy RejPos; -smy : -chmy RejPosWstaw (2:1). ◊ 2 pl m pers -ście powstali (6). ◊ 3 pl m pers powstali (94). subst powstały (45). ◊ plusq 3 sg m był powståł (7) RejPos (4), RejZwierc, SkarŻyw (2), powståł był (5) KrowObr, OrzRozm (2), CzechRozm, WujNT. f była powstała (2), powstała była (2); była powstała KromRozm III; powstała była RejAp; była powstała : powstała była RejPos (1:1). ◊ 3 pl m pers powstali byli (4) RejWiz, BielKron, RejPos (2), byli powstali (3) RejPs, RejAp, RejZwierc. subst były powstały (2). ◊ imp 2 sg powståń (104), powst(a)ni (1) PatKaz I; ~ -åń (86), -ań (6) -(a)ń (12); -åń : -ań LubPs (16:1), Leop (5:1), BudBib (6:1), KochPs (12:1), LatHar (3:2). ◊ 3 sg niech, niechåj powstanie (3). ◊ 2 pl powståńcie (2). ◊ 3 pl niech powstaną (1). ◊ con 3 sg m by powståł (21). f by powstała (5). n by powstało (2). ◊ 1 pl m pers bysmy powstali (4) RejPosWstaw, ArtKanc, GrabowSet, WujNT, bychmy powstali (1) RejPos. ◊ 2 pl m pers byście powstali (1). ◊ 3 pl m pers by powstali (12). ◊ con praet 3 pl m pers by byli powstali (1). ◊ impers praet powståno (1), powståno jest (1) Mącz (1:1). ◊ part praet act powståwszy (128); -åwszy (111), -awszy (6), -(a)wszy (11); -åwszy : -awszy OpecŻyw (4:5), HistRzym (3:1).

Sł stp notuje, Cn s.v. powstają, Linde także XVII – XVIII w.

1. Zmienić pozycję na stojącą, wstać, podnieść się; surgere Miech, HistAl, PolAnt, Vulg, Modrz; consurgere, exsurgere HistAl, PolAnt, Vulg, Mącz; erigere, resurgere PolAnt, Vulg; assurgere Vulg, Mącz; stare HistAl; excitare PolAnt; attollere, mittere Mącz (229): Ona [Maryja] zatym natychmiáſt powſtala/ ij nábożnie go [Jezusa] przywitała OpecŻyw 164v, 10, 10v, 26v, 29v, 154v, 178v; PatKaz I 64v; BielŻyw 148; HistAl A3v, F2v; I viąwſzy [Jezus] rękę dźiécięcia/ rzecze mu/ Talitha kumi/ co śię wykładá/ Panienko tobie mowię/ wſtáń A natychmiáſt powſtała panienka/ i chodźiła MurzNT Mar 5/42; Zátym Woyt s Przyſyężniki powſtawſzy y podniowſzy káżdy práwą rękę/ á ſpuſćiwſzy dwá pálcá ná doł/ ſkaże go [powołanego] ná vpad y poniży práwo iego GroicPorz n2, ov; RejWiz 172; Leop 3.Esdr 9/46; BibRadz 1.Reg 25/41; OrzRozm V3v; Pádłá [Hester] od ſtráchu. Krol widząc iż Heſter/ podnioſł ná nię rozgę złotą/ ktora powſtawſzy cáłowáłá rozgę. BielKron 115; Potbym wſzytcy poklęknęli przed ołtarzem wielkim/ poki Antifonę [,..] y Kolektę ſpiewano. Tákże powſtawſzy ſwym zwykłym porządkiem/ do káplice w korze weſzli BielKron 330v, 30, 43, 329v, 331, 434v, 435; Mącz 386b; Thego domowiwſzy/ pan Lubelſki powſtał/ á z nim wſzyſcy poſpołu GórnDworz Dd5, Mm7v; HistRzym 56; RejPos 324; A kiedy zaś miał Ulisses mowić ćwiczony, Powstawszy, ku ziemi wzrok trzymał nakłoniony KochMon 26, 28; BudBib 3.Esdr 4/47; WujNT Matth 9/25; WitosłLut A3.

powstać od kogo, od czego (5): LibMal 1554/187v; Oni ſie też nie mniey záſmućili/ powſtawſzy od ſtołow ſtali wſzyſcy przed nim HistAl Nv; ſćirpiał [Aleksander] boleſć/ y powſthał od goduiących mowiąc/ proſzę was bądzde weſeli. HistAl Nv; A gdy Sálomon dokończył wſzytkiey oney modlitwy y prośby ku Pánu/ powſtał od Ołtharzá Páńſkiego/ á przeſtał klęczeć y podnoſić rąk ſwych ku niebu. BibRadz 3.Reg 8/54; RejPos 282v.

powstać z czego (7): OpecŻyw 21v; tedy powſtał z ſtolice ſwoiey/ y złożył z ſiebie odźienie ſwoie BibRadz Ion 3/6; Attollere a terra, Z źiemie powſtáć. Mącz 457d; SkarŻyw 558; KochPieś 66. Cf »powstać z miejsca«.

powstać ku komu (1): [posłowie cesarscy] od wrodzoney hárdośći poczęli niechcąc żadną miárą poſelſtwá ſpráwowáć/ áżby ku nim Krol pierwey powſtał StryjKron 782.

powstać ku czemu (2): BibRadz 4.Esdr 12/2; ArtKanc T4v. Cf W przen.

powstać przeciw(ko) komu [= przed kim] (5): PRzyſzedł kſiądz z długą brodą/ miedzy towárzyſze/ [...] Powſtáli przećiw niemu RejFig Dd2; BibRadz 2.Par 28/12; Assurgere alicui, Przećiwko komu powſtáć/ dla vczciwośći. Mącz 435b, 435b, c.

powstać przed kim (1): Przed człowiekiem ſſedziwym powſtań/ á czći oſobę ſtárego Leop Lev 19/32.

W połączeniu tautologicznym „powstawszy stawać” (2): Vyźrzawſzy mie młudzieńcy/ y krili ſie przedemną: y ſtárzy powſtawſſy ſtáwáli. Leop Iob 29/8; WujNT Luc 6/8.

W przeciwstawieniach: »powstać ... paść (2), powalić się, usieść« (4): Tamże wſſytcy padwſſy boſką mu chwálę dali/ a powſtawſſy/ drugié ſpiéwanijé zacżęli. OpecŻyw 167; Leop Tob 12/22; daẃ go [ochwaconego konia] ták bárzo iż/ ſye powáli/ opuśćże ná chwilę áż záś powſtánie SienLek 168; muśi táki słow/ kiwánia głowy ábo rąk/ y poſtáwy tych/ ktorzi go więc witáią álbo przyimuią/ pilnowáć: To ieſt/ ieſli powſtał/ cżyli vśiadł ModrzBaz 56v.

Zwroty: »powstać z klęczenia« (1): Potym powſtawſzy Krol z klęcżenia/ był od námienionych dwu Biſkupow prowádzon ná ſtolec BielKron 329.

»z kolan powstać« (1): Exurgere a genibus Z kolan powſtáć. Mącz 435c.

»powstać z miejsca« (2): Nátychmiaſt powſtawſzy s ſwego mieſtcá [Statimque se erigens de loco] wybiegł bárzo prętko z onego wiecżerniku HistAl F2v; GórnDworz H3v.

Szeregi: »powstać i (a) podnieść się« = exsurgere atque erigere se Mącz [szyk 2:1] (3): Cum se quisque levare vellet et attollere, Gdy ſie káżdy chciał podnieść y powſtáć. Mącz 457d, 435c; Ano wiązáliſmy ſnopy ná polu/ á oto powſtał ſnop moy y podniosł ſię [Surrexit ... et stabat] BudBib Gen 37/7.

»powstać i (a) wstać (a. stanąć)« (2): HistJóz Av; Iam ieſt Ieſus ktorego ty prześláduieſz. Ale powſtań/ á ſtań ná nogi twe [sed exsurge et sta super pedes tuos]: ábowiem dla tegomći ſię vkazał/ ábych ćię poſtánowił ſługą y świádkiem y tego coś widźiał WujNT Act 26/16.

W przen (4): A oto głowá ktora pozoſtáłá/ y ony cżtery ſkrzydłá ktore k niey przyſtáły á powſtáły ku pánowániu/ zginęły BibRadz 4.Esdr 12/2; Iákob też Pátryárchá prośi oycá ſwego/ áby powſtawſzy błogoſławiłá mu duſzá iego CzechRozm 45; Powſtań że iuż duſzo wierna/ ku chwaleniu ſwego Páná ArtKanc T4v, T5.
Przen (91): Leop Iob 8/15; RejPos 221; BiałKaz ktv; Goniłem nieprzyiaćielá/ y dogoniłem/ Chćiałem go zá iedną drógą ſtłumić/ ſtłumiłem. Biłem ie/ á óni powſtáć niemogli zgołá/ Y położyli ná źiemi hardé ſwe czołá. KochPs 25.

powstać z czego (1): złamie ſie ſtolec á ia vpádnę w doł/ z ktorego niepowſtánę. HistRzym 94.

powstać k komu (1): O Corko Syońſka/ krześćiáńſki zborze/ [...] Powſtańże z ochotą, k niemu z vcżćiwośćią ArtKanc A15v.

W przeciwstawieniach: »powstać ... powalić się (2), upaść (2)« (4): LubPs L3; Ktorzy przyſięgáią w wyſthępku Sámáriey/ á mowią: Zywie Bog twoy Dan/ y żywie drogá Berſábee. A powálą ſie/ y nie powſtáną więcey. Leop Am 8/14; y będźie rozwleczoná [ziemia w czasie sądu ostatecznego] iáko budká/ á grzech iey oćiąży ią/ vpádnie á iuż więcey nie powſtánie. BibRadz Is 24/20; HistRzym 94.

Zwroty: [»powstać od przedsięwzięcia swego« = porzucić swoje zajęcie: Lukaſz s. piſze/ iż opuśćił [Mateusz] wſzytko/ powſtał od pirwſzego przedſięwzięda ſwego [...] náſládował Páná. GrzegŻarnPos 1582 682 (Linde).]

»powstać na pychę« (1): niech ſobye wſpomni onego Nábuchodonozorá czo thákże też był powſtał ná pychę że ſie kazał zá bogá chwalić RejZwierc 48 [idem] [WerReguła 85].

»w żywocie, w nowości żywota powstać« [szyk zmienny] (3:1): ieſliż powſtániecie s Pánem Kryſtuſem w nowośći żywotá/ á wzgárdzicie rzecży ziemſkie/ á niebieſkich doſtąpicie/ wſzyſczy z wielką pilnoſcią á s pilnym ſtárániem ktemu ſie mieć macie/ ábyſcie [...] RejPosWstaw [1102]v; Dayże nam to tedy Pánie Iezu Kryſte/ [...] ábychmy też y tu w tych żywociech náſzych powſtáć mogli/ á żyć w nowośći żywotow náſzych RejPosWstaw 111, [1102], 111.

a) Wyzwolić się ze złych skłonności, przestać robić coś złego (60): OpecŻyw 59; ten ſie grzechu rozmiłuie ktory w nim trwa a powſtac niechce. WróbŻołt D6; RejPs 23, 29; MurzHist F2, L2v, O2v, P3; grzeſzny cżłowiek przez pokutę powſtánie HistRzym [89]v; wielka rádość á wielka ſie pociechá sſtawa wſzem onym ták poważnym ſthanom/ z iednego ták márnego á mizernego robacżká/ ktorij powſtawſzy zá pomocą Páńſką vzna ſie á rozżáłuie ſie vpadku ſwego RejPos 166, 165v, 177, 180, 224; Pokwáp ſię z tego przykłádu grzeſzniku do powſtánia Bo ieſlić dziś powſtáć ćięſzko/ iutro będzie ćiężey. SkarŻyw 168, 258, 369; LatHar 394 marg [2 r.]; SkarKaz 352b.

powstać od czego (7): ktoryby też to był żywot ſtáry/ ktory nam roſkázuie podeptáć/ y od kthorego powſtáć Apoſtoł błogoſłáwiony. RejPosWstaw [1102], [1102], [1103]v. Cf »powstać od grzechu«, »powstać od złości«.

powstać z czego (22): RejPos 262v; Powſtánieſz nákoniec z oćiężáłego leniſtwá twego/ kiedy to ſobie w myśl dobrze wbijeſz/ że przez cáłe trzy godźiny/ y trochę więcey/ wiśiał Pan twoy ná drzewie krzyżowym LatHar 259. Zwroty.

W przeciwstawieniach: »powstać ... upaść (7), (z)wątpić (2), w grzech wpadać« (10): WróbŻołt 19/1; pán Bóg dźiwnie ieſt gotow/ iego [człowieka] właſkę przyiąc/ przes ſyná ſwego miłego/ by tilko on powſtáł anic niewątpił/ że mu iuſz iſtonie [errata poprawia: [i]ſtotnie] pán Bóg/ grzéch iego przepuścił. MurzHist I2v; A chocyaż ſie zátocży wżdy vpáść nye może/ Bo go Pan możną ręką ſwoyą podpomoże/ A choćby też y vpadł yednák wżdy powſtánye LubPs K2; HistLan Cv; Vpáść ludzka rzecz ieſt/ ále y powſtáć ludzka SkarŻyw 168, 168; Nie da zginąć ná wieki/ kto w nim ma vfánie/ A choć kto w ſobie zwątpi/ gdy on chce/ powſtánie. GrabowSet F2v, S2; Nie ták rozumiey/ żeby ći ktorzy po krzćie w grzech śmiertelny wpadáią/ nie mogli záś powſtáć przez pokutę WujNT 762; SkarKaz 279a.

Zwroty: »z grzechu, od grzechu powstać« [szyk zmienny] (13:1): RejKup dd7v; Wylicżánye przeſládowánia cżárthowſkich pokus/ ktore przekazáyą [!] grzeſznemu/ áby nie powſtał z grzechu ſwego. LubPs ee4v marg; KarnNap B2v; ieden młodzieniec z Mniſzką do Konſtántynopolá vćiekł/ [...] A Ian S. mowił: á co wy wiećie ieſli do tego cżáſu iuſz z tego grzechu nie powſtał? SkarŻyw 100, 304 marg, 507; O Kryſte náſz Pánie/ przez twe z martwych wſtánie/ day nam z grzechow powſtáć ArtKanc F17v, D11v, I16, M5; rácż dopomoc [...] vpádłemu ludowi/ ktory chce z grzechów ſwoich powſtáć. LatHar 480, 463; vpadł nieborak/ ále iuż podobno żáłuie y z grzechu powſtał. SkarKaz 279a, 347a.

»powstać z upad(k)u« [szyk zmienny] (6): Yákoż ſye to częſtokroć/ [...] nawyęcey dla pychy á wſſetecznoſci przełożonych/ przydawáło y przydawa/ ták iż też nyektore z vpádu onego nigdy potym nyepowſtáli. KromRozm III D8v; A Pan mu z miłoſierdzya ſwoiego poda onę ſzcżodrobliwą á miłoſierną rękę ſwoię/ á powſtáć mu dopomoże z onego nędznego vpadku iego RejPos 165v, 34v, 75, 165v, 227.

»powstać od złości, ze złości« (3:1): á w thym czáſu Noe buduiąc/ kazał y vpominał ludzi áby powſtáli od złośći/ chcąli áby Pan Bog ſwoy gniew racżył odmienić. BielKron 4v; ſam Duch Páńſki wołá á vpomina nas/ ábychmy ſie náwroćili do Páná á do páſterzá á dobrodzieiá ſwego/ powſtawſzy ze złośći ſwoich. RejAp 20, 136v; ArtKanc N4.

Szeregi: »powstać i poprawić się« (1): pokiſmy tu ná drodze/ powſtáć y popráwić ſię z łáſki Bożey nie trudno. SkarKaz 353a.

»powstać a przyść ku sobie« (1): że ty [Boże] śmierći nie pożądaſz grzeſznego cżłowieká. Rádſzey widźiſz by powſtał, á przyſzedł ku ſobie ArtKanc L5.

b) Wyzdrowieć; convalescere HistAl, Mącz; assurgere, emergere, removere Mącz [z czego] (9):

W przeciwstawieniu: »obalić się na łoże ... powstać« (1): Y on nędznik o zdrowié prozno ſye ma ſtáráć: W ták dobrą ſye godźinę obálił ná łoże/ Ze z niego żadną miárą powſtáć iuż nie może. KochPs 61.

Zwroty, »powstać z choroby, z niemocy« = convalescere HistAl, assurgere a. convalescere ex morbo, removere morbum Mącz [szyk zmienny] (5:3): gdy páthrzyli w twarz niemocnemu/ tedy powſtał z niemoci HistAl M6v; Emergere ex incommoda valetudine, Z niemocy powſtáć. Mącz 218c; Convaleo sive convalesco, Ozdrowieć/ wyzdrowieć/ powſtáć z choroby/ Przysć záś ku zdrowiu. Mącz 474c, 231d [2 r.], 435b, 474c; Ieſt też oſobny ſzpital/ do ktorego prziymowáni ſą ći/ ktorzy z choroby ćiężkiey powſtawſzy/ [...] dobrymi á zdrowymi potrawkámi/ odchowywáni bywáią ReszHoz 121.

»z łoża powstać« (1): KochPs 61 cf W przeciwstawieniu.

c) Wyswobodzić się z nieszczęścia (11): iako prorok powiedá Ieſli vpadnie/ niezbjie śię bo pán pod kładá rekę [!] ſwoię/ co teſz w Pietrze widźięmi/ a przeciwną temu/ w Kainie Iudáſzu i Saulu ktorzy niepowſtali iſz byli odrzucęni MurzHist O2v; LubPs P3v; Przyſzedł potym poſeł do Bábilonu/ powiedáiąc zborzenie miáſtá Ierozolimſkiego/ wyłupienie y zápalenie kościołá Bożego: Nárzekáli Zydowie mowiąc: zginęłá nádzyeiá náſzá/ iuż nie powſtániem. BielKron 96; Niechcą rozumieć páńſkiéy rády twoiéy/ Ze mię podwyżſzaſz ty ſam z łáſki ſwoiéy: Przeto ie [nieprzyjaciół moich] zniſzczyſz: á zá twoią ráną Iuż niepowſtáną. KochPs 39, 28; A ieſli kogo nieſzcżeśćie ponędźi/ [Bóg] Pomoże powſtáć/ y doda rátunku/ Aby wychodźił z nędze y z fráſunku. GrochKal 17.

powstać z czego (3): dał mię Pan w rękę z ktorey niebędę mogł powſtáć. Leop Thren 1/14; Podałem ćię w tákie ręce/ z ktorych nigdy nie powſtánieſz. PowodPr 11. Cf »z upadku powstać«.

Zwroty: »(nie) powstać na nogi« [szyk zmienny] (2): Iuż ták grzbietem o źiemię nędzna Troiá dáłá/ Iżby ná ſwoié nogi nigdy nie powſtáłá. GórnTroas 43; CzahTr C3.

»z upadku powstać« (1): Biorę zá pomocniká á práwie pewnego/ Ktory ty mnie z vpadku pomożeſz moiego. Powſtáć záſię ná nogi/ moy wſzechmocny Pánie/ Ktorego miłoſierdźie nigdy nie vſtánie. CzahTr C3.

»powstać ode zła« (1): Y rzecżeſz/ ták zátopion będzie Bawel/ á nie powſtánie ode złá [non consurget a facie mali]/ ktore ia przywiodę nań że ſię vprácuią. BudBib Ier 51/64.

a. Wstać, obudziwszy się (38): OpecŻyw [27], [27]v; Tyś [Panie] ſam nád wſſytkę muzykę/ yeſt moye kochánye/ K tobye z ochotnym ſpyewánim powſtánę w záránie. LubPs Y6, M2; Powſtawſzy wnet młodzyeniec/ iął Bogu dzękowáć/ Iż go racżył s pokoiem przez onę noc chowáć. RejWiz 177; Krol powſtawſſy w nocy [Qui surrexit nocte]/ rzekł do ſlug ſwoich: Páwiádam [!] wam coć to nam vcżynili Syriycżykowie Leop 4.Reg 7/12, Iob 8/5, Ps 107/3; A ták Iozue rano powſtawſzy ruſzył namioty. BielKron 46v; HistRzym 128v; RejPos 25v [2 r.]; BiałKat 233v.

powstać do czego (1): Przybliżać ſię iuż dźień białły/ káżdy cżłowiek w wierze ſtały/ powſtań do Páńſkiey chwały. ArtKanc T3v.

W porównaniu (1): O tym myſląc otom práwye yáko ze ſnu powſtał/ A áż do dziſieyſſych cżáſow yeſſcżem s tobą zoſtał. LubPs eev.

Zwrot: »powstać ze snu« = a somno excitare, exsurgere a somno HistAl [szyk zmienny] (11): Powſtawſzy krol Filip ze ſnu wezwał k ſobie ſwego wieſzcżká/ á ten ſen ktori widział iemu obiáwił HistAl A5, A4, B6v, B8v, Cv, E8v; LubPs eev; Expergiscor, Ocućić ſie/ Ze ſnu powſtáć. Mącz 111c; Y ćiebie miłe dźiećię/ ták vczę: áby powſtawſzy ze ſnu twego/ do thego páná vſta y ſerce ſwé podnośił/ á Pánu dźiękował BiałKat 233v; WerGośc 267; ArtKanc T4.
Szeregi: »spać a naspać się a i powstać« (1): Iam ſpał á na ſpałem ſie/ á y powſtałem/ abowiem przijął mię [ego dormivi ... et exsurrexi Vulg Ps 3/6]. TarDuch D7v.

»zasnąć (a zdrzymać się), (i) powstać« (2): LubPs hh6; Záſnąłem ia á zdrzymałem ſie/ y powſtałem [ego dormivi et soporatus sum, et exsurrexi]: Bo Pan przyiął ieſt mię. Leop Ps 3/6.

Przen (7): s tym ſie ſtoſuią ſłowá Apoſtolſkie gdzye mowi: Powſtań cżemu ſpiſz/ powſtań od śmierći/ iuż cie pan Kriſtus ożywił y oświećił BielKron 3v; Powſtań sławo moiá/ powſtań árfo y cytáro/ powſtánę ná zorzy. BudBib Ps 56/8[9] [przekład tego samego tekstu KochPs 166]; KochPs 166, 84 [2 r.].
Zwrot: »ze snu powstać« (1): przyſzłá godźiná ábyſmy ze ſnu powſtáli [qua hora est iam nos de somno surgere]. Abowiem teraz bliżſze ieſt náſze zbáwienie/ niż kiedyſmy vwierzyli. WujNT Rom 13/11.
Szeregi: [»spać sen wieczny a nie powstać«: W gorącośći ich położę pićia ich: y popoię ie/ áby poſnęli/ y ſpáli ſen wiecżny/ á nigdy nie powſtáli: mowi Pan Leop Ier 51/39 (Linde).]

»powstać a sen zetrzeć z oczu« (1): Powſtań pánie/ á ten ſen zetrzy z oczu ſwoich KochPs 66.

b. Stanąć (19): y powſtáną ludzye ná głos ptaká [consurgent ad vocem volucris Vulg Eccle 12/4]/ á omienieią wſzytki cory ſpiewánia BielKron 82; WujNT 398.

powstać na czym (żywotne) (1): Potym záſię iáko ná oney Beſtiey o ſiedmi głowach powſtáłá niewiáſtá druga RejAp BB4v.

Zwrot: »powstać w pośrzodek, w pośrzod [kogo]« = stanąć na środku; exsurgere in medium PolAnt, Vulg; surgere in medium Vulg (5:1): Y powſthawſzy w pośrzodek nawyżſzy kápłan pytał Iezuſá mowiąc/ Nicże nie odpowiedaſz? BibRadz Mar 14/60, Act 1/15; LatHar 709; y rzekł [Jezus] człowiekowi máiącemu rękę vſchłą: Powſtań w pośrzodek. WujNT Mar 3/3, Mar 14/60, Act 1/15.
Przen: O świadkach na sądzie ostatecznym (10): Powſtáną páſterze y náuczyćiele ich [złych]/ y żáłowáć ſię ná nie będą/ iż ich ſłucháć niechćieli SkarKaz 6b, 6b, 7a [2 r.].
Zwrot: bibl. »powstać na sądzie, w sąd« [w tym: z kim (5), przeciwko komu (1)] = excitare a resurgere in iudicio PolAnt; surgere in iudicio Vulg (4:2): Mężowie téſz zNiniwien powſtaną wſąd ſtym to rodzaiem i potępią j. MurzNT Luc 11/32, Luc 11/30[32]; Krolowa z południá powſtánie ná ſądźie z tym narodem/ y potępi gi WujNT Matth 12/42, s. 200, Matth 12/41, Luc 11/32.
c. Wyjść [w tym: skąd (3)] (4): Potym go z iaſkinijé oné ciemné wywiedli/ krzyż nagotowáwſſy/ a on ſám dobrowolnie z oné iaſkinijé powſtál OpecŻyw 138v; Lew zſſczenięty ſwemi rozbieży ſie nábywáiąc żywnoſći ſwoich [...]/ á gdy ſie ſlońce vkaże káżde zá ſie ſnich vćieka do pochronki ſwoiey/ áczkolwiek zá ſię powſtánie roſpráwiáiąc potrzeby ſwoie. RejPs 152v; Euſculus tedy mędrzeć powſtawſzy z wielkoſći ludu rzekł/ aby żadnim obycżáiem nie przizwaláli ſlowam Alexandrowym HistAl D5v; A powſtawſzy Ieſus z bożnice/ wſzedł do domu Symonowego. WujNT Luc 4/38.
d. Ocknąć się z omdlenia (1):
Szereg: »powstać, obudzić« (1): Powſtań niebogo nędzna/ obudź ſmyſł zdrętwiáły/ Znáć iż między żywotem á śmierćią krés máły. Aleć iuż odetchnęła/ ku ſobie przychodźi GórnTroas 62.
e. O wodzie: wystąpić z brzegów (2): Nie ſkrył ſie nikt w on potop/ gdy wody powſtáły. RejWiz 113; Bo P. Bog ſtáwidlá [!] wod y rzek odiął/ y puśćił y linęłá wodá y powſtały rzeki y morze puśćić ich wśię niechćiáło SkarŻyw 270.
f. O ziemi i górach: zadrżeć, zatrząść się (2): A ſnadz by ſie też gory powſtawſſy topiły w morze/ ábo też morze nád gory podnioſło náwálnoſći ſwoie żadny ſtrách ná nas nieprzydzie gdy będziemy mieć dufánie wtobie. RejPs 69v; Pánie coż ia pocżnę? Moy głos tám vſtánie/ Gdy ſie niebo ſtrwoży/ á źiemiá powſtánie? GrabowSet V4.
g. O narodzie, grupie ludzi: wyruszyć; ascendere, inscendere Miech [skąd] (5): Cżaſu Valentiniana Czeſarza Burgundouie, powſtali od połnoci z ziemie Windelieſkiey y poſadzili ſe nad rzeką Rodanum. MiechGlab 45; kxiążęta Ruſkie z ſwimi woyſki na on cżas powſtawſzy z ziemie Ruſkiey y z Przekopu przeſli Iliricum Karwathſką ziemię y Dalmaty, iednak tam nie zoſtali MiechGlab 51, 2, 44, 50.
h. O włosach (1):
Fraza: »[na kim] włosy powstały« (1): Trębácże y piſzcżkowie pięknie mu piſkáli/ A ná nim od weſela áż włoſy powſtáły. RejWiz 70v.
2. Pojawić się, zacząć być, zaistnieć (301):
a. O ludziach i istotach nadprzyrodzonych; consurgere, exsurgere PolAnt, Vulg; creare Miech; excitare, stare PolAnt; surgere Vulg; oriri Modrz (160): W kroleſtwie Izráelikim wśi/ miáſtá ſpuſtoſzáły/ [...] Aż powſtáłá Deborá ſławnie cżáſu onego LubPs gg6v, T2; powſtánie krol mocnj y będzie pánował mocą wielką Leop Dan 11/3, Eccle 4/15; Bo ieſzcżeć ma Gedeon/ gdzyeś potomká ſwego/ Ktory s cżáſem powſtánie/ s przeżrzenia Páńſkiego. RejZwierz 108v, 54v; BibRadz Dan 11/3; po walkách Miáſtá onego/ powſtał był zacny Człowiek ná imię Leptynes/ ktory ktemu Poſpolſtwo wiodł/ áby Miáſto tho záſye pobráło czáſu pokoiá/ co było komu rozdáło czáſu woyny. OrzRozm Pv, Pv; BielKron 136; O ſrogiſz to iezdziec powſtał z dopuſzcżenia Páńſkiego RejAp 57, 9v [3 r.], 170; BudBib Dan 7/24, 4.Esdr 11/40; HistHel Bv; żaden nád Moyżeſzá więtſzy nie powſtał. CzechRozm 106, 103, **3; CzechEp 380; Wſzák ty śmierći nie pożądaſz grzeſznego cżłowieká/ boś to ſam racżył obiecáć w piſmie przez PRoroká/ ále áby powſtawſzy żył/ ćiebie zá tho wiecżnie chwalił. ArtKanc L8; Ieſcze nie powſtáłá/ Ani powſtánie/ coby z tobą [Maryją] zrównáć miáłá. SiebRozmyśl F2v, H4.

powstać od kogo (1): Aſſur Niniwen záłożył/ á od tego powſtáli y wezwáni Aſſyriani BielKron 10.

powstać z kogo (32): PatKaz II 126; y rozmnożyli ſie [Tatarzy] w krotkim cżaſie, tak barzo iż theż tich cżaſow powſtała z nich wielika y ſiłnego mnoſthwa horda MiechGlab 75; RejPs 110v, 117v; Z narodu Beniámin młodzyenyec powſtánye LubPs P5v; BibRadz I 453d marg; Látá 99. Abráámowego vkazał ſie mu Pan Bog/ y obiecał ſyná s Sáry/ ktoremu roſkazáł dáć imię Izáák/ mowiąc wielki lud z niego powſtánie. BielKron 11v, 42v, 136, 392v; RejAp 51v, 105v; Iż my inácżey o tym Kriſtuſie nie wiemy/ o kthorym nas pytaſz/ iedno iż obiecan ieſt/ iż miał być ſynem Dawidowym/ á powſtáć s pokolenia iego RejPos 231, 158, 232, 271v [2 r.], 304, 320v; RejZwierc 52v; BudBib Dan 7/24; Muśiał podobno I.M. z inſzego oycá powſtáć niż inſzy wſzyſcy przez Noego z Adámá. CzechEp 59, 352, 370, 380, 410 [3 r.], 411; PaprUp Fv; Y z was ſámych powtáną mężowie mowiący przewrotnośći WujNT Act 20/30, s. 337 marg.

powstać z czego [= z jakiej substancji] (7): powſtáli z onych zębow [rozsianych przez Kadmusa] ludzye ſrodzy/ ktorzy ſie ſami zbili BielKron 48v, 54v; Exoriare aliquis noſtris ex oſsibus vltor! To ieſt/ Powſtań kiedy kto mężny z náſzych proſzę kośći ModrzBaz 105, 56v; CzechEp 417; WujNT 860. Cf Fraza.

powstać z czego [= dzięki czemu] (1): Złotnicy/ probierze/ ſzeydownicy/ s tey náuki powſtali. BielKron 26v.

powstać kim (1): Gdy mnie ſmućili/ ludźie nieprawdźiwi/ [...] Tyś mi obrońcą powſtał GrabowSet P2.

powstać miedzy kim (22): prorok wielki powſtál miedzy nami [Vulg Luc 7/16] OpecŻyw 44v, 47; Kryſtus ſam o Ianie ſwiętym ſwiádtzy/ powiedáiąc. Iż miedzy Syny niewieśćimi niepowſtał więtſzy nád Ianá Krzćićielá. KrowObr 145; RejAp 21v; RejPos 8v, 10v, 11, 13, 14v (12); BudNT Matth 11/11; CzechRozm 189; LatHar 442; WujNT Matth 11/11, Luc 7/16; SkarKaz 577a.

powstać gdzie (8): Leop 4.Esdr 12/20; Czterzy ony wielkie beſtye/ ſą cżterzey Krolowie/ ktorzy powſtáną ná źiemi. BibRadz Dan 7/17; ludzie złośćiwi ſrodzy á niepobożni/ ná vdręcżenie thych to wiernych Páńſkich mieli powſtáć po wſzemu ſwiátu. RejAp 170, 109v, 162; RejPos 34; Niepowſtał potym Prorok w Izráelu iáko Moyżeſz/ ktoregoby znał Pan twarzą w twarz CzechRozm 103. Cf Fraza.

powstać skąd (7): od Galilee żádny prorok nie powſtál. OpecŻyw 76; Gijan/ ktorego oni ſámi zową Belul/ my go zowiemy Pop Ian/ [...] ma ſwe kroleſtwá ná południe w Afryce/ [...] Nápletli też Zydowie o nim wiele ſwoim piſánim/ iákoby on trzymał Zydowſką wiárę/ y stámtąd (mnimam) rozumieią powſtáć cżyrwone Zydy BielKron 462; Kto chce doſtátecżniey wyrozumieć o tey tho teráznieyſzey roſpráwie/ tedy muśi poſpołu znieść álbo przecżcić pirwſzą przed tą roſpráwą poſpołu s tą. Bo iuż thám znaydzie pocżątek/ ſkąd tá márna ſzáráńcża/ ták iáko tu o niey Apoſtoł piſze/ powſtáć miáłá RejAp 79v, 80, Ee2; Ci zwierzowie wielcy/ ktorych (ieſt) cżterzey/ (ſą) cżterzey krolowie ktorzy powſtáną z ziemie. BudBib Dan 7/17; CzechEp 370.

powstać skąd [= w wyniku czego] (2): Przez kogo Polſká korony Krolewſkiey/ y ſporządzenia krześćiáńſkiego Rzecżypoſpolitey ſwey nábyłá? Przez ſtan Duchowny. [...] Skąd przednie Fámilie w Polſzcże powſtáły/ y tytułámi zacnymi ozdobione zoſtáły/ [....]? Po wielkiey cżęśći z Duchowieńſtwá? PowodPr 20. Cf Fraza.

powstać skąd [= z kogo, z czego] (2): Otomanow narod wieſz iáko á ſkąd powſthał/ z łotrow á Morſkich rozboycow BielKron 253v; Wſzytcyſmy z niebieſkiego naśienia powſtáli/ [...] Niech przeto káżdy pozna ſkąd powſtał y przyrodzenie ſwoie wſzytko/ iáko krewkie ieſt ModrzBaz 57.

cum inf (1): á ktory powſtánie panowáć nád narody/ weń narodowie vfać będą. BudNT Rom 15/12.

Fraza: »dom, rod powstał« [w tym: z czego (1), gdzie (1), skąd [= w wyniku czego] (1)] (4:1): A kthorzy ſie tym obyczaiem rodzą thy łacinniczy Czeſzarzmi POpolſzku [!] wyprothki albo wyrzezańcze zową/ Zkądże w Rzymie rod Czeſarzow powſthał/ bowiem pierwſzy thego gimienia był z mathki wyrzażan. FalZioł V 34v; WOlſkich dom z Rycerſkiego/ chlebá naprzod powſtał RejZwierz 60v; ieſzcże ia ták wolę/ iż moy dom nie dawno powſtał RejZwierc 52v, 52v; iáko zá Iágiełá domy Rycerſkie powſtáły MycPrz II Dv.
Zwroty: »w ciele powstać« (1): thu ieſt prawdá Pan/ ábowiem ciáło Páńſkie w ktorym powſtał/ ná iednym mieyſcu być może prawdá iego wſzędy rozlana ieſt. RejPosRozpr cv.

»sam przez się powstać« (1): áby pomniał [pan albo książę] ná to/ iż nie ſam przez ſię powſtał/ nie ſam ſie przez ſię ná ſwiát vrodził/ ieſt creáturá Boża RejZwierc 47v.

Szeregi: »powstać, na świat się urodzić« (1): RejZwierc 47v cf »sam przez się powstać«.

»wyniść i powstać« (1): Ktory [antychryst] też nie ſkądći inąd wyſzedł y powſtał/ iedno z Rzymá CzechEp 370.

»wziąć się i powstać« (1): ále thylko o thych Mnichách dziſieyſzego wieku będę mowił/ ſkąd ſię wzięli/ y iáko dawno powſtáli KrowObr 133v.

W przen (8): RejZwierz 59v; wyniknie gwiazdá z Iakobá á rozgá powſtánie z Izráelá BielKron 42v [idem (2)] RejPos 271v, 304; Wſzytcyſmy z niebieſkiego naśienia powſtáli ModrzBaz 56v; á gdy iedno ziárno wierne/ dla zátrzymánia wiáry/ pádło: wiele duſz iáko ná hoynym żniwie powſtáło SkarŻyw 368; CzechEp 417; Z tego tedy dymu powſtáły ſzáráńcze/ to ieſt/ haeretykowie WujNT 860.
Przen (12):

powstać czym (1): ále ieſli pokażę/ że zdrádą/ że krzywoprzyśięſtwem/ że rozboiem powſtał [Turczyn]/ niewiérzćieſz tym/ którzy inákſzégo ſą rozumienia OrzJan 25.

powstać w kim (1): przetoż y tu ſie o to ſtáráć mamy/ áby Pan Kryſtus w nas powſtał RejPosWstaw [1102].

a) O apokaliptycznej bestii utożsamianej przez Reja z papiestwem [skąd] (10): Ale iáko ſłyſzymy iż to krol nie ieſt z niebá dány/ ále powſtał s przepáśći/ pewnie też nie może długo trwáć kroleſtwo iego. RejAp 80v; A s tegoż to morzá/ á s teyże to burzliwośći oto ſłyſzymy iż powſtáłá byłá beſtia o ſiedmi głowach/ to ieſt miáſto Rzymſkie. RejAp 105v, 111v, 115v, 117v, 135v, 143 (10).
α. O heretykach i fałszywych prorokach: zacząć głosić jakieś poglądy (32): Wyele fáłſſywych prorokow powſtánye/ á zwyodą wyele ludźi. KromRozm I E2; MurzNT Matth 24/11, Mar 13/22; KromRozm III E; potym w kielká lat powſtał był z dopuſztzenia Bożego/ Kácerz Euſtachius KrowObr 231; Zá thego Ceſárzá Ian Hus powſtał káznodzyeiá Cżeſki. BielKron 187v, 136, 190; GrzegRóżn F4v; OrzQuin I2v; RejAp 57, 81v, 168, 170v; RejPos 258v; WujJud 3v, 118v; Powiedzćie też tám brátu/ zwłaſzcżá Páſkwillowi/ Iż w Krákowie powſtáli iuż Prorocy nowi. BielRozm 2; WujNT Matth 24/11, 24, Act 5/36, 37, s. 859.

powstać od kogo (2): Nowokrzcżeńci od Lutrá powſtáli WujJud 215 marg, Mm7.

powstać z czego [= dzięki czemu] (1): S teyże też nauki żydowſkiey powſtáli byli odſzcżepieńcy BielKron 46.

powstać miedzy kim (1): Ieſliby powſtáli miedzy wámi Prorocy/ á powiedzyał ktory coćby ſie tráfiło/ [...] nie ſłuchay go w tym BielKron 44.

powstać gdzie (4): KromRozm I E2; KromRozm II ſ4v; Tegoż roku powſtał Nowy Prorok we Fryzyey/ imieniem Georgius Dawid BielKron 192v; Oto wnet powſtał on ſrogi Máhomet z ogniſtą á práwie dymem á ſiarką záráżoną náuką ſwoią. A gdzieſz powſtał? RejAp 82.

Szereg: »urość i powstać« (1): Ná tym ſię bárzo Dioniziuſz [...] myli: [...] iż Antychrist żydowskich baiek y vstaw miał ſię trzymáć, [...] y ták przez nie vrość y powstáć, ludzi przez nie, iáko ptaſzętá nieopátrzne ná lepie połowiwſzy, y przez nie ſobie ie z niewoliwſzy CzechEp 410.
b. O abstraktach; pandere Miech; consurgere PolAnt; effulgere, exoriri, exstare, oriri Mącz (78): KromRozm II e4v; z dawná yeſt/ zwirzchnoſć papyeſka w koſcyele krzeſciyáńſkim/ á nye od kilká ſet lat/ yáko oni proſtym ludźyom powyedáyą/ powſtáłá KromRozm III O8v, K6v; LubPs O3; Potym powſtáłá Regułá Bernárdyńſka/ ktora ſię wſztzęłá [...] od reguły Ciſtercyńſkiey. KrowObr 134v; RejWiz 184; RejZwierz 92; Ale pothym gdy wielkie roznice powſtáły/ s płácżem go żáłowáli wſzyſcy. BielKron 127, 10, 64v, 77v; Mącz [269]a; RejAp 171; RejZwierc 259v; WujJud 132; Co myślićie ná Iehowę? Dokońcżenie on vcżyni/ nie powſtánie drugi raz vćiſk. BudBib Nah 1/9; ACh ẃieczny Pánie [...]/ ty widziſz teras w náſzym Páńſtwie ſpráwy/ ktore tym czáſem iuż ośiroćiáło/ [...] Bo podeyrżenia wielkie iuż powſtáły MycPrz I [A3]; CzechRozm 254v, 255; SkarJedn 28, 299; SkarŻyw 374; CzechEp 335 marg; BielRozm 4; Tákowe łáſki twe/ zaż wyſłowiem Pánie? A odſłużyć iáko możność w nas powſtánie? GrabowSet C, O3, X2; WujNT przedm 10, s. 519.

powstać od kogo (3): Regułá Minimorum/ to ieſt/ máluſkich Mnichow nowa powſtáłá/ od Fránćiſſká Sykuluſá KrowObr 137; RejPos 37; ták ćięſzkie ná kośćioł Boży prześládowánie od nich [heretyków] powſtáło/ iż nam [...] prośić przychodźi/ ábyſmy ná to nie pátrzyli SkarKaz 120a.

powstać z kogo, z czego [= z jakiego źródła] (5): LubPs D2; Przeto tha wieżá przezwána Babel/ to ieſt zámieſzánie/ iż ſie ichże ięzyk zámieſzał/ gdy s káżdego iednego ſłowá ſiedḿdzyeſiąt ſłow powſtáło BielKron 7v, 26v; Ortus rumor ex Sulpicii literis, Z liſtu Sulpiciuſowego powſtáłá wieść. Mącz 268d; Antychrist y iego moc z Zydow powstáłá CzechEp 410.

powstać z czego [= w wyniku czego] (2): A toć ſą práwie ſtáre reyeſtrá á ſtáre vrzędy/ ktore od ſámego Páná á z iego ſámego roſkazánia powſtáły RejPos 37; GrabowSet H4.

powstać miedzy kim (a kim) (9): Potym Thezeus Ateńſki krol Helenę wzyął/ potym Parys/ á ſtąd były wielkie roznice miedzy Greki á Troiány powſtáły. BielKron 22, 265v; Extiterunt inimicitiae inter eos, Powſtáły nieprzyáźni miedzi niemi. Mącz 418c; RejAp 135; RejPos [279]; Iákie chytre podſtępki miedzy ludźmi powſtáły. RejZwierc 191, B3; BielSpr 61; SapEpit A4.

powstać nad kim (1): A nád kim twoy gnyew powſtánye yuż żadnego nye żywi. LubPs R4v.

powstać gdzie (12): Muśi być człowyek tey nowey wyáry/ ktora nye dawno w Nyemcach powſtáłá. KromRozm I A3; KromRozm II o4; Aeryuſowá/ Yowinianowá/ y Vigilanciuſowá náuká o poſcyech/ [...] ná roznych myeyſcách powſtáłá byłá KromRozm III E3v; á nabłogoſláwyeńſſy Pyotr [...] Antyocheńſki koſcyoł/ gdźye naprzod krzeſciyáńſkyego przezwiſká zacnoſć powſtáłá/ záłożył KromRozm III N7v; Tám [w Memfis] też potym ludzye vcżeni chodzili ze wſzytkiego ſwiátá vcżyć ſie w náukach gwiazdárſkich y modlárſtwam rozmáitym/ bo tám ty rzecży napirwey powſtáły. BielKron 9, 197v, 437v; RejAp 121v; RejPos 282; WujJud 135; HistHel Bv; WujNT 516.

powstać skąd [= w wyniku czego] (14): Nye z inąd powſtáły kácerſtwá y nyektore náuki przewrotne/ ktore śidlą duſſe/ á w głęmbyą rzucáyą/ yedno gdy dobre piſmá nye dobrze rozumyáne bywáyą KromRozm II o4; Diar 70; Piſze też [Mojżesz] iż iuż potym áliż dniá cżwartego/ Toż niebo ochędożył [Pan] ſwiátłoſciámi iego. To iuż możeſz rozumieć ſkąd niebo powſtáło RejWiz 144v; Sezách krol Egipſki á przyiaćiel Ieroboám krolá Izráelſkiego/ po wźięćiu miáſthá Ierozolimſkiego/ kośćioł Sálámonow złupił. Stądże powſtáły więtſze nieprzyiáźni miedzy krolmi Izráelſkim á Ierozolimſkim. BielKron 265v, 22, 437v; Mącz 139b; A ſtądże był podobno y ten obycżay powſtał potym/ iż ſie byli ięli dzwonow/ ołtarzow [...] krzćić y máſciámi mázáć RejPos 348v, 56, [279]; SkarJedn 62; GrabowSet K3; WujNT ktv; SapEpit B4.

powstać skąd na kogo (1): Od połnoci powſthanie wiele złego na wſzytkie mieſzkaiące na ziemi. MiechGlab 36.

W połączeniu szeregowym (1): Ale yákoż kolwyek ſtára tho náuká [...] yednák nyemoże tego nikt rzeknąć/ iżeby byłá powſſechnego koſcyołá. Bo áni powſſyſtkim krzeſciyańſtwye ſye wkorzeniłá/ áni z początku wyáry powſtáłá/ áni trwáłá vſtáwicznye gdźye byłá przyyętá. KromRozm III E4.

W przeciwstawieniach: »powstać ... upadłym być, ustać, zaginąć« (3): od cżáſow Apoſtolſkich tákowa ſye náuká w nyektorych kráinach zyáwiłá/ álbo bywſſy nyegdy potym vſtáłá/ choćyaby też z nowu gdźye záſye powſtáłá. KromRozm III E2v; RejAp 105; SkarŻyw 58.

W charakterystycznych połączeniach: powstają(-e) bałwochwalstwa, błędy (2), burdy, chęci, chwalenie słupow, chwała, cześć, głod, gniew, heretyctwa, kacerstwa (3), kościoł Chrystusow, krolestwo (4), lichota, moc [Antychrysta], możność, nauka (3), nauki przewrotne, niebo, nieprzyjaźń (2), niewiara, obyczaj, odszczepieństwa, plaga, pobożność, podejrzenie, pogorszenie, postępki chytre (2), powinność, prześladowanie, przypowieść, reguła (zakonna) (2), rozmowa, roznice (2), roztyrki, nowe rozumy, rzemiosło (2), siła, sława, słowa, spaniłość umysłu, spory, uciski, urzędy, ustawa zakonna, wiara (3), wiele złego (wszystko złe) (4), wieść, wykłady pisma, zacność przezwiska krześcijańskiego, zbawienie, zwierzchność papieska.

Zwrot: »zasię, znowu powstać« [szyk zmienny] (2:1): KromRozm III E2v; powſtáło z nowu Rzymſkie Páńſtwo/ ktore iuż nápoły vpádłe było RejAp 105; Temuſz S. Antoniemu/ dał znáć/ iako zá ſię miał Kośćioł Boży powſtáć/ á kácerſtwo Arryáńſkie záginąć. SkarŻyw 58.
Szeregi: »powstać i narodzić się« (1): Nie z inąd powſtáły kácerſtwá y národziło ſię odſzcżepieńſtwá/ iedno ztąd iż kápłaná Bożego nie ſłucháią SkarJedn 62.

»stać się i powstać« (1): Y wymiotę iy miotlámi ſkáżenia/ mowi Iehowá Ceweoth. Przyſiągł Iehowá Ceweoth rzekąc/ ieſli nie ták ſię ſtánie iáko vmyſliłem/ y iáko vrádziłem/ ták powſtánie. BudBib Is 14/24.

W przen (2): Ty/ oświeć te cięmnośći/ Ktore/ powſtáły z moich niepráwośći. GrabowSet H4; powſtał dym ćięmney náuki kácerſkiey WujNT 860.
c. O zjawiskach przyrody; fieri PolAnt, Vulg; surgere Mącz, Modrz; cooriri Mącz (30): Powſtań á wiey wietrze połnocny y wietrze południowy/ á wiey po ogrodźie moiem March1 A4; WróbŻołt kk7; Gdi iuſz burza powſtanye tedi wzyacz trzi koraliky y mowicz. LibMal 1544/84v; a zatym zaſię mgły powſtały do wiecżora LudWieś B3; BibRadz Mar 4/37; BielKron 60, 79, 117, 191v, 347v, 456v; Coortibus tempestatibus, Iáko skoro powſtáły náwáłnośćy morskie. Mącz [269]a, 435b; BielSpr 62v; KochOdpr D2; SkarŻyw 480; StryjKron 26; ReszPrz 4; WujNT Act 16/26; WysKaz 12; JanNKar A3v; KlonFlis B3v.

powstać gdzie (5): Pocżęło ſie wnet mieſzáć/ burza ſie wierciáłá/ Wicher powſtał nád gorą RejWiz 107v; A gdy ná morzu wiátr gwałtowny powſtał/ żeglarze ſie polękli BielKron 92; KochFr 48; WerGośc 226; PudłDydo Bv.

powstać skąd (2): Dniá ſſoſtégo plomienijé ogniſté powſtaną od ſlońtza záchodu OpecŻyw 193; KochPhaen 16.

W charakterystycznych połączeniach: powstają(-e) Akwilony, burza (3), mgła, morskie powodzi, nawałności (morskie) (5), ogień, płomienie ogniste, powietrze, wały, wiatr (wicher) (13), trzęsienie ziemie.

W przen (1): A ty/ o Krolu/ to cżynić maſz: krzywdy y niebezpiecżeńſtwá od ludu twego odgániáć [...] áby/ ieſliby co prze twą niedbáłość/ przećiwko Bogu y przećiwko ludźiom zbroiono/ niepowſtáłá iáka ſroga burzá ModrzBaz 109.
d. O zjawiskach akustycznych; manifestare JanStat (8): BielKron 39v; Wielki głos chwalących vkrzyżowánego Bogá powſtał SkarŻyw 397, 573; Szum/ krzyk/ y grom od zbroie z nowu powſtał ſtráſzny StryjKron 528; KochPam 85; SarnStat 954; Zátym dźwięk wſzelkich głoſow powſtał rozmáity SapEpit A3v.

powstać nad kim (1): Słyſzałeś w dzień ſwiątecżny iáki ſzum iáki grom powſtał nád Apoſtoły/ gdy Duch ſwięthy przypadał ná oſwiecenie ich. RejAp 85v.

e. O walkach: wybuchnąć; instare Vulg; cooriri Mącz (9): Gdzieby pierwey powſtháłá woyná przećiwko Rzymiánom/ [...] tedy doda im pomocy narod Zydowſki Leop 1.Mach 8/24; Męſtwo ich obroći ſie w żeńſkie pánowánie/ wnętrzne walki powſtáną/ ociec s ſynem á ſyn z oycem źle ſie záchowáią. BielKron 135v; Coorto bello auffugit, Iáko skoro powſtáłá woyná vciekł. Mącz [269]a; WujJud 134; SkarKazSej 673b [2 r.].

powstać miedzy kim (1): bitwá okrutna miedzy námi powſtáłá BielKron 456.

powstać gdzie (2): Tego cżáſu pod Artáxerxem wielkie walki powſtáły w Grecyey wnętrzne BielKron 117v, 61v.

f. O przedmiotach, obiektach i dobrach materialnych (7): RejRozpr G4; Iáko wielkie poſági/ tych cżáſow powſtáły/ Wiele dźiewek vbogich/ ſtąd domá zoſtáły. BielSat [I4] [idem] BielSjem 13.

powstać z czego [= dzięki czemu] (1): Też Saletra s tey náuki powſtáłá. BielKron 26v.

powstać miedzy kim (1): Tákież moſty/ ktore miedzy Turki nowo powſtháły przypráwne/ przynáſzáią folgámi pod mury BielSpr 63v.

powstać skąd (2): (nagł) Sakrá co do Rzymá noſzą. (–) IEſli ią Sakrą zową/ iż z Rzymá powſtáłá/ Będzye ſacratiſfima/ gdyby thu zoſtáłá. RejZwierz 105v; RejPos 305 marg.

g. O zwierzętach (5): Poſtánowiwſzy Pan Bog ſwiát według woley ſwey ſwiętey/ roſkazał źwirzętom powſtáć wielkim y máłym BielKron 1; powſtáły żáby bez miáry/ zákryły wſzytkę zyemię Egipſką. BielKron 29v, 1v.

powstać gdzie (1): powſtáły wielkie pluſkwy po wſzytkiey Egipſkiey zyemi BielKron 29v.

Szereg: »powstać a płodzić się« (1): powſtáły á płodziły ſie [zwierzęta] po wſzytkim ſwiecie BielKron 1.
h. O rzece: wypłynąć (4):

powstać z czego (1): Nowogrod wielki Miáſto y źiemiá/ nawiętſze kſięſtwo wſzytkiey Ruśi/ pod ktory rzeka Wołochda idźie: á tám niedaleko powſtáłá z ieźiorá Ilmen/ á w pada w ieźioro Lágode BielKron 432.

powstać gdzie (3): Kleſma rzeká idźie pod nię [Moskwę]/ kthora cżterzy mile od Moſkwy powſtáłá BielKron 430v; Lowad druga rzeká/ powſtáłá też bliſko Wronowá ieźiorá BielKron 432, 437.

W przeciwstawieniu: »powstać ... wpadać« (1): BielKron 432 cf powstać z czego.

3. Przerwać bezczynność w celu podjęcia działania, wystąpić, zacząć coś robić albo mówić (często w formie prośby lub rozkazu); consurgere Vulg, PolAnt, Modrz, JanStat; surgere HistAl, Vulg, PolAnt; exsurgere Vulg, PolAnt; suscitare PolAnt [w tym: o Bogu (51); w imp (83)] (177): WróbŻołt 43/23; GDy ty będzieſz raczył powſtáć miły pánie będą ſnádnie roſproſſeni ſprzećiwnicy twoi RejPs 97, 67, 109v; LubPs O3, Y6 [2 r.]; Powſtáli tedy [czterej trędowaci] w wieczor áby ſſli do woyſká Syriyſkiego. Leop 4.Reg 7/5; RejFig Cc2; Powſtańże Boże ábyś ſądźił źiemię BibRadz Ps 81/8; BielKron 39v; BudBib Num 10/35, Is 2/19; CzechRozm 200 [2 r.]; KochPs 96; SkarŻyw 484; NiemObr 65; Ale Pan Bog widząc ich tákie wſzetecżnośći/ rzekł: Iuż ia powſtánę ſam w ſwey Boſkiey możnośći. ArtKanc Q3v; LatHar 589.

powstać do czego (1): y śiadwſzy lud iadł y pił/ á potym do ſkokow/ plęſow wſzetecżnych/ dyabelſkich/ iáko to zátym idzie/ powſtał. SkarŻyw 490.

powstać ku czemu (2): GrabowSet T4; będźiemy powinni ku doſtániu onych/ to ieſt káżdégo Zamku/ miáſtá/ y twiérdze/ [...] powſtáć/ y z rąk nieprzyiaćielſkich wyrwáć SarnStat 1101.

powstać na co (9): RejPs 67; Powſtańże możny Boże ná rozſądek práwy/ Rácż obacżyć krzywdę ſwą LubPs R3v; Powſtań Pánie ná odpocżynienie twe Leop Ps 131/8, 2.Par 6/41; Słuchayże záſię co mowi Prorok do Azáelá krolá Aſyriyſkiego: Iż ty powſtánieſz ná ſkaránie ludu Bożego właſnego Izráelſkiego RejZwierc 261v. Cf »powstać na pomoc«.

powstać w czym (2): A powſtań miły panie w oſądzeniu kthores obieczał. [Ps 7/7] (koment) To ieſt. Napełni to aby lud zydowſki był ſkaran WróbŻołt C4v. Cf »powstać w gniewie«.

powstać z czym (2): Rácż yuż powſtáć możny Boże z roſkazányem twoim/ [...] A zeydą ſie narodowie do ćiebie w gromádę LubPs B6; powſtań [Panie] z pómſtą/ iákąś práwem ſwoim Opiſał. KochPs 10.

cum inf (4): wſzedł [Jezus] według zwycżáiu ſwego w dzień Sobbotni do Bożnice: y powſtał cżytháć. Leop Luc 4/16; OrzRozm Q4; Powſtań [Jehowo] ſpotkáć mię/ á obacż. BudBib Ps 58/4 [6], Is 2/21.

W połączeniu z innym czasownikiem wyrażającym postulowane lub zamierzone działanie [w połączeniach typu: „powstać, (a, i) uczynić” (90), „powstawszy uczynić” (38), „powstać czyniąc” (9)] (137): Aż ieden kruk z rády powſtał/ Który w mnogich rzecżach bywał: Rádzac [!] wſpołek záwżdy wiernie/ Mowił krolowi táiemnie. BierEz P4v, A3v, F4; OpecŻyw 15, 26, 39v, 67v, 179; ForCnR D, Dv; A przeto powſtany y ydzy ku zlotey ulyczcze tam potkaſz yoachyma mąza twego PatKaz I 64; Powſtań panie zbawionego mie vcżyń Boże moy. TarDuch D7v; BielŻyw 164; Exurge et intende iudicio meo deus meus: dominus meus in cauſam meam. Powſtań miły panie á weźrży na ſąd moy boże moy y panie moy racż obacżyć rzecż moię. WróbŻołt 34/23, 7/7, 16/13, 34/11, 43/23, 26 (9); POwſtań miły pánie á wydrzy mię zmożnoſći tych ktorzy ſie wzruſſyli przećiwko mnie RejPs 86, 22v, 123, 199; HistAl B3; pan kanclerz Ioannes Ocieski powstawszy zaraz zaczął propozycyją sejmową Diar 22, 41, 58; Powſtańże ſam miły Pánye vprzedź cżłeká złego/ A wydrzy dobytą ſſáblę z ręki ſrogyey yego LubPs D4, B2v, B6, C2, C3, I3v (13); KrowObr 230; RejWiz 71; powſtań thylko Pánie Boże moy á zbaw mię. Leop Ps 3/7; A oto ieden żakonny [!] doktor powſthał/ kuſſąc go/ á mowiąc: miſtrzu/ co cżyniąc żywot wiecżny otrzymam? Leop Luc 10/25, 1.Reg 25/1, 3.Esdr 2/8, Ps 16/13, 73/22, Is 49/7, Ioel 3/2, Luc 23/1; á wſzákoż powſtánie káżdy [żołnierz chaldejski] z namiotu ſwego á popalą miáſto to ogniem. BibRadz Ier 37/10[9], Gen 13/17, 22/19, 4.Reg 25/26, 2.Par 28/15, Ps 7/7 (17); Powſtał lud á náchwytał ptakow do wtorego dniá y naſuſzył BielKron 40, 59v, 86, 109, 232v, 336 [2 r.], 336v; HistRzym 43v; Y powſtáli niektorzy z bożnic Libertyńſkich/ Cyreneyſkich/ y Alexándriyſkich/ y ći kthorzy byli z Azyey y Cyliciey/ ſprzećiwyącz ſie w rozmowach Szcżepanowi RejPos 22, 208, 287, 304; RejPosRozpr c3; BudBib 1.Reg 26/2, 2.Par 29/12, 1.Esdr 3/2, Iob 30/28, 31/14 (11); HistHel B3v; CzechRozm 119v, 152, 200; ModrzBaz 46; áſz Piotr S. iáko pierwſzy y przełożony powſtawſzy/ Dekret vcżynił/ y wątpienie rozwiązáł SkarJedn 76; Powſtań pánie/ á wyzwól ſmutné więźnie ſwoie/ Prośim ćię przez wrodzoné miłośierdźié twoie. KochPs 66, 5, 14, 16, 109; á Sabbá S. powſtał iáwnie mowiąc: zá mię nie przyśięgayćie/ bom ia ieſt Chrześćiánin. SkarŻyw 328, 390; MWilkHist I; CzechEp 84; KochEpit 109; POwſtań Pánie iuż powſtań/ á náwiedź ty lud twoy ſam ArtKanc K9, K4, K14, Qv; GrabowSet O4; Powſtáń Pánie/ rátuy mię Pánie á zbaẃ mię dla imieniá twego Pánie. LatHar 612, 167, 528, 612, 695, 722; powſtáli niektorzy z ſekty Pháryzeuſzow ktorzy byli vwierzyli/ mowiąc: iż [...] WujNT Act 15/5, Mar 14/57, Luc 4/29, 10/25, 23/1, Act 5/17 (10); SarnStat 1101; PowodPr 8; SkarKaz 2b.

Zwroty: »powstać w gniewie [naprzeciwko komu]« (1): Exurge domine in ira tua: [...] Powſtań miły panie w gniewie twoim (naprzeciwko nieprzijacielom moim) á vkaż mocż ſwą w graniczach nieprzijacioł moich. WróbŻołt 7/7.

»powstać na nogi« (2): vzrzyſz nas wiakiem niebeſpieczenſtwie naſſem powſtan miły panie na nogi ſwoie a nieomieſzkaway na ratowanie naſſe RejPs 87v; RejPos 253.

»powstać na pomoc, na ratunek« = exsurgere a. surgere in adiutorium Vulg, PolAnt (2:2): Appraehende arma et ſcutum: et exurge in adiutorium mihi. Wezmi zbroię y tarcżą (miły panie) á powſtań mnie na pomocz. WróbŻołt 34/2; BibRadz Ps 34/2; RejAp CC2v; Powſtánę ia (powiáda) ná rátunek ſmutnych [mówi Pan] KochPs 17.

4. Wystąpić przeciw (zbrojnie lub słownie), zbuntować się; insurgere HistAl, PolAnt, Vulg; consurgere PolAnt, Vulg, JanStat; stare, surgere PolAnt, Vulg; excitare, exstare PolAnt; adstare, ascendere, exsurgere, improperare Vulg; commovere, insultare Mącz (188): RejPs 207; Dla ktorego bluznierſtwá/ mieliby powſtáć wſzyſcy Krolowie Ceſárzowie/ y Pánowie/ y zepchnąć tego Syná zatráconego s ſtolcá iego pyſznego áby więcey niebluznił páná Iezu Kryſthá Syná Bożego KrowObr 79v; Leop Iudic 5/7 [2 r.], Iob 30/12; RejZwierz 108v; Ale Ieroboám ſyn Nábáthow ſługá Sálomoná ſyná Dawidowego powſtał/ á był odpornym przećiw pánu ſwemu. BibRadz 2.Par 13/6; Pothym wſzytkim vdręcżeniu powſtáli z nowu Ruſacy z kſiążęćiem ſwym Swarnem/ Sędomierſką źiemię trapili ogniem y miecżem BielKron 361v, 174v, 199v, 201v marg, 244v; RejAp 81v; HistRzym 59; Ammonitowie powſtáli byli/ y bárzo ſie byli zmocnili ſynom Izráelſkim RejPos 343; Zgotuyćie ſyny iego ná rzez/ w niepráwośći oycow ich/ áby nie powſtáli a nie poſiedli ziemie BudBib Is 14/21, Iudith 5/10; MycPrz I Cv; Mocny Boże/ iákóż ich wielé powſtáło/ Iákóż ſye ich przećiw mnie śiłá zebráło KochPs 5; SkarŻyw 560.

powstać (na)przeciw(ko) komu (105), naprzeciw(ko) czemu [w tym też: contra aliquem (1)] (3): Abowiem czudzoziemczy powſtali naprzeciw mnie/ á moczni ſzukali Duſze moiey TarDuch D8; WróbŻołt M7v, Ps 43/6; RejPs 86v; LibMal 1543/67v; dla tego wam przykázuiemy/ áby zgromádziwſzy wielkich á mocnych mężow náſzego páńſthwá nawiernieyſzych/ przećiw onemu dziecięciu powſtáć nie zámieſzkawaycie HistAl C6v; Bo powſtanie náród przeciwko národowi i kroleſtwo przeciwko kroleſtwu/ i będą mory i głody i drżęniá źięmie MurzNT Matth 24/7; GliczKsiąż O6v, O7v; Boże moy toć złoſnicy przećiw mnye powſtáli LubPs T2, B2v, E2, I3, K3v, N6, bb, cc; y powſtáną dzieći náprzećiwko rodzicom/ y o gárdło ie przypráwią KrowObr 237v, 155v; RejWiz 182; Powſthał Ptholomeus przećiwko Alexándrowi Leop 1.Mach 10 arg, Act 13 arg; KochZuz A5; BibRadz 1.Reg 22/13, Eccli 45/21, Dan 11/14, Matth 10/21; á tám powſtáłá Maria y Aaron przećiw Moiżeſzowi brátu dla żony iego Murzynki BielKron 40; Przeto rycerſtwo powſtało przećiw krolowi rozwodząc mu tho/ iż zle nieprzyiaćielowi przepuſzcżáć. BielKron 351v, 3, 19, 30v, 31v, 41v (20); Mącz 234b; OrzQuin N4v; RejAp 92, 144v, 146; RejPos 188, 198v, 265 [2 r.]; RejZwierc 265; PRzetoż ſie brzydźimy náuką nie zbożną Aryáńſką/ y wſzyſtkich tákowych/ ktorzy przećiwko Synowi Bożemu powſtáli. WujJudConf 69v; BudBib 2.Par 20/23, Nah 1/6; MycPrz I C4v; CzechRozm 231v [2 r.], 233 [2 r.], 237, 241v; PaprPan Hh3v; SkarJedn 9; Powſtań/ o pánie wieczny/ w gniewie twoim Przećiw złych ludźi niepobożnéy rádźie KochPs 10, 125; Powſtał záś przećiw Wſewoldowi Iaropełk StryjKron 190; przećiw wſzytkiemu powstánie [Antychryst] chcąc podbić świát pod ſwoie roſkázowánie CzechEp 421, 6, 375; NiemObr 8, 11; WerGośc 211; ArtKanc Q; Powſtáli przećiwko mnie ſáłſzywi świádkowie. LatHar 306; WujNT Matth 10/21, 24/7, Mar 13/8, 12, Luc 21/10 (9); WysKaz 24; SarnStat 5, 1025; PowodPr 53; VotSzl D2. Cf powstać przeciw komu o kogo, o co; przeciwko komu ku czemu; Zwroty.

powstać przeciw komu o kogo, o co (4): A w tym Agámenon krol widząc iż przećiw iemu powſtáli wſzyſcy o tę kápłáńſką dzyewkę/ [...] powiedzyał im iż chce wroćić Aſtyonę Chryzeſowi kápłanowi BielKron 57v; OTho wtory Ceſarz pánował po oycu lat dzyeſięć/ przećiw ktoremu Henryk kſiążę Báworſkie powſtáło o ſtolec Ceſárſki BielKron 174v, 58, 234.

powstać przeciwko komu ku czemu (3): tedy przećiwko tákowému y tákowym/ by téż niewiedźieć iákiégo ſtanu y záwołánia byli/ Duchowni y świetcy/ chcemy ku ſkáźie ich powſtáć SarnStat 119 [idem] 220. Cf »powstać ku bitwie«.

powstać na kogo (43): BierEz A3v; Panie Boże oto złoſciwi ludzie powſtali na mię WróbŻołt 85/14, T3, 73/18, dd5; RejPs 51; Ktoż powſtánye ná złośniki co trwáią w ſwey złośći LubPs V3v, B5v, G3, cc4, ee2; Abowiem ſynowie Ammon y Moáb/ powſtáli ná obywátełe [!] gory Seir/ chcąc ie wybić/ y wygłádzić Leop 2.Par 20/23, 4.Reg 17/3, Ps 31/12, 85/14; Xerxes Krol Perſki ważył ſie tego iż chćiał ten kośćioł złupić/ ſpádły z gory dwá kámieniá ná iego woyſko/ ſtrzáły ogniſte/ grom/ trzáſkánie/ tákie ſtráſzliwe plagi ná nie powſtáły BielKron 274v, 175, 175v, 221, 350v, 442; RejAp 80v; RejZwierc [283], 205; Bo powſtánę ná nie/ mowi Iehowá Ceweoth/ y wyſiekę Bawelowe imię BudBib Is 14/22, Iudic 20/5, 4.Reg 16/7, Ps 3/1[2], 26/3, 12, 85/14; A gdy Gállion zoſtał Stároſtą Acháyſkim powſtáli iednomyślnie Iudowie ná Páwłá BudNT Act 18/12, Mar 13/8; SkarŻyw 130, 336; StryjKron 767; KołakSzczęśl B3v; WujNT 837; PowodPr 45; SkarKaz 2b, 386b. Cf powstać na kogo o kogo; »nieuczciwemi słowy powstać«.

powstać na kogo o kogo (1): To vſłyſzawſzy Agámenon/ kazał do zbroie Rycerſtwu przećiw tym ktorzy nań powſtáli o corę kápłáńſką. BielKron 57v.

powstać na co [w tym: contra aliquem (1)] [= w jakim celu] (2): Biorą z śiłą moc táką/ Ze mi nie ćięſzko znieść pracą wſzeláką. By też lud niezlicżony/ Powſtał ná moie ſzkody GrabowSet Hv; VotSzl Ev.

cum inf (2): Y rzekł do niego Saul/ cżemuśćie ſię ſpiknęli ná mię/ ty y ſyn Iſzáiego/ gdyś mu dal chlebá y miecż/ y pytáłeś mu Bogá/ że by powſtał na mię czycháć [!] BudBib 1.Reg 22/13; WujNT Rom 15/12.

W połączeniu szeregowym (1): Bo wiedzieli Duchem Bożym/ iż przećiw kośćiołowi ludzie powſtáć/ na cżęśći y rozrywáć/ y oń ſię ſwárzyć mieli SkarJedn 9.

W przeciwstawieniu: »powstać ... upaść« (2): LubPs E2; Da Pan Bog/ iż nieprzyiaćiele twoi/ ktorzyby ná ćię powſtáli/ vpádną przed tobą. KołakSzczęśl B3v.

W porównaniu (1): Day Pánie Boże/ áby Król náſz miłośćiwy/ iákoby Dawid drugi powſtał przećiwko tym Goliatom OrzQuin N4v.

Zwroty: »powstać ku bitwie [przeciw komu]« (1): powſthánie ku bitwie narod przećiwko narodowi [et exsurget gens contra gentem ad pugnam]/ kthorych ręce ſą zbroyne. BibRadz 4.Esdr 15/15.

»gwałtem powstać [przeciw komu]« (1): na konietz śiłą a gwałtem powſtáł przećiw P.Przigodźie ij nám wſzytkim. ForCnR E.

»powstać [przeciw komu] z mieczem« (1): a powſtánę przećiw domowi Ieroboámowemu z miecżem [et consurgam ... in gladio]. BibRadz Am 7/9.

»sam przeciw sobie powstać« = consurgere in semetipsum PolAnt, Vulg (2): Ieſliby Szátan ſam przećiw ſobie powſtał/ á byłby rozdwoion/ niemoze ſię zoſtáć/ ále koniec ma. BudNT Mar 3/26; WujNT Mar 3/26.

»siłą powstać« (1): ForCnR E cf »gwałtem powstać«.

»nieuczciwemi słowy powstać [na kogo]« (1): Maledice alicui insultare, Nie vczćiwemy słowy ná kogo powſtáć. Mącz 205c.

»przeciw(ko) sobie powstać« [szyk zmienny] (2): nie cżekáiąc/ áżby ſię drudzy Biſkupi ziecháli/ poſpieſzył ſię Neſtoryuſzá oſzędźić/ y exkomunikowáć/ y powſtáli ći dwá przećiwko ſobie. NiemObr 136; BielRozm 4.

Szeregi: »powstać a czyhać« (1): rádźiłeś ſie oń Bogá/ áby powſtał przećiw mnie á czyhał ná mię [ut consurgeret contra me ad insidias inter omnes]/ iáko ſie to dźiś okázuie. BibRadz 1.Reg 22/13.

»powstać a poruszyć się (a. wzruszyć się)« [szyk 1:1] (2): GliczKsiąż O7v; Przećiwkoć niemu ſię wzruſzyli ludźie obcy/ á przez zazdrość powſtáli [conspirarunt ... et zelaverunt eum] przećiwko niemu ná puſzczy męzowie BibRadz Eccli 45/21.

»[na kogo] przystąpić i powstać« (1): Przyiaćiele y bliźni moi/ ná mie przyſtąpili y powſtáli [adversum me appropinquaverunt, et steterunt]. Leop Ps 37/12.

»powstać i (a) walczyć (a. (pod)jąć (się) walczyć)« = surgere et pugnare Vulg, PolAnt (4): I ſtałoſie iákoby w mieſiąc potym/ że powſtał Náás Ammończyk/ y iął wálczyć [ascendit ... et pugnare coepit] przećiw Iabes Gáláád. Leop 1.Reg 11/1, Ios 24/9; BibRadz 1.Mach 14/32; RejAp 144v.

»powstać i zabi(ja)ć« = consurgere et morte afficere Vulg (4): LibLeg 10/93; á tám powſtał przećiw brátu Kaim y zábił go. BielKron 3, 175; WujNT Mar 13/12.

»powstać i zbuntować się« (1): A (ná oſtátek) powſtáli słudzy iego/ y zbuntowáli ſię (nań) [surrexerunt ... et coniuraverunt] y zábili Ioaſzá w Bethmille BudBib 4.Reg 12/20.

Przen (8):

powstać (na)przeciw(ko) komu (6): BibRadz Iob 20/27; BielKron 56; Niebo/ Ziemiá/ Plánety przećiw mnie powſtáły BielSat G3v [idem BielSen 17]; Powſtáły przećiwko nam y ſáme żywioły. BielSen 5, 17. Cf Fraza.

powstać na kogo, na co (2): A pewnie powſtáną myſli y ſercá náſze ná ſtrách á ná ſrogość nieprzyiaciołom náſzym RejZwierc 265v; BudBib Ier 44/29.

W połączeniu tautologicznym „wstawając powstać” (1): A to wam będzie znákiem mowi Iehowá/ że náwiedzę was ná mieyſcu tem/ ábyśćie wiedzieli/ że wſtáwáiąc powſtánie słowo moie ná was/ ná złe. BudBib Ier 44/29.

Fraza: »[naprzeciwko komu] gniew powstanie« (1): Namocnieyſſy Boże [...] więc gdy ieden zgrzeſſy/ náprzećiwko wſytkim gniew twoy powſtánie [ira tua desaeviet]? Leop Num 16/22.
5. Zmartwychwstać; resurgere Vulg, PolAnt; excitare PolAnt (164): zloſtnicy nie powſtaną wdzien ſądny WróbŻołt 1/1; MurzNT Mar 8/31; Ieſliż więc Chriſtus nie powſtał/ tedyć prożne ieſt przepowiadánie náſſe Leop 1.Cor 15/14, 1.Cor 15/16, 17; roſpomnieliſmy iż on zwodźićiel powiedźiał ieſzcze będąc żyw/ Po trzech dni powſtánę. BibRadz Matth 27/63, Mar 14/28, 1.Cor 15/23 [2 r.]; BielKron 467v; RejAp 23, 61v; wiemći ia o tym iż zbáwiciel moy żyw ieſt/ á ia záſię pewnie po śmierći ſwoiey powſtáć mam RejPos 112, 30, Ooo4v; BiałKat 96; GrzegŚm 10, 13; RejZwierc 4v; BiałKaz ktv; CzechEp 195, 246 [2 r.]; NiemObr 121; LatHar 361; Kto piſmu S. nie wierzy/ ten y vmárłym/ gdyby powſtáli/ nie vwierzy. WujNT Luc 16 arg; Nie máſzći go tu: ábowiem powſtał/ iáko powiedźiał. WujNT Matth 28/6, Mar 12/23, s. 331, 1.Cor 15/14, 16, 17 (11).

powstać z czego [= skąd] (14): wiemći ia iż ſtworzyciel moy żyw ieſt/ á ia pewnie s prochu ſwego [w ktorym leżę] powſtáć mam/ á tám oglądáią pewnie ocży moie zbáwicielá mego [Vulg Iob 19/23]. RejPos 128; BiałKaz D2v. Cf »z grobu powstać«, »z ziemie powstać«.

powstać k(u) czemu (7): Grzeſznici iz ſą odrzuceni od oblicża bożego (nie powſtaną) ku wielebnoſci ciała, ani ku zgromadzeniu wybranych WróbŻołt 1/11, 1/9; MurzHist S3v; Zaſz vmárłym okażeſz cudá twoye Pánye/ Y ktoryż wżdy z nich kyedy k twey chwale powſtánye LubPs T3v; BielKron 19; RejPos 112v; Wiele z tych ktorzy teraz z prochu źiemie záſnąwſzy odpocżywáią/ powſtáną iedni ku żywotowi wiecżnemu: á drudzy ku wiecżney háńbie y zelżywośći. CzechRozm 124v.

powstać na co (4): á powſtáną wierni ná powſtánie żywotá wiecżnego RejPos Ooo4. Cf »powstać na sąd«.

powstać w czym [= jak] (5): KuczbKat 95; Oycże wiekuiſtey cżći godny/ przyſzłá godźiná/ ktorąś od wieku przeyźrzał/ áby ná chwiłkę poległ zwierzchu ſługá twoy/ [...] y był boleśćiámi y niemocámi vtrapiony/ áby potym z tobą w żarzy nowey ſwiátłośći powſtał LatHar 592; Bywa wśiane [ciało] w ſzkárádośći: á powſtánie w chwálebnośći. WujNT 1.Cor 15/43, 1.Cor 15/42, 43.

W przeciwstawieniach: »być (w)sian(y) (13), umrzeć (6), pogrzebion (być) (2), być zabitym (2), pomrzeć, posnąć ... powstać« (25): OpecŻyw 193v; Kryſtus ieſtći tym ktory vmárł/ y owſzem też ktory powſtał BibRadz Rom 8/34, Rom 14/9, 2.Cor 5/15; GrzegŚm 5; Przeto Apoſtoł powiedźiał: Bywa śiano ciáło we mdłości/ ále powſtánie w mocy. KuczbKat 95, 90, 95 [2 r.]; WujJud 70v [3 r.], 71; Bo podałem wam wprzod/ com też przyiął. Ze Chriſtus vmárł zá grzechy náſze wedłuk piſm. Iż też pogrzebion/ y powſtał dnia trzećiego BudNT 1.Cor 15/4, Luc 9/22; wiele ćiał świętych ktorzy byli poſnęli/ powſtáło. WujNT Matth 27/52; potrzebá áby Syn człowieczy [...] był zábit/ á trzećiego dniá powſtał. WujNT Luc 9/22, Rom 6 arg, 6/9, 1.Cor 15/42, 43 [3 r.], 44, Col 2/12.

W porównaniach (3): Pothym/ kiedy mowi/ Weſpołek ieſteſmy z nim przez Krzeſt w śmierć pogrzebieni/ iż iáko Chriſtus powſtał zmartwych przez chwałę Oycowſką/ ták żebyſmy też w odnowieniu żywotá chodźili [Vulg Col 2/12] KuczbKat 109 [przekład tego samego tekstu (2)] KarnNap B2v; ArtKanc N4.

Fraza: »umarli (a. pomarli) powstaną« = mortui resurgent Vulg (6): Izali przed vmárłym cudá cżynić będźieſz? izali vmárli powſtáną áby ćiebie chwalili [Vulg Ps 87/11]? GrzegŚm 2; KuczbKat 90; Pokazałem powyſzey że Pan dlia tego śię zmarthwyſtánim zowie/ że ná głos iego álbo roſkazánie vmárli powſtáną. BiałKaz E2v, E; WujNT 1.Cor 15/52, 1.Thess 4/16.
Zwroty: »powstać z (Panem) Chrystusem« [szyk zmienny] (16): Ludźie Krzeſćiáńſcy gdy bywáią krzcżeni/ thedy ſię dla tego krzcżą áby z Kryſtuſſem powſtáli BibRadz II 98b marg; Przetoż chcecieli prawdziwie s Pánem Kryſtuſem powſtáć/ złożcieſz s ſiebie ſtáránie zbytnie około łákomſtwá/ á bądźcie ludźmi vcżynnemi. RejPosWstaw [1103], 110v [2 r.], [1102], [1102]v [4 r.], [1103]v [3 r.], 111; CzechEp 41; NiemObr 9; IEſliżeśćie tedy powſtáli z Chriſtuſem [si consurrexistis cum Christo] zwierzchnich rzeczy ſzukayćie: gdźie Chriſtus ieſt ná práwicy Bożey śiedzący. WujNT Col 3/1.

»powstać na ciele, w ciele« (1:1): pewnie też z nim cżáſu iego powſthawſzy w cielech náſzych vwielbieni będzyemy. RejPosWstaw [1103]v; WujNT 1.Cor 15 arg.

»powstać na duszy« (1): Y porządek y ſpoſob iego z martwychwſtánia opiſuie. Y rozną chwałę tych ktorzy powſtáną/ nie tylko ná duſzy/ ále y ná ćiele. WujNT 1.Cor 15 arg.

»z grobu powstać« [szyk zmienny] (6): BielKron 135v; RejPos 107; O Nieſzpomey godźinie był z krzyżá zdeymowan/ náſz Zbáwićiel namilſzy/ y cudnie pochowan/ Tám wiele ludźi Swiętych z ſwych grobow powſtáli/ że Iezus ieſt Zbáwićiel/ to świádectwo dáli. ArtKanc D11v, D13; Abowiem też oto tu ná krzyżu ćierpi: choćby był mogł/ by był chćiał/ ták łácno z krzyżá zſtąpić/ iáko łácno potym powſtał z grobu. WujNT 121; By też z grobu Helená Troiáńſka powſtáłá/ ELIZABET głádkośćią przodek otrzymáłá. SapEpit A3.

»powstać z martwych (a. z umarłych), od umarłych« = ex mortuis resurgere, surgere a mortuis PolAnt, Vulg; exsurgere a mortuis Vulg; excitari a mortuis PolAnt [szyk zmienny] (30:7): OpecŻyw 166; WróbŻołt 40/9; MurzNT Ioann 20/9; A ieſliſz każą o Chryſtuſie/ iż powſthał zmartwych: iákoż niekthorzy między wámi/ powiádaią/ że powſthánia z vmarłych nie máſz Leop 1.Cor 15/12; BibRadz Matth 27/64, 28/7; RejPos 109; BiałKat 96; vmárwſzy [Krystus] prawdźiwie/ od vmárłych powſtał. GrzegŚm A2; KuczbKat 50, 109; WujJud 23v; WujJudConf 200; RejPosWstaw 110v; BudNT Luc 24/46; CzechRozm 158; KarnNap B2v; Pan Iezus iuż powſtał zmartwych Podług onych obietnic ſwych. MWilkHist I2, B2; ArtKanc F6, F14v, N4; [Chrystus] pierwſzy powſtawſzy z vmárłych śwátłość miał opowiedáć ludowi temu y Pogánom. WujNT Act 26/23, Matth 27/64, 28/7, Luc 16/31, Ioann 21/14, Act 2 arg (13); SiebRozmyśl B; PowodPr 34.

»(własną) mocą sw(oj)ą powstać« (2): ktory ſię pokazał być ſynem Bożym, przez cudá, ktore czynił: [...] y przez to, że właſną mocą ſwą powſtał zmartwych. WujNT 522 marg; SkarKaz 242a.

»powstać na sądzie, na sąd (a. na zmartwychwstanie sądu), w sąd« [szyk zmienny] (4:3:1): Niezbożni w ſąd niepowſtaną MurzHist S3v; Y dla tego ći złoſnicy prze ſwoy vporny błąd/ Nie powſtáną miedzy wierne ná ſpráwiedliwy ſąd LubPs Bv; nie powſtháną złoſnicy ná ſądzie Páńſkim. RejAp 9v, 9v [2 r.], Ff3v; GrabowSet P4; SkarKaz 208b.

»powstać od śmierci, z śmierci« [szyk zmienny] (2:1): Powſtań cżemu ſpiſz/ powſtań od śmierći/ iuż cie pan Kriſtus ożywił y oświećił BielKron 3v; RejPos 110; CzechRozm 179v.

»z ziemie powstać« [szyk zmienny] (6): Bo iſćie wiem że Odkupićiel moy żyw ieſt/ á w oſtátecżny dzień że mam powſtháć z źiemie [de terra surrecturus sum] Leop Iob 19/25 [przeklad tego samego tekstu BielKron, RejPos (2), BiałKaz]; BielKron 27v; nikt z ziemie powſtháć nie może/ áż cżáſu dniá ſądu iego RejAp 91v; RejPos 221v, Ooo3v; BiałKaz D4v.

Szeregi: »ożyć (a. być żyw) i (a) powstać« [szyk 2:1] (3): wiem ći ia Pánie iż ożywą vmárli twoi/ á zábići twoi powſtáną [Vulg Ps 26/19]. RejPos 27 [przekład tego samego tekstu BiałKaz]; GrzegŚm 5; BiałKaz D4v.

»wskrzesić się i powstać« (1): mowi piſmo: z grobu od śmierći wzbudźił go Oćiec. Y drugie mowi: Iż ſię ſam od vmárłych wſkrześił y ſwoią mocą powſtał SkarKaz 242a.

Przen: W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (1):
Zwrot: »z martwych powstać« (1): Zeby záś iáko z martwych nie powſtáli/ A drugi raz ſie z nowu nie potkáli. Niewiedzieć ktorym fortelem ſzámpierzá Podſzedł wodz biały/ y doſtał Rycerzá. KochSz B4.
6. Wzrosnąć, wzmóc się, powiększyć się; surgere HistAl (5):

W porównaniu (1): Rózgá odćięta od pniá/ ieſli w źiemi ſtánie/Zá krótki czás ták wielka/ iáko máć powſtánie GórnTroas 40.

Przen (4): Bo to iſcie wielkie znamię Iż tak twoy ſtan ſnadz powſtanie Iż oćiecz/ bracia y ia mać Będżemyć ſie wſzytcży kłaniać RejJóz A6v; HistAl F8v.

powstać z czego [= dzięki czemu] (1): Záprawdę niema też zápámyętáć [ojciec] náucżycyelá thego ktory mu ſyná vcży rzecży tych s kthorych ocyec ſam może potym powſtáć/ á záwołánye dobre myeć/ pocyechy znácżney docżekáć. GliczKsiąż M6v.

W przeciwstawieniu: »powstać ... oziębnąć« (1): [Paweł obwołał] iáko miáłá powſtáć náuká cżártowſka/ y iáko miáłá oziębnąć prawdá RejAp 166v.

7. Przetrwać (1):
Zwrot: »powstać dalej« (1): A wżdy go [Saula] o to Sámuel karał/ powyádáyąc iż glupye vczynił/ á nyeſluchał páná Bogá/ [...] dla tego/ powyáda/ nye powſtánye dáley kroleſtwo twoye KromRozm I N4.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Auffſtehen. Powſtáć. Surgere, resurgere, consurgere Calag 43b.

Synonimy: 1. podnieść się; 2. objawić się, podźwignąć się, pojawić się, poruszyć się, wystąpić, zjawić się; c. wyniść; 4. czyhać, poruszyć się, zbuntować się; 5. ożyć, wskrzesić się, zmartwychwstać.

Formacje współrdzenne cf 1.STAĆ.

Cf POWSTAŁY, POWSTANIE, POWSTANY

MN