[zaloguj się]

1. NASTAĆ (331) vb pf

Oba a jasne (w tym w pierwszym 8 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf nastać
praet
sg pl
2 m m pers -ście nastali
3 m naståł, jest naståł, naståł jest m pers nastali
f nastała m an
n nastało subst nastały
plusq
sg pl
3 m był naståł, naståł był m pers nastali byli, byli nastali
n nastało było, było nastało subst
imperativus
sg
2 nastań
conditionalis
sg pl
3 m by naståł m pers by nastali
f by nastała m an
n by nastało subst by nastały
con praet
sg
3 m by był naståł

inf nastać (22).fut 3 sg nastanie (28).3 pl nastaną (24).praet 3 sg m naståł (95), jest naståł (1), naståł jest (1); naståł jest ArtKanc; naståł : jest naståł RejPs (1:1). f nastała (28). n nastało (43).2 pl m pers -ście nastali (1). 3 pl m pers nastali (24). subst nastały (32).plusq 3 sg m był naståł (4) RejPs, RejAp, RejPos (2), naståł był (2) KromRozm I, RejAp. n nastało było (3), było nastało (2); nastało było RejKup, RejWiz; było nastało RejAp; nastało było : było nastało BielKron (1:1).3 pl m pers nastali byli (1) KromRozm II, byli nastali (1) BielKron.imp 2 sg nastań (2); -ań (1) SzarzRyt, -åń (1) KochSz.con 3 sg m by naståł (5). f by nastała (2). n by nastało (1).3 pl m pers by nastali (2). subst by nastały (3).con praet 3 sg m by był naståł (1).part praet act naståwszy (3); -åwszy (2) RejPs, RejZwierc, -awszy (1) GórnRozm.

stp notuje, Cn brak, Linde XVI(XVII) – XVIII w.

Zacząć się, powstać, pojawić się; niekiedy bez uwzględnienia elementu początkowego: być, dziać się; fieri PolAnt, Vulg; apparere Miech; consurgere, exsurgere, increscere, surgere Vulg; esse, instare, venire PolAnt (331):
a. O zjawiskach o oddziaływaniu lub znaczeniu powszechnym (324): Fijołki bywaią ondzie marcza/ á kwiat Grzybieniowy aż mieſiąca ſirpnia, albo także j bzowy kwiat y Benedyctowy/ Ale pal każde oſobno gdy ktore naſtanie FalZioł II 16c; A gdy te niewiaſty [Amazones] wygładzono tedy tam naſtali Scitowie, takież ſwiathu barzo cięſzci MiechGlab 36, 2; iáko ieſt on [Chrystus] náſtał od wiekow RejPs 164v, 104v, 105v; RejRozpr D4, G2; RejKup h5v, o4, o8v; KromRozm III N5; DiarDop 107; LubPs Z3; Potym náſtáli Rycerze Rhodeńſcy/ Mniſzy KrowObr 136, 135, 136 [2 r.], 136v; RejWiz A5; Oto dni przychodzą/ á náſtánie Kroleſthwo ná źiemi Leop 4.Esdr 12/13, 1.Reg 25/10, 4.Esdr 15/50, Prov 28/28; RejZwierz 108v, 133; BibRadz 4.Esdr 12/13; OrzRozm Q4v; gdy tyránni náſtáli nas z wolnych niewolniki pocżynili BielKron 108, 357, 462; ProtStoj Ev; RejAp 142; Náſtáło záſię piſmo Cżeſkie z Láćińſkich liter GórnDworz F5, A2v [2 r.]; RejPos 2; Niezáraz kiedy śie świát pocżął náſtáłá Przyśięgá KuczbKat 285; ſwięthy Woyciech [= dzień św. Wojciecha] wieſz to Bog kiedy náſtánie RejZwierc 59, 70, 109, 159, 234, 252v; WujJud 34; BudNT przedm b4; CzechRozm 71, 85v; gdy náſtáło ono okrutne przenaſládowánie Dyoklecyaná/ y Máximianá SkarŻyw 178; KochFr 79; KochSz ktv; GórnRozm C3v, D, Ev [2 r.]; ActReg 44; Gdy żniwá náſtáną/ áby wſzyſcy z wielką pilnośćią wychodźili GostGosp 102; Tu iuż morzá ſzeptánié łáſkáwé náſtáło GórnTroas 18, 17, 67; WujNT Gal 3/17; PowodPr 23; Dźiś młodźi náſtáli bárzo mowni SkarKaz 42b; SkarKazSej 661b. [Cf α. GórnRozm D3].

nastać z czego (1): ony ſzpetne chmury/ [zarza] Pędziłá cichym wiátrem zá dálekie gory. Vkazáło ſie ſłońce nadobney iáſnośći/ Iáko iny ſwiát náſtał z oney odmiennośći. RejWiz 108v.

nastać komu (1): Wnet vpadł deſzcż obfity [...] Ze wielka żywność potym nędznikom náſtáłá RejWiz 181v.

nastać jakim (2): BudBib Eccli 49/17; Teraz ći nowi Mázoſzánie/ wrżkomo mędrſzemi náſtáwſzy zepſowáli to práwo GórnRozm I.

nastać po kim, po czym (5): BibRadz Eccle 7/1; OrzQuin Zv; WujJud 237v; KochPhaen 5; po wydániu Bibliey Polſkiey od Kátholikow w Krákowie/ wnet náſtáłá Biblia Brzeſka od Kálwiniſtow przełożona WujNT przedm 1.

W przeciwstawieniach: »ustać (2), koniec wziąć, minąć, zginąć, zniszczeć... nastać« (6): LubPs Z3; RejWiz 137v; wnet gorſze [czasy] náſtáną/ ſkoro dobre miną. RejZwierz 105v; WujJud 205v; ná Wioſnę ſkoro lody zginą/ y pogody náſtáną/ Spuść [stawy] Strum P2; ćienie iuż y z ćiáłem ku kreſowi ſwemu przyſzły y koniec ſwoy wźięły/ á rzecży záś duchowne/ to ieſt/ oná ſámá rzecż właſna/ ktorą ony ćienie y figury znácżyły/ ożyć y náſtáć [...] miáłá CzechRozm 71.

W charakterystycznych połączeniach: nastać dziś (4), od kilkaset lat, w maju, w ostateczne (ostatnie) czasy (ostatecznych czasow) (3), w ostatnie dni, pirwej, potym (4), przed słońcem, teraz, wczora (2), od wiekow, wnet (hnet) (2).

Fraza: »nastaną (nastanie) [jaki(e)] czas(y), wiek(i), lata, dni, chwile« = instabunt tempora PolAnt, Vulg; (secuta) sunt tempora Modrz [szyk zmienny] (7:4:2:1:1): burdyby vſtáły/ A ony złote látá práwieby náſtáły. RejWiz i37v; RejZwierz 105v; oſtátecżnych cżáſow náſtáną chwile niebeſpiecżne. BibRadz 2.Tim 3/1; BielKron 80v; OrzQuin Zv; Prot B; GórnDworz N4v; HistRzym 51; RejZwierc 100; BudNT 2.Tim 3/1; teraz tákie cżáſy náſtáły/ iż nietylko pierśćienie/ ále y łáńcuchy ládá kto nośi ModrzBaz 51, 133v; WujNT 2.Tim 3/1; KochPhaen 5; SkarKazSej 701b.
Zwroty: »na [czego] mieśce nastać« (1): Zakonne Ceremonie zniſzcżáły/ á ná ich mieśce kośćielne náſtáły. WujJud 205v.

»na świecie, pod słońcem nastać« = esse sub sole PolAnt [szyk zmienny] (3:1): A ſnaċ y Ludzie zuphaly Wſytczy na ſwieczie naſtaly. RejKup f3, x4v; BibRadz Eccle 7/2; RejZwierc 224v.

Szereg: »nastać a pojawić się« (1): Bo tu w tym nowym poſłuſzeńſtwie/ znácży ſtárego zakonu wizytki ſpráwy iáko vſtáć miáły/ á nowe dobrowolne iáko ná tho mieyſce náſtáć á poiáwić ſie miáły LubPs Z3.
Przen [czym komu] (1): (nagł) Do naświętſzey Pánny. (‒) zarzą iuż nam náſtáń ráną SzarzRyt A2.
α. Zacząć się szerzyć (o działaniach i stanach obejmujących wiele podmiotów) (77): Prorok pod figurą proſi o zeſlánie ſyná bożego powiedáiąc/ iż ſniem wſſytko dobre náſtáć miało RejPs 126, 126v, 141v; A ſnadz iákoż to powſtáło Dziwnieyſſych wrzodow náſtáło RejRozpr G4, B2, E2, F3, Gv, G4, G4v, H4v; A żaſz iuż nie naſtały rozliczne chytroſći RejJóz I; RejKup Dv, r7; Miły Boże co to yuż náſtáło nowego że pánowye wolą ſie o pſy ftáráć niż o ſlugi dobre GliczKsiąż N6v, L8; KrowObr 105, 231v; RejWiz 157v, 185v; Leop Nah 1/9; LeszczRzecz A4; Gdy náſtáło było báłwochwálſtwo ogniá w Káldeiey/ rzekł Pan Bog do Abráámá BielKron 11; KochZg A4v; GórnDworz I; RejPos 16v; RejZwierc 60, 70; WujJud 1v, 103v; Ktore omyłki y fałſze nierozumiéy áby teraz náſtáły. BudNT przedm b3v; SkarJedn 359; BielSjem 24; Pátrzay iákie łupieſtwá drogośći náſtáły BielRozm 10; Iáko choroby pierwey ná ſtały niźli lekárſtwá/ ták też wyſtępki pierwey náſtáły niżli práwá. GórnRozm D3, C3v, E3, M; GórnTroas 51; kiedy nie przy ſądźie Acta, ále na goſpodźie Acta legáią, iáko teraz ná niktórych mieyſćách [!] náſtáło SarnStat 1299, [1281] [2 r.], 1296, 1297. [Cf αα. nastać z kim].

nastać od kogo [= ktoś stworzył] (1): yáko ma rozumyeć [krześcijański człowiek] o tey náuce/ ktora w Nyemcach od Luthrá y od yego náſládownikow álbo vcznyow od trzydźyeśći lát náſtáłá KromRozm I A2.

nastać z czego, skąd (3): RejZwierc 70 marg [idem] Bbb2; Widźimy co zá pożytek z tego profánowánia rzecży świętych/ y co zá vcżćiwość przećiw ſłowu Bożemu/ y rzecżam Swiętym náſtáłá. WujJud 182v.

nastać na kogo (1): Bo to zle [lege: złe] náſtáło ná nas RejRozpr 13.

nastać miedzy kim (1): A zaċ tych wymyſłow mało Dzis miedzy niemi naſtało RejKup x4v.

nastać po kim, po czym (3): iáko rychło w kośćiele Spiewanie po Apoſtolech náſtáło. WujJud 186; Bo te kłopoty ktoreś widział/ iſz ſię ſtáły/ tedyć ieſzcze po nich náſtáną gorſze. BudBib 4.Esdr 14/14 [15]; WujNT 857.

Ze zdaniem podmiotowym (1): Bo naſtało temi rázy Iż wiątſzey wadze obrazy [...] Niſz Bog żiwy nieſkonċony RejKup o6v.

W przeciwstawieniu: »prześć ... nastać« (1): iż oná ſpráwá pierwſzych walecżnikow s cżáſem wieku przeſzłá/ inna theż z cżáſem náſtáłá BielSpr 62.

W charakterystycznych połączeniach: nastał(-o, -a, -y) bałwochwalstwo, błąd (błędy) (2), choroby, chytrości, dobre (3), drogości (2), fałsze, gry, kacerstwo (2), kłopoty, łakomstwo (4), łupiestwa, modły, [jakie] nauki (3), nędza (3), niebaczność, [jaki(e)] obyczaje (zwyczaj) (3), omyłki, pleura, pycha, sprawiedliwość, swawola (2), śpiewanie, trwogi, utrapienie, wiara [czyja], wrzody (2), wymysły, występki, złe; nastać za apostołow, z czasem, od czterdzieści lat, dziś (dzisia) (6), natenczas, niedawno, nie dopiro, ostatecznych czasow, pirwej, potym, teraz (4), wszędy.

Zwroty: »nastać nowo« [szyk zmienny] (2): RejKup Pv; Zać to nowo ná ſwiecie/ náſtáły ty błędy. RejWiz 161v.

»na świecie nastać« [szyk zmienny] (3): RejJóz K4v; RejWiz 161v; iż rozmáithe obycżáie á rozlicżne modły iemu ná potym náſtáć miáły ná ſwiecie RejPos 186v.

αα. O rzeczach, które weszły w użycie (17): BielŻyw 115; iáko naſtały kielichy złote y ſrebrne/ ták ſie ſtáli kxięża/ drewniáni/ y ſſkláni. KrowObr 106; BielKron 200v; RejAp 170v; Cizmy/ wielkie oſtrogi/ náſtáły w ty látá. BielSat C4, C4; RejZwierc 57v, 60 [2 r.], 70; BielRozm 21 [2 r.].

nastać od kogo [= ktoś wprowadził] (1): od tych Niemcow zá Krolá Káźimierżá wielkiego mury w Polſcze náſtáły. GórnRozm L4.

nastać u kogo (2): Iákoſz v nas Niemieckie Táláry náſtáły BielSat B4v [idem] BielRozm 15.

nastać z kim [= wraz z pojawieniem się kogo] (2): Pierwey ći tu tych Włochow nigdy niebywáło/ Fráncá/ Piżmo/ Sáłatá/ ſnimi to náſtáło. BielSat B3v [idem] BielRozm 12.

W charakterystycznych połączeniach: nastały(-a, -o) bieretki (2), ciżmy (2), dziwne ubiory, ferety, jadła i picia rozmaite, kielichy, kołnierze (2), lekarstwa (2), łańcuszki, modły [= przedmioty kultu], mury, obrazy, ostrogi (2), piżmo (2), pontaliki (2), rozność pokarmow, sałata, talary (2).

β. Objąć stanowisko, zwłaszcza wstąpić na tron; surgere Vulg, PolAnt; exsurgere PolAnt (57): Pothym náſtał Mártynus pierwſzy Tudertynus/ Papieſz ſiedmdzieſiąthny y tzwarty KrowObr 233v, 39; Leop 1.Mach 3/1; BibRadz Ex 1/8, 4.Esdr 12/20; Ponim był Gino s potomſtwá Hoccoty/ był Canem wielkim [...]. Potym náſtał Báydo BielKron 439, 90v, 439v; RejAp 15, 106v, 116v, 144; odmieniło ſię ſzcżeśćie Chrześćiáńſkie/ á náſtał pan zły Ceſarz Iulian SkarŻyw 273, 299; CzechEp 364 [2 r.]; NiemObr 61; rozrodźił ſię lud y rozmnożył w Egipćie: áż náſtał inny krol w Egiptćie WujNT Act 7/8; SkarKaz 454a; SkarKazSej 687b.

nastać na co (6): w krotkim cżáśie náſtał ná toſz Biſkupſtwo Cárogrockie Antymus SkarJedn 391. Cf »nastać na krolestwo«, »nastać na stolicę«.

nastać za kim (1): Licżćie ſobie Biſkupy od ſámego Piotrá/ á w onym rzędźię [!] Oycow/ ktory zá ktorym náſtał obácżćie. WujJud 136.

nastać po kim (25): MiechGlab 48; KrowObr 233; Leop 2.Par 14 arg; Nábuchodonozor y ći ktorzy po nim náſtali wywyżſzywſzy ſię w zacnym ſzczęśćiu poginęli BibRadz I 471b marg, I 111b marg, Iudic 10 arg, 1, 3, 3. Reg 15/8 (9); Po Máchumecie náſtał Kálifá krol Sáráceńſki BielKron 165v, 110v, 178, 439v; RejPos 50v; RejZwierc 39v, 45v; SkarJedn 192, 200; SkarŻyw 300; StryjKron 185; CzechEp 380, 401.

Zwroty: »nastać na królestwo, na państwo« = regnare PolAnt (3:1): BibRadz 3.Reg 15/8, 25; Gdy náſtał ná kroleſtwo Edwinus młody á vporny/ [...] odiácháł od dworu Dunſtanus SkarŻyw 509, 392.

»nastać na stolicę« (1): około roku Páńſkiego 1048. [...] náſtał ná ſtolicę Cárogrocką Michał SkarJedn 243.

»po śmierci [czyjej] nastać« (3): Po ſmierci Otomanowey naſtał iego ſin Archanes MiechGlab 65; SkarJedn 199; SkarŻyw 298.

Przen: O Bogu lub bóstwie (3): YSz pan wziął ná ſie vrząd krolewſki/ ſnadz ſie vſtráſſy wiele ludzi/ ábowiem to ten pan náſtánie ktory poſiadł Cherubin y Seráphin RejPs 145; práwie náſtał Bog on Mádzim o ktorym nam Prorocy powiedáli/ kthory miał chodzić w złocie á w ſrebrze RejAp 170v, Ff2v.
γ. Zacząć działać (o wybitnych jednostkach, zwłaszcza twórcach ideologii, i ich wyznawcach) (48): iż nye ma być zá fáłſſywą myaná wyárá ták wyele wyekow/ dla powyeſći á ſporu człowyeká ktory nyedawno náſtał/ á co nowego vczy KromRozm I Kv, F2; KromRozm II d2; BibRadz 1.Mach 4/46; iż pierwey był pokoy dobry wyerze krześćiáńſkiey poky byli nie náſtáli ći Apoſtołowie nowi BielKron 200v, 155, L111v; Prot B; LeovPrzep G; RejAp 1v; iáko też był náſtał Gedeon/ Iozue/ Iudás Máchábeus/ ktore Pan Bog miedzy nimi pobudzáć racżył RejPos 2, 68v, 261v, 302, 345v; BudBib 1.Mach 14/41; BudNT przedm c6v; SkarJedn 190; iuſz náſtał obiecány Meſyaſz SkarŻyw 383; Zá cżym ſię vtwierdza mowá náſzá [...] iż przed tyśiącem lat náſtał Antychriſt. CzechEp 356, 351, 353 [3 r.], 354; Tertullian ktory potym náſtał/ ten ſłowká tego Trinitas napirwey vżywáć pocżął NiemObr 126, 59, 136, 159; WujNT Mar 13/22, s. 174, 309, 722, Hebr 7/11, 1.Ioann 2/18; PowodPr 22.

nastać miedzy kim (1): iż wielki Prorok náſtał miedzy námi RejPos 220v.

nastać po kim (6): RejAp 94v, Ffv; KuczbKat a2; musieliby byli Zydźi kśięgi Krolewſkie y wſzytki Proroki ktorzy po Moizeſzu náſtáli odrzućić. WujJud 75v; SkarŻyw 318; SkarKaz 275b.

W przeciwstawieniach: »nastać ... nie być, zginąć« (2): iż tá Beſtia byłá y potym nie byłá y záſię z nowu náſtáłá. RejAp BB3v; miałbych od tych prawdy ſzukáć co wczorá náſtáli á iutro zginą SkarKaz 275b.

W charakterystycznych połączeniach: nastał (nastali) Antychryst (6), apostołowie nowi, Ceryntus, Ebijon, Eutyches, fałszywi (fałeszni) prorocy (Chrystusowie, apostołowie) (6), heretykowie (2), homousyjanowie, Hus, Mahomet (4), Mesyjasz (2), Nestoryjusz, ociec naświętszy, prorok (4), sakramentarze, Wiklew, zbawiciel; nastać czasow swych, niedawno, potym (5), teraz (5), przed tysiącem lat.

Zwroty: »po [czyjej] śmierci nastać« (1): [Has mówił:] Iż możecie mnię nędzną gęś do cżáſu zátráćić/ ále śiłá Lábęći po mey ſmierći náſtánie RejAp 94v.

»na świat nastać« (1): iż thákich wiele ná ſwiát náſtáć miáło/ ktorzy nas mieli odwodzić od Páná náſzego. RejPos 189v.

Szereg: »nastać a okazać się« (1): nádziewáli ſie/ iż ten Krol á tén Zbáwiciel miał náſtáć á okázáć ſie/ iáko ſie był okazał Moiżeſz RejPos 2.
δ. Przyjść na świat, urodzić się; zostać stworzonym (26): ony dni przyſzłe ſą w opiecze twoiey/ w kthorych był nikt ieſſcze nienáſtał. RejPs 206v; RejWiz 115v; Niemaſzći pámiątki rzecżam pierwſzym/ [...] á ni o nich wſpomioną ći ktorzy potym náſtáną. BibRadz Eccle 1/11; NiemObr 113; Ták ten duch/ który rządzi náſzé ćiáło/ Pódźie tám gdźie był niż żyćié náſtáło. GórnTroas 30; WujNT 2.Tim 3 arg; CzahTr D.

nastać miasto kogo (1): wyśćie náſtáli miáſto oycow wáſſych Leop Num 32/14.

nastać z kogo [= pochodzić] (4): RejPs 133; iż z żeńſkiego pokolenia miáło náſtáć tho ſwięte plemię RejPos 16; RejZwierc 2; nie tylko ich naród zámyka ſię w przymierzu/ ále y ći ktorzy z nich náſtáną. BudBib Eccli 44/12.

nastać po kim, po czym (5): iżby tu po nas naſtawſſy y onem to zwiáſtowáli ktorzy będą po nich národzeni RejPs 33; RejZwierz 63v; BibRadz Iudic 2/10; KwiatKsiąż H2; nam nędznikom/ ktorzyſmy mieli náſtáć po ſwiętym odeſciu iego/ wielką pociechę [...] zoſtáwić racżył RejPos 245.

W przeciwstawieniach: »pobity być (2), odejść ... nastać« (3): Widźiałem nowe niebo y nową źiemię bo pierwſze niebo y pierwſza źiemiá odeſzłá/ á nowa náſtałá. BielKron 467v; RejAp CC2, 93v.

Frazy: »jako ludzie nastali« (1): Post hominum memoriam, Iáko ludźie náſtáli. Mącz 215b.

»(jako) świat nastał« = post homines natos, post hominum memoriam Mącz (5): RejJóz H8; Mącz 314c; A gdzieſz ſię więtſze morderſtwo działo nád wiernemi Páńſkiemi iáko ſwiát náſtał iáko ná tym mieyſcu RejAp 108, 68; SkarKazSej 690a.

Zwrot: »nastać na miejsce [czyje]« (1): ieſli iedni pobići będą/ drudzy náſtáną ná mieyſcá ná ich. RejAp 93v.
ε. O jednostkach czasu lub określonych porach (22): BierEz M3; Iuż był przyſſedł dzień trzeći/ y náſtáło záránie [mane inclaruerat] Leop Ex 19/16; HistLan E4v; RejZwierc 171v.

W przeciwstawieniu: »minąć ... nastać« (1): Iáko gdy Wioſná minie á náſtánie Láto. RejZwierc 29v.

Frazy: »dzień nastał« = facta est dies Vulg, Pol Ani; illuxit dies Vulg [szyk zmienny] (9): kiedy drugi dzień náſtał/ Xánt Ezopá ku łáźni poſłał. BierEz D3; Leop 1.Reg 20/27, 31/8; BielKron 119; rzućiwſzy cżtery kotwice z okrętu/ prágnęli áby dżień náſtał. BibRadz Act 27/29, Luc 4/42, Act 12/18, 23/12; WujNT Act 12/18.

»[jaki] dzień [komu] nastał« [w tym: wesoly (7)] [szyk zmienny] (8): Dzień ſwięty naſtál nám OpecŻyw 167, 17, 171, 175; SeklPieś 15; O Festus Dies hominis amice salve, O yáko to nam weſoły dzień náſtał. Mącz 125b; MWilkHist G2; ArtKanc B5v.

b. O zjawiskach o oddziaływaniu indywidualnym lub ograniczonym do określonego niewielkiego miejsca lub zespołu (7): RejRozpr I3v; Myſl teraz volna naſtała Duſſa prawie otrżezwiałá RejKup r4; RejWiz 92; chciałbym/ áby náſtałá grá náſzá [= abyśmy zaczęli grać] GórnDworz C5v; gdy ſrogie widzenia ſnow bárzo imi trwożyły/ zátymże y ſtráchy nieſpodziewáne náſtáły. BudBib Sap 18/17; Naręcżny ſię też ſkurcżył iż śierz [!] ná nim wſtáłá/ Iáko tá márna śiecżká w Corcżynie náſtałá. CzahTr L2v.

nastać komu (1): Ieſtliże też ſie ożęniſz, wiecżna pracza tobie zawſze naſtanie BielŻyw 50.

Synonimy: nadejść, nastąpić, objawić się, począć się, pojawić się, przyść, ukazać się, zacząć się, zjawić się; a.δ. urodzić się.

Formacje współrdzenne cf 1. STAĆ.

Cf NASTAŁY, NASTANIE

JR, KW