Fleksja
| praet |
|
sg |
pl |
| 1 |
m |
-m ożył |
m pers |
-śmy ożyli |
| f |
-m ożyła, -ch ożyła |
m an |
|
| 2 |
m |
ożyłeś |
m pers |
|
| 3 |
m |
ożył |
m pers |
ożyli |
| f |
ożyła |
m an |
|
| n |
ożyło |
subst |
ożyły |
| plusq |
|
sg |
| 1 |
m |
-m był ożył |
| 3 |
n |
było ożyło |
| imperativus |
|
sg |
| 3 |
niech ożyje |
| conditionalis |
|
sg |
pl |
| 1 |
m |
bych ożył |
m pers |
bysmy ożyli |
| 3 |
m |
by ożył |
m pers |
by ożyli, ożyliby |
| f |
by ożyła |
m an |
|
| n |
by ożyło |
subst |
|
| con praet |
|
pl |
| 3 |
m pers |
by byli ożyli |
inf ożyć (8). ◊ fut 2 sg ożywiesz (2). ◊ 3 sg ożywie (7), ożyje (1) WujNT. ◊ 1 pl ożywi(e)my (1). ◊ 3 pl ożywą (9), ożyją (3), ożywią (2); ożywą GórnDworz, RejPos (2), BiałKat, GrzegŚm (2), HistLan; ożyją WujNT, SkarKaz (2); ożywą : ożywią BielKron (2:2). ◊ praet 1 sg m -m ożył (3). f -m ożyła (1) PudłFr, -ch ożyła (1) PaxLiz. ◊ 2 sg m ożyłeś (1). ◊ 3 sg m ożył (26). f ożyła (8). n ożyło (7). ◊ 1 pl m pers -śmy ożyli (1). ◊ 3 pl m pers ożyli (5). subst ożyły (2). ◊ plusq 1 sg m -m był ożył (1). ◊ 3 sg n było ożyło (1). ◊ imp 3 sg niech ożyje (1). ◊ con 1 sg m bych ożył (1). ◊ 3 sg m by ożył (6). f by ożyła (2). n by ożyło (2). ◊ 1 pl m pers bysmy ożyli (1). ◊ 3 pl m pers by ożyli (2), [ożyliby]. ◊ con praet 3 pl m pers by byli ożyli (2). ◊ part praet act ożywszy (3).
1.
Powrócić do życia, powstać z martwych;
revivere Mącz, PolAnt, Vulg; vivere Vulg, Cn (70):
Gdy Oſſa vtonie/ tedy poſypana ſolą: ożywie, Iako y Mucha od popiołu. FalZioł IV 28c;
Leop Ez 37/10,
Apoc 13/14;
BielKron 87 marg,
433v,
Llll3;
Beſtia zábita ále ożyłá RejAp Ddv,
36 marg,
112 [2 r.],
112v marg,
167v [2 r.],
168 (
11);
Iáko y Izáiaſz mowi ku Pánu tymi ſłowy: Iż wiem ći ia Pánie iż ożywą vmárli twoi/ á zábići twoi powſtáną [Vivent mortui tui PolAnt Is 26/19]. RejPos 27;
GrzegŚm 7,
8,
50;
A zá śię ábyſmy go być prawdźiwym Cżłowiekiem y prawdźiwie vmárłym wierzyli/ nie wnet po śmierći ále trzećiego dniá ożył: ktory cżás ku doświadcżeniu prawdźiwey śmierći doſtátecżny był. KuczbKat 50,
50,
275;
Y wysłuchał Iehowá głos Elijaſzow/ y wroćiła ſię duſzá dziećięćiá do wnetrza [!] iego/ y ożyło. BudBib 3.Reg 17/22;
HistHel B3;
CzechRozm 264;
Lecż Piotr S. vprośiwſzy milcżeme/ rzekł: Ieśli prawdziwie ożył: niech wſtánie/ chodzi/ mowi/ á niech odſtąpi od niego Symon. y gdy kazano odſtąpić Cżárnokśiężnikowi: vmárły leżał vmárły/ y iáko drewno SkarŻyw 600,
252,
263,
600;
y źięmiá zátrzęſłá ſię/ y opoki ſię pádáły/ y groby ſię pootwieráły: y wiele ćiał świętych/ ktorzy (przez śmierć) záſnęli byli/ ożyło [surrexerunt Vulg Matth 27/52; powſtáło WujNT] LatHar 701;
WujNT Ioann 5/25,
Apoc 13/14;
in linea recta nie może nikt [żony] poiąć, ták iżeby y Abráám teraz ożył, nie mógłby ſie ożenić. SarnStat 600;
SkarKaz 6b,
387b.
ożyć z czego (1): W tey Arábiey piſzą ptaká iednego być ná świećie Fenixá/ ktory gdy prziydzie ku ſześći ſet y ſześćidzieſiąt lat/ ſtárzeie ſie/ vcżyni ſobie gniazdo [...]/ położy ſie ná tym y obumrze/ z kośći onych y z rożmáitych rzecży wonnośći ożywie/ iáko chrobacżek będzie napierwey/ Potym iáko gołąbek BielKron 264.
W połączeniu szeregowym (1): iákobych ia iuſz znim zmartwych wſtał/ ożył/ wſtąpił do niebá/ y żywot wietzny otrzymał KrowObr 45v.
W przeciwstawieniach: »umrzeć (9), być umarły, obumierać, obumrzeć, pomrzeć, skonać, zdechnąć ... ożyć« (15): Bo ieſli zá żywotá ſwiátá nie záżywieſz/ Wierz mi kiedy raz zdechnieſz iż iuż nie ożywieſz. RejWiz 21v; BibRadz Rom 14/9; Piſze S. Auguſtyn/ ktorzy ná ten cżás żywi będą wnet vmrą/ y wnet ożywią/ odmienią ſie s śmiertelnośći zbędą s ćiałá nie śmiertelność wezmą z Duchá BielKron 467v, 264, 433v; RejPos 352; GrzegŚm 5; CzechRozm 254; bo w narodzie Wiſſygotow ieden vmárł/ ábj ich wiele ożyło. SkarŻyw 368; Bo ieśli my z nim pomrzemy/ ſpołem też z nim ożywiemy ArtKanc F19v; Pánie corká moiá dopiero ſkonáłá: ále podź/ włoż ná nię rękę twoię/ á ożyie. WujNT Matth 9/18; Abowiem ten moy ſyn vmárł był/ lecz ożył: zginął był/ á nálazł ſię. WujNT Luc 15/24, Luc 15/32, s. 842 marg; SkarKaz 581b.
Zwroty: »jako (
a. by) gad (na wiosnę) ożyć« (
2):
RejJóz L3v;
Ieſzcżeby gad ná wioſnę nędznicżek wżdy ożył. RejWiz 77.
»ożyć z grobu« (1): Lazarzu wynidzi ſam z grobu. Natychmiáſt ſie za tym ſlowem podnioſl ożywſſy z grobu OpecŻyw 68.
»z martwych ożyć« (1): Izalibyś ty prózno ſtworzyć miał człowieká? Zeby y ten lichy czás w troſkách miał położyć? Bo kto smierći mógł zniknąć/ álbo z martwych ożyć? KochPs 135.
»ożyć ku wielkiej radości, na wieczne pociechy« (1:1): Vmárli ſwięći ożywą ku wielkiey rádośći. RejPos 27 marg; Ale mu ſie w tym mocno iśćić á záwięzowáć racży/ iż pewnie ożyć muśi na wiecżne pociechy ſwoie/ gdyż on ieſt náſze zmartwych wſtánie y náſz żywot wiecżny. RejPos 352v.
»zaś (a. zasię), znowu ożyć« [szyk zmienny] (3:2): Wlukomoryey Kráinie zá rzeką Obi/ piſzą o ludzyoch niepodobno ku wierze/ áby tám ludźie byli co ob vmieráią [!] ná cżás/ to ieſt ná Zimę dwudźieſtego y ſiodmego dniá Liſtopádá/ iáko Záby/ á ná Wioſnę záſię ożywią BielKron 433v; Quosdam ſama prodidit in ipsis funeribus revixisse, Yeſt pewna sławá o niektórych ze [!] przy pogrzebiech záś ożyli. Mącz 92d; RejAp 36; Lázarz on święty/ kiedy znowu ożył/ Nápiſał xięgi KochFr 62, 80.
»do żywota wiecznego ożyć« (1): iákóż tedy mówić ſye nie wſtydzą óni/ którzy powiádáią: iż ćiáłá náſzé wiecznie w ſpróchniáłośći leżéć będą? á nigdy do żywotá wiecznégo nie ożywą? BiałKat 276.
Szeregi: »powstać i ożyć« (
2):
Gdyż na to Kryſtus y vmárł/ y powſtał/ y ożył/ aby y nád vmárłymi/ y nád żywiącemi pánował. BibRadz Rom 14/9 [
przekład tego samego tekstu]
GrzegŚm 5.
»ożyć i stanąć na nogi« (1): Tráfiło ſie iż niektorzy chcieli pochowáć vmárłego/ boiąc ſie łotrzykow Moábſkich/ kwápili ſie y wrzućili vmárłego do grobu Helizeuſzowego/ á gdy ſie dotknął kośći iego/ ożył y ſtánął ná nogi. BielKron 87.
W przen (7):
ożywie w nas oná vmárła dzyewecżká duſzycżká náſzá/ w imię s. twoie/ ktora iuż dawno ieſth obumárła w nędznych grzechoch náſzych. RejPos 258;
á tám dopiero ponurzony był: áby świátu vmárwſzy/ á BOgu ożywſzy/ záprzawſzy też ſiebie ſámego/ krzyż ſwoy ná ſie wźiął á zá Chriſtuſem chodźił CzechRozm 254;
Iuż dawno nie máſz Troye [...]/ A wżdy ſławá cnych ludzi ieſzcże nie zginęłá. Dawno Iazon z inſzymi do Kolchis ſie woził/ A wżdy dziś w náſzym wieku s ſwoim męſtwem ożył. PaprPan B3v;
A dla ozdoby Rzecżypoſpolitey/ By y z Kśiąg w sławie kwitnęłá obfitey/ Monwid ninieyſzy kilká ſet náłożył/ Aby Fricż ożył. A wzbudźił go nam z grobu ſwą hoynośćią ModrzBazStryj π2v;
BielSjem 20;
SkarKaz 581b.
Zwrot: »ożyć z śmierci« (1): Weſelmy ſię wſzyſcy z tego/ zwyćięſtwá bárzo ſławnego/ Kryſtuſá Páná náſzego/ [...] Bośmy z nim ſpołem ożyli/ z śmierći w ktoryieſmy byli/ niżeśmy ſię národźili ArtKanc F3.
2.
Powrócić do sił, do zdrowia; ocknąć się; nabrać otuchy; zacząć mieć się dobrze;
revivere PolAnt; colligere animum a. se, recipere animum a. se, redire ad se a. in potestatem Cn (30):
Ośieł go [wilka] w zęby vderzył/ Aż wilk omdlał ledwie ożył. Potym gdy máło otrzeźwiał/ Ledwie ná przednie nogi wſtał BierEz L2v;
RejJóz K3v;
Spał/ a napiecz nogy włożił A wſſák ċzaſem ledwo ożił RejKup cc4,
aa8v;
RejWiz 75v;
BiałKat 233v;
Vpadł [odcięty powieszony] ná zięmię y ożył/ y bárzo onemu panu dziękował. RejZwierc 101;
BudBib Iudic 15/19;
Stanął wiátr/ morze ſpádło/ żegłarze [!] ożyli/ Nawę do portu zdrową przybili. KochPs 165;
SkarKaz 421b;
[Ożyliby zgołá Grekowie ſławni/ Węgrowie/ Kárwáći/ Serbowie/ Słowacy/ Boſnacy [gdy ruszymy na Turka] WerVotum 24].
Zwroty: »jakoby (
a. prawie jako) z(e) śmierci ożyć« (
2):
Rzeki k niéy Iezus: Mariá/ Ona poznawſſy po rzecży/ ijż on był ktorégo ſſukala/ iakoby ze ſmierci ożyła/ z wielką radoſcią rzekła OpecŻyw 166;
RejKup 18.
»znowu, zasię ożyć« (3:1): KrowObr 117v; BielKron 367v; Z ták vćieſzney powieśći/ iák z nowuch ożyłá/ Więc wolna od wſzelkich troſk/ záśiem okrzepnełá. PaxLiz C3v, D2.
Szereg: »ocucić albo ożyć« (1): Pod tym też Theodozyuſem ſiedḿ brátow ſpiących ocućiło álbo ożyło BielKron 160.
W przen (15): Iozef ſin twoi żyw á on panuie we wſzytkiey żyemý Eiſtyeý [!]/ vſlyſzawſſy to iakob iako by ocućiwſzy ſię śćiężkyego ſnu á wſzakoż niewierzył ym á oný powyedali rzetz wſzytkę iako ſyę dzyałá/ á gdý widzał woży y wſzytko co mu poſlał ożył duch iego HistJóz Ev; Złe maſz práwo zleś vczynił Nie będzieli mey pilnoſći Iſćie nie vydzieſz trudnoſći Ale gdyby chćiał dołożyć Mogłoć by twe práwo ożyć RejRozpr Fv; Ach gdzież tákiego w egipcie więczey pokolenia Iuż by ożyła naſza rżecż prawie poſpolita A vroſla by ieſzcże w niey ſwoboda obfita RejJóz L3; Powiedzyał mu Heliaſz/ możeſz ſie nie trwożyć/ A dopirko twoiá myſl práwie mogłá ożyć. Boś tu iuż teraz przyſzedł ná wielkie pewnośći/ Iuż ſie tu możeſz nie bać żadney omylnośći. RejWiz 180, 79v; BielKron 367v; y było ná then cżás bárzo zámieſzáne páńſtwo Rzymſkie/ y iákoby nápoły było obumárło/ áż potym było ożyło RejAp 144; bo/ co ſmierć wſzytko s ciáłem pożrzeć chciáłá/ tho w ten cżás (iey ná złość) wſzytki tego cżłowieká pocżćiwe ſpráwy ożywą/ y znácżnieyſze/ więthſze/ y chwálebnieyſze będą/ niż zá żywotá. GórnDworz G4v; DOpir Polſká ożyłá thu zá cżáſu tego/ Gdy doſtáłá zá Krolá Zygmuntá zacnego. PaprPan Ee2v; KochPs 112; On ná ten głos porwał ſię iáko młodzieniec/ á ná ony ſłowá ożył práwie duch iego/ y ćiáło láty zprochniáłe nową moc vcżuło. SkarŻyw 113; PudłFr 19; Bo teraz wſzytko práwie wſzędy ożyło/ kraſę ſwą wźięło ArtKanc E19v; Młodźieńcze wſtań. niech ſtára w złośćiách odmłodnie duſzá moiá/ niech ożyie ná głos twoy. SkarKaz 387b; Gdyż bárzo zátrwożone/ me namilſze siły/ Prze weſele roſkoſzne/ iuż znowu ożyły. PaxLiz D2.
4.
Powstać, nastać (6):
Wiem żes też przeto ſędł [lege: zszedł] znieba Bo nam było tego trzeba By naṡ żiwot przeſczie ożył RejKup Dd;
Z oney potym gęſtośći/ tę co widziſz zyemię/ Racżył ſpráwić/ á potym ná niey wſzytko plemię. Wiem żeś iuż o tym ſłyſzał iáko ią chędożył/ Y iáko ná niey pięknie káżdy żywioł ożył. RejWiz 144v;
Kto był kto wniosł napierwey ná świát oſtre bronie/ Muſiał mieć łeb żelázny y hártowne ſkronie/ Tenći mord ludźiom vlągł/ ſtąd boy krwáwy ożył/ Ten blády wrotá śmierći podworne otworzył. RybGęśli B2;
Y ia żyłem niekiedy bez zakonu. Lecz gdy przyſzło roſkazánie; grzech ożył [peccatum revixit]. WujNT Rom 7/9.
W przeciwstawieniu: »ustać ... ożyć« (1): Nie vſtał Szábát prawdziwy [...] ále owſzeki práwie dopiero ożył. CzechRozm 71v.
Szereg: »ożyć i nastać« (1): Lecż iż w zakonie Moyżeſzowym/ więcey było ćiáłá niż duchá/ á ćieniá niźli ćiáłá: á ćienie iuż y z ćiáłem ku kreſowi ſwemu przyſzły y koniec ſwoy wźięły/ á rzecży záś duchowne/ to ieſt/ oná ſámá rzecż właſna/ ktorą ony ćienie y figury znácżyły/ ożyć y náſtáć (iákoż y náſtały) miáłá CzechRozm 71.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.png){kind=logo}
![[SEARCH]](/static/img/icons/magnifier-left.png){kind=icon}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}