[zaloguj się]
[pdf]

PORUSZYĆ SIĘ (90) vb pf

sie (73), się (17).

o jasne.

Fleksja
inf poruszyć się
praet
sg pl
3 m poruszył się m pers poruszyli się
f poruszyła się m an
n poruszyło się subst poruszyły się
plusq
sg pl
3 f poruszyła się była m an
n subst były się poruszyły
imperativus
sg pl
2 porusz się poruszcie się
conditionalis
sg pl
1 m bym się poruszył m pers
2 m byś się poruszył m pers
f byś się poruszyła m an
3 m by się poruszył m pers by się poruszyli
f by się poruszyła m an
n subst by się poruszyły

inf poruszyć się (8). ◊ fut 1 sg poruszę się (1). ◊ 3 sg poruszy się (11). ◊ 3 pl poruszą się (7). ◊ praet 3 sg m poruszył się (10). f poruszyła się (3). n poruszyło się (4). ◊ 3 pl m pers poruszyli się (7). subst poruszyły się (10). ◊ plusq 3 sg f poruszyła się była (1). ◊ 3 pl subst były się poruszyły (3). ◊ imp 2 sg porusz się (7). ◊ 2 pl poruszcie się (2). ◊ con 1 sg m bym się poruszył (1). ◊ 2 sg m byś się poruszył (1). f byś się poruszyła (1). ◊ 3 sg m by się poruszył (2). f by się poruszyła (2). ◊ 3 pl m pers by się poruszyli (1). subst by się poruszyły (1). ◊ part praet act poruszywszy się (7).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVIII w. w cytacie s.v. poruszyć.

1. Wykonać ruch, zmienić położenie albo miejsce pobytu; commovere Vulg, PolAnt; intendere, movere Vulg; amotare, motare HistAl (50): w vſciéch zęby/ w głowie ocży/ w ciele koſci/ żyły ij ſtawy/ tak ſie były barzo dlá wielkoſci przyſſlé męki poruſſyly/ ijż krwawym potem ſie pocily OpecŻyw 102, 107v; Iubilate in conspectu regis domini: moveatur mare et plenitudo eius: orbis terrarum et qui habitant in eo. Raduycie ſie przed oblicżnoſcią krola pana poruſz ſie ziemio y iey napełnienie okrąg wſzytkich ziemm y ktorzy na nim mieſzkaią. WróbŻołt 97/7, 16/5, 37/17, 58/6; A gdy ſie on [tj. Bóg] poruſſył wezdrżáłá ziemiá á pod gorámi mocnemi łámáły ſie fundamenty [Vulg Ps 17/8] RejPs 24, 86v; Gdi Alexander pocżął wchodzić do tego gmáchu/ nátychmiaſt ſie gmach on poruſzył á pocżął ſnimi idz HistAl L7; To mowi Pan Bog Tyrowi: Y zaſz od gromu wálenia twego/ y iękánia pobitych twoich gdy będą pobici/ w pośrzod ćiebie nieporuſſą ſie wyſpy? Leop Ez 26/15, Amos 8/8, Act 2/25; BibRadz 1.Par 17/9, Eccli 16/17[18]; SienLek 147v; BudBib 1.Par 16/30; Tu iedną rázą náſtał w źiemi ſzmér mrukliwy/ Zá którym drżenie źiemie/ ryk dźiwnie ſtráſzliwy: Poruſzyły ſie láſy/ á wyſokié gáie GórnTroas 17; gwiazdy niebieſkie będą ſpádáć/ á mocy ktore ſą ná niebieſiech poruſzą ſię. WujNT Mar 13/25, Act 16/26; GosłCast 36.

poruszyć się komu (1): GDy to Malkuſs vſlyſſál/ aby ſie Annáſſowi ſpodobál/ dál wielki policżek Kryſtuſowi/ aże ſie mu zęby poruſſyly OpecŻyw 109.

poruszyć się w kim, w czym (6): wſſytki zęby w vſciéch iego ſie poruſſyly OpecŻyw 107v; bo ſie wſſytki wnętrznoſci w niéy były poruſſyly dlá ſylné boleſci OpecŻyw 125v, 150v; Wzburzyły ſye ták ná wſſem zewſſąd ſrogye wody/ [...] Poruſſyło ſye morze w ſwoyey głębokośći LubPs V3; BielKron 76v; Abowiem oto y dzyeciątko [...] rozrádowało ſie á poruſzyło ſie z rádośći w żywocie moim [exultavit in gaudio infans in utero meo Vulg Luc 1/44]. RejPos 305v.

poruszyć się skąd (2): Poruſz ſye/ o możny pánie/ z ſwéy świętéy ſtolice/ A rácz náyźrzéć do téy biédnéy ſkáżonéy winnice [Vulg Ps 79/15]. KochPs 121. Cf poruszyć się skąd dokąd

poruszyć się skąd dokąd (1): Oto dni przychodzą/ mowi Pan: á wypuſſcżę głod ná ziemię: ále nie głod chlebá/ áni prágnienie wody/ ále ſluchánia ſlowá Bożego. A poruſſą ſie od Morzá do Morzá/ y od Pułnocy áż ná wſchod Słońcá będą krążyć ſzukáiąc ſlowá Pánſkiego/ á nie naydą go. Leop Am 8/12.

W porównaniach (2):

~ Jako comparatum (1): Ktorzy duſaią w panie bodze nieporuſzą ſie iako gora ſion nieporuſzy ſie na wieki [sicut mons Sion; non commovebitur in aetemum] ktora mieſzka w Ieruſalem. WróbŻołt 124/1.

Jako comparandum (1): WróbŻołt 124/1 cf Jako comparatum. ~

Zwrot: »ze snu się poruszyć« (1): Trzebá/ żebyś ſie ze ſnu záraz poruſzyłá GórnTroas 34.
Szeregi: »strząsnąć się i poruszyć się« (1): Vyzrzáły ćię wody Boże/ vyzrzáły ćię wody/ ſtrząſnęły ſię też (y) poruſzyły ſię wiry [commotae sunt voragines] BudBib Ps 76/16[17].

»poruszyć się i wezdrżeć« (2): OpecŻyw 150v; Illuxerunt corruſcationes tuae orbi terrae: commota eſt et contremuit terra. Oſwiećiło ſie błyskanie twoie na ſwiecie poruſzyłá ſie y wezdrżała ziemia. WróbŻołt 76/19.

Przen (1): Iákoby od iákiego ſtráſliwego dziwu odbiegáli odemnie y przyiaćiele mogi/ áleś ty przed ſie niedał ſie nic poruſſyć myſlam moiem [Vulg Ps 70/7] RejPs 103v.
a. O wojskach (12): Także Athila poruſzywſzy ſie iął na miaſto ſturmować MiechGlab 56; [Aleksander] poruſzywſzy ſie s ſwym zaſtępem ciągnął ná ono mieyſce gdzie Porus leżał s ludem zebránym. HistAl H7v, H8v, I2v.

poruszyć się skąd (3): Z onąd potym poruſziwſzy ſie przeſzli do oſtátecżney ſtrony iedney gory/ ták iż dáley iecháć nie mogli HistAl L, M7. Cf Zwrot.

Zwrot: »z miejsca się poruszyć« (1): Skanderbeg [...] cżekał cżáſu gdy ſie woyſko Tureckie z ſwego mieyſcá poruſzy BielKron 248.
a. Zaatakować, uderzyć; irruere MiechGlab, HistAl, facere impetum HistAl (6): [Korona Węgierska ku Ziemi Wołoskiej] Rátuyże mię w przygodzie/ iák miła ſąſiádá/ [...] Bo Turcy ledá kiedy ná mię śie wyráżą/ [...] Ieſli k temu s Tátáry znowu ſie poruſzy/ Pewnie iuż tá pokuſá mnie s ſyny zágłuſzy. BielSat G2.

poruszyć się na kogo (5): [Krolowie] Ná Delfy śię poruſzyli/ Ziemię ich pierwey zburzyli: Potym ony poścináli/ Ktorzy Ezopá ſtráćić dáli. BierEz H2; tam że Tatarzy nie dawſzy ym wythchnienia, poruſzyli ſie nanie/ także poraziwſzy y rozbiwſzy Połowce: vderzyli w Ruſkie woyſka MiechGlab 3; BielKron 223v; Błogoſław wam wiecżny Pan/ ná źiemi y w niebie/ [...] Któryby nieprzyiaćiel ná was ſie poruſzył/ By go Pan Bog z rámienia ſwoiego ogłuſzył. BielSat H2v. Cf »na się poruszyć się«

Zwroty: »poruszyć się mocami wszytkimi« (1): Gdy ſie Krol Fráncuſki z Ceſárzem ná ſię poruſzyli mocámi wſzytkimi/ Páweł Papież vłożył Koncilium w Mántue BielKron 215v.

»na się poruszyć się« (1): BielKron 215v. cf »poruszyć się mocami wszytkimi«.

b. O zjawisku fizjologicznym (1): wſſytka krew tzo w żyłach ij w ciele była/ tak ſie dlá boiazni wielkié poruſſyla OpecŻyw 101v.
c. O zwierzętach: Skoczyć, rzucić się [na kogo skąd] (1): nátychſt poruſzywſzy ſie ná nię [!] z wodi Ippotamowie kthorzy ſą ſpoſobu końskiego/ okrutnie ie pożárli. HistAl H5v.
2. Pobudzić się, uaktywnić się; zmobilizować się; oburzyć się; moveri Mącz (31): OpecŻyw 72; Ale pan chce ſie poruſſyć wyſlyſſawſſy nárzekanie niedoſtátecznych RejPs 17, 52; Inſſym zoſtáwuię ſſerzey o tim piſáć/ doſić mnie ieſt ná tem/ iżem drogę do tego pokazał. Boże day tho áby ſie drudzy poruſſyli/ á co dobrego myędzy ludzi puſſcżáli. GliczKsiąż Q3v.

poruszyć się ku komu, ku czemu (5): OpecŻyw 44v, 67v; Wnętrznośći moię poruſzyły ſię ku ſzukániu iey [mądrości] BibRadz Eccli 51/28[29]; Páſterzom to pomocno będźie/ iż śie w tey náuce ćwicżąc/ ku wzbudzeniu w ſobie łáſki oney ktorey w tey Swiątośći doſtáli/ więcey śie poruſzą KuczbKat 235; GrabowSet Q2.

poruszyć się przeciw komu (7): tzos vcżynil/ ijż cie twoy lud tako barzo nienázrzy/ ijże wſſytcy poruſſyli ſie przeciw tobie vpomie chtzątz cie vmorzytz ganiebną ſmiercią krziżową. OpecŻyw 130; [Aleksander] zabił Pauzonia kthory przećiw oycu iego Filipowi ſye poruſzył/ a onego zagładził. HistAl B4, B3, M6; ſynowie widząc okruthnosć á ſrogosć przećiw ſobye oycowſką/ mogą ſie przećiw yemu poruſſyć/ á złey woley albo vmyſlu być. GliczKsiąż Gv; Poruſzyło ſie poſpolſtwo przećiw Trybunom/ wzyęli gorę Awentynum. BielKron 119v. Cf »gniewem się poruszyć«.

poruszyć się o co (3): Wſzyſcy ſie ná to zwolili/ Z tymże poſłá odpráwili: Aby Krolowi powiedział/ Co tám iáwnie od wſzech ſłyſzał. Kreſus śię o to poruſzył/ A woyſko k nim wieść vmyślił BierEz Fv; Inaniter moveri, Poruſzyć ſie ni ocz. Mącz 167b; SkarŻyw 413.

poruszyć się czym (10): miloſierdziem ſerdecżnym poruſſył ſie k niey OpecŻyw 44v, 67v; PatKaz II 34; y pokwápił ſie Iozef zdomu/ bowýem ſie iuż były poruſzyły miłoſcýą a łaſką wnętrznoſtzi iego nad bratem ſwoim HistJóz Dv; A widząc ie piękne [dziecię]/ poruſzyli ſie nád nim miłoſierdziem/ y záwieſili ie ná iednym drzewie áby go źwierzętá nie ziádły HistRzym 133v; GórnTroas 49. Cf »gniewem się poruszyć«.

Zwrot: »gniewem się poruszyć, w gniewie« [w tym: przeciw komu (1), na kogo (2)] (4:1): Ezop miſę z ięzyki/ Poſtáwił przed godowniki. [...] Xánt ſie nań gniewem poruſzy BierEz D; Oto ſie w gniewie poruſzę przećiw im iák ſrogi Pan. LubPs T5, gg4v; Pánie. A ieſlibyś ſię ty ná mię gniewem poruſzył/ y v kogoż rátunku ſzukáć mogę? LatHar 154, 663.
Szereg: »poruszyć się a powstać« (1): [przykrości a szkody działają kapłanom ci] ktorzy ná nye nye rádzi pátrzą dla grzechów złośći/ á złych ſprochow ſwyátá tego/ wedle ktſrych ſie ludzye poruſſyli á przeciw ſlugam Bożym powſtáli GliczKsiąż O7v.
Przen (3):

poruszyć się do czego (1): Płácż mnie wſzelkie ſtworzenie/ ktore świát ſzeroki W ſobie ma: poruſzćie ſię/ do pożáłowánia/ Zywioły/ y rożnego rzecży powołánia. GrabowSet B.

poruszyć się ku czemu (2): Ku tey ſwiętey chwale Páńſkyey nyebieſkye ſławnośći/ Poruſzcye ſie gdiż was ten Pan chowa w tey pięknośći [Vulg Ps 148/4] LubPs ff3v. Cf Zwrot.

Zwrot: »poruszyć się ku gniewu [przeciw komu]« (1): Nie vdaż ſie zá Bogi obcymi/ [...] by lepak kiedy nie poruſſyłá ſie ku gniewu pierzchliwość Páná Bogá twoiego przećiwko thobie [nequando irascatur furor Domini Dei contra te]/ y wygłádziłby ćie z źiemie. Leop Deut 6/15.
3. Powstać, pojawić się; irascere, moveri Vulg (7): tobie ieſt ná przyiemnieyſſa ofiárá á nigdy od ćiebie niebywa odrzuconá. Bo gdy ták będzieſz znał ſnádnie ſie poruſſy miłoſierdzie twoie [Vulg Ps 50/20] á zbuduieſz mury około Ieruzálem RejPs 77v; á potym poruſſą ſie dżdże gwałtowne od południá y od pułnocy Leop 4.Esdr 15/37; KochFr 58.

poruszyć się z czego (1): Sok z ſzeſzelinek/ To ieſt z owych cżaſzołek zielonych w ktorich orzech Laſkhowy ſiedzi/ Smrod z cżegoby ſie kholwiek poruſzył od cżłowiekha/ odeymuie gi FalZioł II 19b.

poruszyć się w kim (1): A nátychmiaſt Pan Iezus obacżywſzy onę mocz ſwoię/ ktora poruſzyłá ſie byłá w nim/ obroćiwſzy ſie do oney tłuſzcżey/ pythał ſie kthoby ſie dotknąć miał odzyenia iego? RejPos 255.

Fraza: »gniew (a. zapalczywość gniewu) poruszy się« [w tym: na kogo (1)] (2): RejWiz 117; y żaden nie korzyſta w duſzy/ ieſli ſię nań zápálcżywość gniewu twoiego poruſzy. LatHar 644.
4. Ulec naruszeniu (2): Ale grzeſſnikow śmyerć będzye záwżdy w ſrogyey złośći [...] W wyelkich ſſkodach ten żywot ich záwżdy ſie poruſſy LubPs I2.

poruszyć się w kim (1): wilkoſći ty [krew, kolerę, flegmę, melankolia] dźiwną miárą wnim był rozgodźił [Bóg w człowieku]/ iż ſye ieden żywioł drugim nieprzećiwiał: którą zgodą ſwą/ ſpráwiáły człowiekowi żywot nieśmiertelny/ áni niemocam żadnym poddány był. Ale kiedy ſye od Bogá przez niepoſłuſzeńſtwo odwroćił/ Oná wſzytká zgodá ſye wnim poruſzyłá SienLek 1v.

Synonimy: 1. strząsnąć się, wezdrzeć; 2. pobudzić się; 3. pojawić się, powstać, zjawić się.

Formacje współrdzenne cf RUSZAĆ.

Cf PORUSZENIE SIĘ

MN