[zaloguj się]
[pdf]

PODNIEŚĆ SIĘ (160) vb pf

sie (97), się (63).

o jasne; w inf -e- (4), -é- (3); -e- Mącz (2); -é- Strum; -e- : -é- MurzHist (1:2); w fut i imp e oraz o jasne; w praet i con -osł (3) OpecŻyw (2), MurzHist, -ósł (1) Mącz; -eśli; w part praet act -oswszy (2) OpecŻyw (2), MurzNT, -ósszy (1) Oczko.

Fleksja
inf podnieść się
praet
sg pl
1 m -m się podniosł m pers
2 m podniosłeś się m pers podnieśliście się
3 m podniosł się m pers podnieśli się
f podniosła się m an podnieśli się
n podniosło się subst podniosły się
plusq
sg pl
3 m był się podniosł, podniosł się był m pers byli się podnie(s)li
f podniosła się była m an
n było się podniosło, podniosło się było subst
imperativus
sg pl
2 podnieś się, podniesi się podnieście się
conditionalis
sg pl
2 m podni(o)słby się m pers
3 m by się podniosł, byle się podniosł m pers
f by się podniosła m an
n subst by się podniosły
con praet
sg
2 f by się była podniosła

inf podnieść się (22). ◊ fut 2 sg podniesiesz się (1). ◊ 3 sg podniesie się (14). ◊ 2 pl podniesiecie się (1). ◊ 3 pl podniosą się (4). ◊ praet 1 sg m -m się podniosł (1). ◊ 2 sg m podniosłeś się (2). ◊ 3 sg m podniosł się (30). f podniosła się (11). n podniosło się (7). ◊ 2 pl m pers podnieśliście się (1). ◊ 3 pl m pers podnieśli się (9) [w tym: -ſli (5), -śli (3), -ſzly (1)], podniosły się (1) [cum N pl: cherubinowie] Leop. m an podnieśli się (1) [cum N pl: gryfowie]. subst podniosły się (8). ◊ plusq 3 sg m był się podniosł (3), podniosł się był (2); był się podniosł KrowObr; był się podniosł : podniosł się był HistRzym (1:1), PaprUp (1:1); ~ był (3) KrowObr, HistRzym (2), beł PaprUp (2). f podniosła się była (1). n było się podniosło (1) Leop, podniosło się było (1) HistRzym. ◊ 3 pl m pers byli się podnie(s)li (1). ◊ imp 2 sg podnieś się (8), podniesi się (1) OpecŻyw. ◊ 2 pl podnieście się (1). ◊ con 2 sg m podni(o)słby się (1) BudBib. ◊ 3 sg m by się podniosł (4), byle się podniosł (1). f by się podniosła (4). ◊ 3 pl subst by się podniosły (1). ◊ con praet 2 sg f by się była podniosła (1). ◊ part praet act podniosszy się (7) [w tym : -ſzſzy (3), -zſzy (3), -żſzy (1)], podnioswszy się (5) [w tym: -swszy (4), -zwszy (1)], podniowszy się (4); -osszy RejPos, HistLan, RejZwierc, Oczko, WujNT (2); -oswszy OpecŻyw (2), MiechGlab, RejPs, MurzNT; -owszy BibRadz, BielKron, WujJud; -osszy : -owszy HistAl (1:1).

Sł stp s.v. podnieść, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

1. Przemieścić się w górę; erigi PolAnt, Vulg, Modrz; erigere se HistAl, Vulg; devari, tolli Vulg, PolAnt; ascendere, elevare se, sublevare se HistAl, exstare Mącz; exaltare se PolAnt (64): ale byſcie rzekli górze: Podnieſiſie/ rzuciż ſie w morze/ natychmiáſt ſie to ſtanie. OpecŻyw 74; RejKup aa7v; BibRadz Mar 11/23; tá rybá [balena] krom pomocy podniowſzy ſie nawiętſzy okręt przewroći. BielKron 295; Podnieśćie ſie wiecżne brany Wnidźie tám Krol wiecżney chwały. MWilkHist E2v; WujNT Matth 21/21, Mar 11/23.
Zwroty: »ku gorze podnieść się« (1): á ſnadz byſćie mocy ich á proznoſć ná wagę położyli dáleko ſie ſnadz mocy ich ku gorze podnioſą. RejPs 90v.

»podnieść się na wyszsze miejsce« = stanąć wyżej (1): Demoſtnenes tedy podnioſl ſie ná wyſzſze mieyſce [elevans se]/ á ręką vcżyniwſzy milcżenie ták pocżął mowić HistAl D5v.

»podnieść się od ziemie [na ile]« (1): Extat a pede sesquipede, Podniósł ſie od ziemie ná pułtory ſtopy. Mącz 112b.

a. Wstać (26): A podnioſwſſy ſie mily Iezus/ rzékl ku onéy niewieſcie OpecŻyw 78, 86; RejPs 139; HistAl F2v, L2; MurzNT Ioann 8/10; iuż ſiedź iáko drewno/ Bo iáko ſie podnieſieſz/ odepchną cie pewno. RejWiz 16v; RejFig Cc8v; Tedy záraz pan ſtáry podnioſzſzy ſie máło/ Vcżynił rzecż do wſzytkich iák ná to ſłuſzſzáło. HistLan Ev; SkarŻyw 56; WujNT Luc 13/13, Ioann 8/7, 10.

podnieść się z czego (5): OpecŻyw 68; podnies ſie málucżko krolowa s ſtolcá twego HistAl A6. Cf Zwroty.

Zwroty: »podnieść się na bałuczku [= na czworakach]« (1): A on to/ podnieſie ſie ná báłucżku/ y páthrzy ocży wytrzeſzcżywſzy GórnDworz T2v.

»podnieść się z łoża, na łożu« = erigere se de a. in lecto HistAl (1:1): Gdy było o poł nocy podnioſl ſie s iwego łożá HistAl Nv, N3v.

»z miejsca się podnieść« (1): á gdyśćie chćieli táńcowáć/ żaden zwas nietylko wedle gránia ſkákáć/ ále y z mieyſcá ſię podnieść niemogł [sed ne erigi quidem poterat] ModrzBaz 52v.

»podnieść się na nogi, na nogach« [szyk zmienny] (1:1): a waz [lege: wąż] bill thak wyelky yſz gdi ſzye na Nogach podnyoſl theda glowa nyeba ſzyegall. LibMal 1554/191; RejZwierc 265.

»podnieść się z ziemie« (1): A rzekſzy tho przyſzedł k ſobie y podnioſl ſie z ziemie [et erexit se de terra] HistAl F5.

Szereg: »powstać i (a) podnieść się« = exsurgere atque erigere se, levare se et attollere se Mącz [szyk 2:1] (3): Mącz 435c, 457d; Ano wiązáliſmy ſnopy ná polu/ á oto powſtał ſnop moy y podniosł ſię [surrexit ... et etiam stabat] BudBib Gen 37/7.
Przen: O Bogu (1):
Zwrot: »podnieść się na nogi« (1): áno ty bárzo ſnádnie możeż potłumić ty ſpráwy ich máło ſie podnioſwſi ná nogi ſwoie. RejPs 108v.
b. Wzbić się w górę, wzlecieć (zwykle: w powietrze) (11): I vyzrzałem że ſie iedno pierze podnioſlo Leop 4.Esdr 11/26; Y podnioſly ſie Cherubinowie Leop Ez 10/15; BudBib Ez 10/15, 4.Esdr 11/26.

podnieść się od kogo, od czego (4): podniosł ſię obłok od przebytku zborowego. BudBib Num 10/11, Ez 10/4. Cf Zwroty.

Zwroty: »podnieść się ode dna« (1): Zaſię gdy będzie [obłoczek] w poſrzodku vriny: iż ſie podnieſie odedna pływaiącz w poſrzodku Enoremą zową FalZioł V 10v.

»podnieść się wzgorę« [szyk zmienny] (2): A ták Grifowie mnimáiąc áby mieli doſiądz onego mięſa wielkim pędem podnieſli ſie z Alexandrem wzgorę [altitudinem ascenderunt]. HistAl M5; Oczko 6.

»podnieść się od ziemie« (1): A Cherubinowie rośćiągnąwſzy ſkrzydłá ſwoie podnieſli ſię od źiemie [et elevati sunt a terra] przed oczymá moimi BudBib Ez 10/19.

c. Wznieść się wraz z poziomem wody (1): A korab Noego [...] podnioſł ſię y pływał po wodzie. SkarŻyw 270.
d. W znaczeniach przenośnych (17):
a) Oderwać się od spraw ziemskich; zwrócić się do Boga; zyskać łaskę bożą; osiągnąć określone wartości duchowe (12):

podnieść się do kogo [= do Boga] (2): Lud moy z ſobą trwożyć będźie/ iż ſię mnie ſthał odpornym/ á wſzákoż prorocy go do Nawyżſzego námawiáli/ á przedſię żaden nie podnioſł ſię do niego. BibRadz Os 11/7. Cf »z myślami się podnieść«, »z sercem się podnieść«.

podnieść się do czego (1): gdy náſzą pracą porátowáni do widzenia ſię twarzy Bożey vmárli podnioſą SkarKaz 383b.

podnieść się ku komu [= ku Bogu] (1): iakoſz by [Bóg] mu czego mogł odmowic byle śię on tilko podniosł ku nięmu MurzHist I3.

podnieść się na co (2): SkarŻyw 253; Ciáło/ mowi Mędrzec/ obćiąża duſzę/ iż ſię ná wyſokie rozumienie podnieść nie może SkarKaz 277a.

podnieść się czym (2): wy ktorzy wſtanie błogoſlawionem ieſteście/ za łátwią to rzecz pokładácie i rozumiecie/ żeby cżłowiek mogł śię podnieść vfaniem wBoga kiedy iedno chce MurzHist P2v. Cf »myślą się podnieść«.

cum inf (1): Day iey owocu pokuty y z wodą ſkruchy/ á przez to dwoie podnieſie ſie przez nabożeńſtwo przyiąć ſrogość pokuty. HistRzym 66.

Zwroty: »myślą [nad co], z myślami [do kogo (= do Boga)] się podnieść« (1:1): RejAp 95; chcę myślą ſię nád wſzyſtkie rzecży źiemſkie podnieść LatHar 603.

»z sercem się podnieść [do kogo (= do Boga)]« (1): Iż ći wſtąpili w niebo/ to ieſt/ iż gdy ſie iuż z myſlámi á z wiernymi ſercy ſwoyemi podnieſli do Páná ſwego/ iż ie iuż ogárnęło niebo RejAp 95.

»wysoko się od ziemie podnieść« (1): dla wielkiey ſłábośći wiáry/ wyſoko śie od źiemie podnieść niemogą KuczbKat 360.

»wzgorę się podnieść« (2): KuczbKat 360; Cżemużeś ták ſkłonny do ziemie cżłowiecże? obroć ſię á wzgorę ſię podnieś SkarŻyw 120.

b) O Bogu (5): Rácżże ſie yuż ſam podnyeść Pánye w twey możnośći LubPs F.
Zwroty: »podnieść się nad niebiosa [czym], wyższej nieba« (1:1): LubPs O2v; O látom niepodległy/ y wieku żadnemu/ Podnieś ſye wyżſzéy niebá KochPs 167.

»podnieść się na wysokość (wysokości niebieskie)« [szyk zmienny] (2): GDyześ ſprawiwſſy wſſytki ſprawy ſobie potrzebne na ziemi podnioſleś ſie od nas nawyſokoſci niebieskie panie naſz RejPs 192, 168.

2. Wykonać ruch w górę (o częściach ciała) (4):
Frazy: »nie śmie się podnieść głowa« (1): A takem ſię barzo leknal. Nieſmiem przemowicz ny ſlowa A nieſmie ſię podnieſcz glowa. RejKup Hv.

»podniosły się oczy [czyje]« = ktoś patrzy wyniośle (1): PAnie nie wyniosło ſie w nicym ſerce moie: áni podniosły ſie ocży moie [neque elati sunt oculi mei]. Leop Ps 130/1.

Przen (2):
Fraza: »podniosła się sroga ręka [boża], srogość ręki [bożej]« (1:1): Tu ſie dopiero podnioſlá ſrogoſć ręki nad niemi páná náſſego RejPs 157v, 157v.
3. Stać się wyższym, podnieść swój poziom (13): y będzie co krzywo/ proſto/ á co ſie podniosło (będzie) rowno [et altitudines in planiciem]. BudBib Is 40/4; SkarŻyw 536.

podnieść się na co (1): Podnieśieć ſię też vtwierdzenie źiemie ná wynioſłe wielce gory LatHar 400.

podnieść się nad co (1): Będzie/ powiáda/ w oſtátnich dniách zgotowaná gorá pańſka ná wierzchu gor/ y podnieśie ſię nád wſzytki págorki SkarJedn 9.

W przeciwstawieniu: »podnieść się ... zniżyć się« (1): Potym też [...] P. Bog [...] y to ſpráwił/ áby śie podnioſły gory/ á zniżyły polá KuczbKat 20.

Zwroty: »podnieść się pod obłoki« (1): y chcieli ſobie zbudowáć wieżę/ ktoraby ſie byłá podnioſłá áż pod obłoki. RejPos 149v.

»wysoko się podnieść« (1): á gdy ſię wyſoko płomień podnioſł/ wrzucono weń Pánienkę Bożą. SkarŻyw 152.

a. O wodzie (6): y podnioſly ſie wełny morzkie. WróbŻołt kk7; LubPs V3; Nád práwo poſpolite/ rzece ſtánąć y podnieść ſię [...] kazał. SkarKaz 578a.

podnieść się nad co (1): Pirwſſégo dnia/ Morze wſſytko nad gory wſſytki podnieſie ſie piętnáſcie lokci ku wyſokoſci. OpecŻyw 193.

Z określeniem wysokości (2): OpecŻyw 193; Abowiém czáſu Gośćinney wody/ muśi ſye wodá podniéść/ nád miárę łokćiem y dwiemá. Strum H3v.

Zwrot: »podnieść się wysoko, ku wysokości« [szyk zmienny] (1:1): OpecŻyw 193; Wody morſkie wyſoko ſię podnioſą SkarKaz 5a.
4. Wzmóc się, udoskonalić się (6): toż ſie dopiero ten ięzyk [= łaciński] podnioſł/ y przyſzedl ku tey doſkonáłośći/ ktorą teraz widzimy. GórnDworz F7v; SkarKazSej 667a.
Zwroty: »do nieba ku Panu Bogu się podnieść« (1): tych opłakanych czaſow/ ktorych śię náwięcyi złość ludzká/ do nieba ku panu Bogu podniosła MurzHist B2.

»wysoko (wyszszej) się podnieść« (3): im ſie wyſzſzey podnioſłá ich [państw] możność/ thym więtſzą licżbę wnętrznych nieprzyiaczioł máią GórnDworz Gg6v; SkarŻyw 115; Ktore wolności dáley ſię pod interregna wytárgowáły/ y rozſzerzyły: y ták ſię wyſoko podnioſły/ iż wpádły w wielką pychę y niepoſłuſzeńſtwo SkarKazSej 692a.

5. Wywyższyć się społecznie (10):
a. Zyskać znaczenie, potęgę, bogactwo; podźwignąć się z upadku (8): Weyźrzy Pánie ná vtrápienie moie/ boć ſie podnioſl [erectus est] nieprzyiaćiel moy. Leop Thren 1/9; BibRadz Am 7/5; BielKron 136v; [Nie wiem, czemu Moskiewski tak teraz podniósł się; musi podobno w Tatarach mieć nadzieje PiotrDzien 289.].

podnieść się z czego [= dzięki czemu] (1): ten Sieciech barzo ſie bel podnioſl zonich Fortunnich poſlug y zlaſki Panſkiei PaprUp B2v.

Zwroty: »ku gorze, wzgorę się podnieść« (1:1): LubPs K2; Páni [...] Po drugie rękę ſłudze nowemu podáłá/ Mowiąc bądźże mi wierzen/ á ſnadź w krotkim cżeſie/ Iście ſie twoy ſtan znácżnie ku gorze podnieſie. RejWiz 27.

»[czym] z nędze się podnieść« (1): czegoſz śię iá dobrégo mám nadźiewać? ktorem śię męſztwem ſtyi nędze podniéść? MurzHist E4.

Szereg: »podnieść się i wsławić« (1): Gdy ſię tedy Cárogrod wielce podnioſł y w ſławił/ [...] Biſkupi niektorzy Cárogroccy [...] bráli to przedſię [...]/ iż tam ma być głowá duchowieńſtwá SkarJedn 173.
b. Uznać się za wyższego [nad kogo] (2): Tak macie że vmysł moi/ otem myſli ieſliby śię iáko nad Boga podniéśc mogł MurzHist O3v.
Szereg: »nie podnieść się ani podwyszszyć« (1): Ty ſą ſlowá Grzegorzá Biſkupá Rzymſkiego/ kthory ſię ieſztze ná ten tzás był nád inſze biſkupy nie podnioſl áni podwyſſſzył. KrowObr 6v.
6. Wbić się w pychę, zhardzieć; elevari HistAl, Vulg PolAnt; exaltari Vulg (48): LibLeg 11/56; Leop Ez 16/50; SkarŻyw 473; Podnioſły ſię/ mowi Prorok/ corki Syońſkie: chodzą z wyćiągnioną ſzyią/ mrugáiąc/ á poważnie poſtępuiąc. SkarKaz 580b.

podnieść się z czego [= z jakiego powodu] (8): Boleſlaw Sin iego Waletzni y barzo Fortunni [...] podnioſl ſie bel z onego ſceſtzia PaprUp B2; SkarKaz 580b. Cf »w pychę się podnieść«.

podnieść się czym (1): Y obroćiwſzy ſię do vcżniow powiedział: Wy go niemym wołem zowiećie: ále ten woł ták ryknie/ iſz go świát wſzyćiek ſłyſzeć będzie. Tym ſię on nie podnioſł SkarŻyw 201.

W przeciwstawieniu: »podnieść się ... upokorzyć się« (1): Iam ſie w pychę podnioſl/ a tys ſie wielmi vpokorzyl. OpecŻyw 23.

Zwroty: »podnieść się w, na hardość« [szyk zmienny] (1:1): RejPos 200; Teraz żadney krzywdy nie máiąc ná wielką y ſzkodliwą hárdość podnieśliśćie ſię. SkarKazSej 693b.

»w pychę, ku pysze, pychą się podnieść« [w tym: z czego (6), (na)przeciw(ko) komu (= Bogu) (4), dla czego (1), iż (1)] = in superbiam elevari HistAl; superbe agere PolAnt [szyk zmienny] (30:1:1): BierEz R4v; OpecŻyw 23; PatKaz II 23, 25, 32v; Zatim Turek podniozwſzy ſie pychą z onego zwycięſtwa [Elatusque victoria], wziął moczą ziemię Peloponeſum MiechGlab 67; HistAl D; Abowiem gdźieby ináczey było/ żeby [sędzia] ſye álbo w pychę podnioſł/ álbo dla łákomſtwá á gniewu od ſpráwiedliwoſći vnioſł/ [...] wiedźieć ma zápewne/ iże go Pan Bog [...] ſądźic będźie. GroicPorz c2; KrowObr 7 [2 r.], 21v, 30, 31v, 34, 235; Tedy ſię ták w duchu ſwym ku pyſze podnieſie [Tunc transgressus est spiritus] BibRadz Hab 1/11, Deut 18/20; Krol Káźimierz [...] zamki thakież miáſtá [...] pod ſwą moc zdobywał. A s they przycżyny podnioſł ſie w pychę/ w roſkoſz/ y w lubość BielKron 374v, 245v, 315, 395v; dwu telko przypomnię męſzcżyzn/ obu młodych/ obu wielkich pánow/ á ktemu cżáſu zwycięſtwá kiedy cżłowiek poſpolicie y naypodleiſzy/ w pychę/ á w ſwowoleńſtwo ſie podnieſie. GórnDworz Aa; HistRzym 45v, 46v; RejPos 306v [2 r.]; RejZwierc 53v; á ieſli ſami ſię z tego co odemnie maćie/ w pychę podnieśiećie/ [...] odpádniećie od łáſki mey SkarŻyw 258, 291. Cf W przen.

»wysoko się podnieść« (1): Tam ſię potym Papieże ták wyſoko w pychę podnieſli/ iż [...] KrowObr 34.

W przen (8):
Fraza: »podniesie (a. podniosło) się serce [czyje]; podnieść się na sercu« [ w tym: w pychę (3)] = elevatum est cor, exaltabitur cor Vulg (7;1): A gdy ſie było podnioſlo ſerce iego/ y duch iego vdał ſie był vpornie ná pychę Leop Dan 5/20, 2.Par 26/16, Dan 11/12; wſpomionął/ że ná łożu leżąc/ podniosło ſie było ſerce iego w pychę HistRzym 45v, 41, 66v, 112; A (potym) podniozłby ſię ná ſercu twym/ y zápámietaſz Iehowy Bogá twego BudBib Deut 8/14.
Przen (2):
Fraza: »pycha się podniosła« (1): Pychá z twoią hárdośćią/ ácżby ſię podnioſłá/ Y nogi nád obłoki/ głowę wyżſzey wznioſłá/ Iednák śmiećiámi będźie/ od onych rzecżoná GrabowSet D4v.
Zwrot: »[przeciwko komu] hardością się podnieść« (1): á wſzákoż nie ieſt rzecz ſłuſzna nam Polakom/ przykłády obcych Pánow chwalić/ czym by ſye ſkłonność KRolow náſzych przećiwko nam nieznośną hárdość [lege: hárdością] podnieść mogłá. OrzRozm L4.
7. Powstać, ukazać się, zostać zesłanym (1): Wyſſedł Lew z łożyſká ſwego/ á zboycá ſie narodow podnioſl [se levavit] Leop Ier 4/7.
8. Wszcząć się (4):

podnieść się przeciw komu (1): Szoſta [choroba]/ grzechy y złośći iáwne/ ktore ſię przećiw Pánu Bogu podnioſły SkarKazSej 664b.

Fraza: »wojna się podniosła« [w tym: na kogo (1)] (3): zá których roſkazániem tá woyná Wárnienſka podnioſłá ſie byłá OrzJan 121, 70, 119.
9. Wystąpić przeciw; calcaneum erigere HistAl; elevari Vulg; elevare se PolAnt (9):

podnieść się przeciw(ko) komu, przeciw czemu (8): Aiexander [!] [...] tak ſie wneth przeciw wſzitkim kroleſtwam na zachod ſłonca podnioſł BielŻyw 149; HistAl D7; ále podnioſleś ſie przećiwko Pánuiącemu ná Niebie Leop Dan 5/23; BibRadz Ps 7/7; WujJud 9v; KochPs 50; SkarŻyw 298; SkarKaz 43b.

podnieść się na kogo (1): nic nie wygramy gdy ſię ná nas pogáńſkie woyſká podnioſą. SkarKazSej 685b.

Szereg: »zbuntować i podnieść się« (1): á owi záś zbuntowawſzy y podniowſzy ſie/ przećiw Moyzeſzowi y Aáronowi/ [...] ſrogą kaźń ná ſobie odnieśli WujJud 9v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1):
Zwrot: »wyszszej się podnieść« (1): Altius insurgere, Wyſzſzey ſie podnieść. Mącz 435c.

Synonimy: 1.a. podźwignąć się, powstać, wstać; b. podlecieć, wzbić się, wzlecieć; 5.b. podwyższyć się; 7. powstać, ukazać się; 8. począć się, wszcząć się, zacząć się; 9. wystąpić, zbuntować się.

Formacje współrdzenne cf NIEŚĆ.

Cf PODNIESIENIE, PODNIESIONY

KW, MM