[zaloguj się]
[pdf]

DOTKNĄĆ (176) vb pf

dotknąć (176), [dotchnąć].

o jasne.

Fleksja
inf dotknąć
praet
sg pl
1 m -m dotknął, dotknął(e)m m pers
2 m -eś dotknął m pers
3 m dotknął m pers dotknęli
f dotknęła, dotkła m an
n dotknęło, dotknéło, dotkło subst dotknęły
plusq
pl
3 m pers dotknęli byli
imperativus
sg pl
1 dotknimy
2 dotkni
conditionalis
sg pl
1 m bych dotknął m pers
2 m byś dotknął m pers
3 m by dotknął m pers by dotknęli
f by dotknęła m an
impersonalis
praet dotknęło się, dotkni(o)no
participia
part praet act dotknąwszy

inf dotknąć (34). ◊ fut 1 sg dotknę (9). ◊ 2 sg dotkni(e)sz (2). ◊ 3 sg dotknie (16). ◊ 1 pl dotkni(e)m (1) GliczKsiąż. ◊ 3 pl dotkną (1). ◊ praet 1 sg m -m dotknął, dotknął(e)m (9). ◊ 2 sg m -eś dotknął (2). ◊ 3 sg m dotknął (42). f dotknęła (11), dotkła (1) KochPieś 39. n dotknęło (1) LatHar, dotknéło (1) KochFrag, dotkło (1) GórnTroas 58. ◊ 3 pl m pers dotknęli (3). subst dotknęły (2). ◊ plusq 3 pl m pers dotknęli byli (1). ◊ imp 2 sg dotkni (11). ◊ 1 pl dotknimy (1). ◊ con 1 sg m bych dotknął (1) GórnDworz. ◊ 2 sg m byś dotknął (1). ◊ 3 sg m by dotknął (3). f by dotknęła (2). ◊ 3 pl m pers by dotknęli (2). ◊ impers praet dotknęło się (4), dotkni(o)no (5). ◊ part praet act dotknąwszy (9).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI (dwa z tych samych przykładów) ‒ XVIII w.

1. Zbliżyć co do czego aż do zetknięcia, przytknąć, zetknąć się z czymś fizycznie, trącić, poruszyć; contingere, tangere BartBydg, Calag; contrectare, inquietare BartBydg; admovere manum alicui rei Mącz; attingere Calag (52): BartBydg 236b; TarDuch Cv; tknął rozgą opoki [woda] nie wyſzłá/ áż drugi raz dotknął wyſzłá. BielKron 41v; Admovere manum alicui rei, Dotknąć/ włożić rękę ná co. Mącz [234]b; Calag 27a.

dotknąć kogo, czego (29): Rżekł tarn/ [...] Gdzie mię dotknieſz wſzędyć oſtro BierEz H4v; Cżemu [...] zębi cżuią dotikanie, iako gdy ich zimno dothknie albo gorączo. GlabGad C2v; krew od gniewu wezwrzała gdy dotknie ſercza, tim więcey ie zagrzewa. GlabGad E3; Leop Dan 10/10; Zátym Anioł Páńſki ſćiągnął koniec laſki [...] y dotknął [tetigitque] mięſá y przáſnikow BibRadz Iudic 6/21, Lev 15/11; BielKron 15v; GrzepGeom N3v; RejPos 45, 207, 221; WujJud 61; BudNT Matth 17/7; CzechRozm 182; SkarŻyw 16; MWilkHist H4; Zytá dotknął/ żyto wnet złotem zákwitnęło KochDz 107; KochSz B2; Calep 547b; A dotknąwſzy vchá iego [Et cum tetigisset]/ vzdrowił go. WujNT Luc 22/51, Matth 20/34, Mar 7/33, s. 477. Cf dotknąć kogo, czego czym.

dotknąć kogo, czego czym (6): BibRadz Is 6/7 [2 r.]; RejPos 205; Coby ſię Więc vſty ſwymi ſtroiu trzćiniánego Dotknąć ważył KlonŻal B2v; [Slepa niewiáſtá/ gdy Proiectus Biſkup Tybilitáńſki nioſł Kosći S. Scżepáná/ Reliquiiey dotchnęłá kwiatkámi HerbNauka D5v przedm.] Cf Zwrot.

dotknąć co od kogo (przy pass) (1): I[e]zu ktorys [...] rany twoie od apoſtoła zwolennika Tomaſza racżył dać dotknąć. TarDuch C8v.

Zwrot: »dotknąć ręką« (2): Iż gdym vpadł v nog iego/ dotknął mię ręką ſwoią RejAp [15]v; RejPos 207v.
Szereg: »dosiąc i dotknąć« (1): á drugi Klin táki ma być/ áby go ze wſząd mógł dośiąc y dotknąć GrzepGeom N3v.
W przen [kogo, czego] (8): RejPs 212v; LubPs ee5v; Nákłońże Pánie niebá twego/ á zſtęp/ dotkni gor [tange montes]/ á zákurzą ſię. BibRadz Ps 143/5 [przekład tego samego tekstu RejPs, LubPs, CzechEp]; CzechEp 161, 162.

dotknąć czym (2): áby raczył dotknąć ſercá mégo włocznią miłości ſwoiéy SiebRozmyśl Kv. Cf Zwrot.

Zwroty: peryfr. »dotknąć napoju niepamiętnego zdroju« = umrzeć (1): Nie zyſczeſz duſze/ która dotkłá raz napoiu Niepámiętnégo zdroiu KochPieś 39.

»ręką dotknąć« (1): Kiedy [Pan] ręką gór dotknie/ dymem póydą góry. KochPs 156.

Przen (4):
Zwroty: »prawie (jako) palcem dotknąć« = przekonać się w sposób oczywisty, pewny (2): RejPos 120v; Tylo bych rad ábyś tego/ Narodzie Ruſki práwie pálcem dotknął/ iż odſzcżepieńſtwo od kośćielney iednośći/ bez wielkich błędow/ y heretyctwá [...] być nie może. SkarJedn 342.

»prawie ręką dotknąć« = przekonać się w sposób oczywisty, pewny (1): tedyby tu teraz W. M. obacżył/ y práwie ręką dotknął/ co to ieſt fides quae per charitatem operatur ReszList 155.

»[kogo] dotknąć w sadno [w czym]« = napomknąć o czyjejś słabej stronie (1): Drudzy záſię ſą gdy go cżyni w onych rozmowach ruſzą/ á iż go dotkną w ſádno w obycżáioch iego/ [...] chociay nie o nim rzecż będzie/ tedy ſie przedſię nádziewa iż tho nań przymowki RejZwierc 91.

a. Dokonać aktu płciowego [kogo] (1): Co to zá dziw/ iż cżłowiek vcżony/ [...] ſtáry/ zeſzły/ ſtrzymał ſie nie dotknąć wielkiey wſzetecżnice? GórnDworz Aa7v.
b. Przekroczyć granicę państwa lub prowincji; tangere Mącz [czego] (2): Simul ac tetigit provinciam, Yáko skoro ſtároſtwá dotknął/ to yeſt/ w ſtároſtwo wyechał/wſtąpił. Mącz 439c; A gdyby Pánſtwá iego kupcy dotknęli [attigerint JanStat 1036]/ áby tákże iém [...] náznáczył: którędyby mogli przeieźdźić. SarnStat 1236.
c. O losie: Paść, trafić [czego] (2): tedy druga ſtróná/ któréy los niedotknął [non tetigit JanStat 848]/ má ſześć świádków/ [...] od ſtrony któréy lós przypadł przerzeczonéy/ wybráć SarnStat 1072 [idem] 1264.
2. Przekonać się, sprawdzić, upewnić się (6): y Páná będą [ludzie] przeſtrzégáć/ przedśię Pan nie da wiáry. Aże kiedy iuż ſam dotknie/ że iuż wſzędy źle/ dopiéro [...] będźie ónego łotrá z niénagłá niedbał Strum R3.
a. Uświadomić sobie, wniknąć w siebie [kogo, czego] (5): Dotkni iedno ſtanu ſwego RejJóz E7; Tecum habita et noris quam sit tibi curta suppellex. Dotkni ſam ſiebie á obacziſz yáko śćysły maſz doſtátek/ á ſpręt [!] domowy ktemu. Mącz 75b.
Zwroty: »dotknąć rozumu swojego« (1): To w tym káżdy ſnádnie może dotknąć rozumu ſwoiego/ chociay by mu y piſmá nie sſtawáło. RejPos 350.

»dotknąć sumnienia swego« (2): A ktho iedno dotknie ſumnienia ſwego/ á obacży w nim zátkáną á záſlepioną tę ſwiátłość w ſobie/ o wneth go ruſzy RejPos 338v, 350.

3. Poruszyć, wstrząsnąć, przemówić do sumienia, natchnąć (12) :

dotknąć kogo (9): Ale gdy kogo Pan dotknie z miłoſierdzia ſwego/ iuż tháki káżdy záwoła iáko Thomaſz RejPos 121v, 147v, 209v, 231. Cf dotknąć kogo czym, Frazy.

dotknąć kogo czym (2): RejPos 227; Ná koniec/ prośmy páná Bogá/ áby [...] prawdźiwym zá grzech żalem nas dotknął [ut... nos compungat] ModrzBaz 144v.

Frazy: peryfr. »[kogo] miłość nie dotknęła« = kto się nie zakochał (2): Nieſmiem twirdzić M. pánie áby mie iakom ná ſwiecie/ miłość nigdy nie dotknęłá GórnDworz C4v, V6v.

»[kogo] dotknie sumnienie« (1): iż bárzo nędzna á ſchorzáła w tobie leży oná ſláchetna dzyewecżká twoiá/ duſzycżká niewinna twoiá/ ieſliże cie dotknie ſumnienie twoie. RejPos 75.

Zwrot: »serce dotknąć« [szyk zmienny] (3): á kiedy ich ſercá Pan Bog dotknie/ y łáſką ſwą oświeca/ że grzechu poprzeſtáć vmyſlą ReszHoz 130, 116; áby téż raczył [Pan] dotknąć ſercá nieprzyiaćioł moich SiebRozmyśl Kv.
Szereg: »ruszyć a dotknąć« (1): iż [słowa Proroka] nie tylko żydá niewiernego/ ále ſnadź iuż y onego ktoryby nigdy áni ſłychał/ áni rozumiał o obietnicach Páńſkich/ [...] mogłyby ruſzyć á dotknąć [!] RejPos 231.
4. Urazić kogo w sensie psychicznym, dokuczyć, ubliżyć komu, obrazić kogo; skarcić, nałajać, wytknąć coś komuś, zakwestionować coś; compellare Mącz (7): Acż rzadko/ ále też dotknie/ iáko Iuuenalis. KlonŻal B4.

dotknąć kogo (6): iż to chwiłkę niebyło ſlycháć od w. m. bárzo vſzcżypliwego ſłowá przećiwko im: lecż tákeś ich w. m. teraz dotknął/ iż tho znáć/ żeś ſie był w. m. dla wzięcia pośiłku cofnął GórnDworz Dd5. Cf dotknąć kogo w co; kogo czym; kogo w czym.

dotknąć kogo w co (2): Dotkni go iedno w iákie práwo iego/ álbo w iáką doległość iego/ vyrzyſz liſtow/ przywileiow/ boł rozmáithych RejAp 80, 80.

dotknąć kogo czym (2): tho ma ſwą oſobną wdzięcżność/ kiedy kto te ſłowá ktoremi go dotkniono przyiąwſzy/ obroći rzecż ná tego kto go doiechał GórnDworz Q. Cf Zwrot.

dotknąć kogo w czym (1): lecż gdi iey [niewiasty] w tym dotknął [Chrystus] toż go dopiro Prorokiem wyznawa. BibRadz II 52 marg.

Zwrot: »dotknąć [kogo] słowy« (1): Compellare aliquando significat, Ruſzić/ Doktnąć [!] kogo słowy. Mącz 287d.
5. Doświadczyć, ukarać, zagrozić komu, zaszkodzić, skrzywdzić kogo, uszczuplić czyjeś prawa, unicestwić, zniszczyć, skazić [kogo, czego] (27): Smierć duſze nigdy dotknąc nie może. RejZwierc 168 marg [idem] Bbb2v; wſzytkiego cżłek dla zdrowia odſtąpi: dotkni iedno ciáłá iego y kośći/ vyrzę iákoć błogoſłáwić będzie. SkarŻyw 141; Z ſześći niebeſpiecżeńſtwá/ on ćię wyſwobodźi/ A śiódme ćię nie dotknie GrabowSet K4; CzahTr H3v.

dotknąć w co (1): Lecż mocno bronić dzyedziny/ Iáko Orzeł gniazdá krzywdy/ W to ſie nie da dotknąć nigdy RejPos A2v.

dotknąć czym (4): SeklWyzn Gv; á day im w tey niewoli Pogáńſkiey/ ktorąś ich dla tego odſzcżepieńſtwá dotknąć racżył/ ſerce ſkruſzone. SkarJedn 329, 303; CzahTr B3.

Frazy: »nie dotknął grzech, nie może dotknąć makuła« (1 : 1) : {ktorych [Maryjej Panny i Jezusa] nyedotknal grzech} PatKaz I 10; aboczyem boſtwa nyemoze dotknącz zadna makula ſkazona. PatKaz II 41v.

»[od kogo] dotkło karanie« (1): Nie tráp ſie/ że od bogów dotkło ćię karánié GórnTroas 58.

»dotknęły przygody« (1): Inych tylko ich właſné dotknęły przygody GórnTroas 69.

bibl. »ręka Pańska, twoja mię dotknęła, mię Pan Bog dotknął; ręką (swoją) dotknąć« [szyk zmienny] (9 :1; 2): zmiłvicie ſię/ nademną [...] wy przijaciele/ moy/ bo mię pan bog dotknął moczą ſwoią [manus Dei tetigit me Vulg Iob 19/21] SeklWyzn Gv; Gdyż ſtrzały gniewu twoiego ták mię przeniknęły/ Ręce twoie miły Pánie ſrodze mię dotknęły LubPs K3, H3v; Leop Iob 19/21; SkarJedn 303; PAńſka ręká mię dotknęłá/ Wſzytkę mi rádość odięłá KochTr 17; ArtKanc L10; LatHar 328; Dotknąwſzy mię kęs ręką ſpráwiedliwie/ Telko ćię proſzę bym wytrwał ćierpliwie. CzahTr B3, B3v, H3v [2 r.].

»dotknął szatan« [szyk zmienny] (2): yſz nye yeſt myedzy ſyny adamouymy czlouyek ktorego by nyedotknąl ſzathan PatKaz I 10; ktorego [Joba] [...] Szátan dotknął/ y ſrodze/ á bes litośći/ záráźił CzechRozm 229v.

»szczęście [= dola, los] dotknęło« (1): Czy ćię podobno ſczęśćié pomáłu dotknéło/ A nie pół práwie ſercá z pierśi twych wyięło? KochFrag 52.

»złość dotknęła serca« (1): tá złośc twoiá/ iż gorzka/ iż dotknęłá [tetigit] ſercá twego. Leop Ier 4/18.

6. Krótko o czym powiedzieć, poruszyć jakiś temat, wzmiankować, napomknąć, wspomnieć, nadmienić; attingere,(breviter, tantum modo) perstringere, leviter tangere a. transire Mącz (69): MurzNT 108v; Leviter transire ac tantum modo perstringere, unam quanquam rem, Z nienacká ták trochę dotknąć tilko dáć znáć. Mącz 422a; RejZwierc 250; Ocżem iżem bárzo wiele świádectw w orácyách położył/ przeto teraz niech będźie doſyc trochę dotknąć [attigisse] z piſmá świętego ModrzBaz 78v; CzechEp [393].

dotknąć czego (49): SeklKat F2; KromRozm II dv [2 r.]; Naprzod tu nyeco o kápłáńſthwye wſpomnyem/ á to vcżyniwſſy dotknyem theż małżeńſtwá. GliczKsiąż O4v; Leop B4v; A dla thegoż doſyć ná tym będźie iż ſię ták tego tylko z wierzchu á krotko dotknęło BibRadz I *4; Mącz 439c, d; GórnDworz Iiv; RejPos 151; RejZwierc 33; ModrzBaz 73v; SkarJedn 40; CzechEp 134, 146, 152, 252, 262 (8); NiemObr 144; LatHar 10, 12, 55, 132, 199 (16); SkarKaz 122a, 352a, 484b; Dotkniono tego wiele w ich Exorbitáncyách SkarKazSej 694b, 674a. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

dotknąć do czego (1): Bo gdziekolwiek chceſz dotknąć/ do poſtępkow iego/ Niewiem ieſlibyś ználazł/ zwáć co nietrefnego. RejZwierz 51.

dotknąć co (2): KromRozm I G2v; Nyepowtarzam tu/ com wyſſſſey z ſpraw ápoſtolſkich dotknął KromRozm III M7v.

dotknąć o kim, o czym (3): GroicPorz p; iáko ſię y w w pierwſzych kśiążkách o Hozyuſzu dotkneło CzechEp 195. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikami: tego (5), czegokolwiek (1), o tym (1); iż (5), co (2), czego (1), jako (1), że (1)] (10): KromRozm II dv; w ſkłádźye [...] Apoſtolſkim bárzo krotko/ á nye yáſnye o tym dotknyono/ iż/ wyerzę y w Yezuſá Kryſtuſá KromRozm III C4v; Po tąd tedy im nakrocey być mogło tegochmy tu wprzod dotknąć chćieli/ coby ſłuſznie ku pierwſzey cżąſtce należeć miáło BibRadz I *4; GórnDworz Hh8v; HistLan A4v; SkarJedn 240; CzechEp 93, 316; WysKaz 40; PowodPr 35.

W charakterystycznych połączeniach: dotknąć krotko (krotce, krociuchno) (8), mało, nakrotce (4), naprętce, nieco (3), trochę (4), tylko (tylo) (3), wiele, wyższej (3), znienacka, z przygody.

Fraza: »jakom wyższej (krotce, w czym) dotknął« (5): KromRozm II m; BielKron 232v, 233v; IAkom wyżſzey krotce dotknął [Iam quod supra strictim attigimus]/ trzebá áby vrzędnicy ná niektorych mieyſcách byli poſtánowieni/ iákiemi v nas ſą Káſztellani ModrzBaz 117; CzechEp 375.
Zwrot: »kilkiem słow, krotkiemi słowy dotknąć« (2 : 1): Perstringere rem aliquam, Krótkiemi słowy ná prętce dotknąć. Mącz 422a; Attingere rem aliquam, Kilkiem słow którey rzeczy doknąć [!]. Mącz 439d, 439d.
7. Zobowiązać, obciążyć [kogo, czego] (2): [posłowie] namawiali o obronie potocznej ktora by dotknęła kazdego stanu Diar 43; A iż [postanowienie dawania podwód] wfzytkich zárówno dotknie/ którzy ſą podwody dáwáć powinni SarnStat 975.
8. Ze znaczeniem czasownika zaimkowego nieprzechodniego: potknąć się, popełnić uchybienie, niezręczność, błąd, omyłkę, okazać słabość [w czym] (1): vbogi rzekł też co/ álić mowią/ Coż tho zacż/ á ieſli w cżym dotknie/ wywrocą go [et si offenderit, subvertent illum] Leop Eccli 13/29.

Synonimy: 1. dosiąc, pomacać, poruszyć, zmacać; b. wjechać, wstąpić; 2. a. doświadczyć, obaczyć, obaczyć się, patrzyć, radzić się; 3. natchnąć, pobudzić, poduszczyć, podwieść, poruszyć, ruszyć, wzruszyć; 4. dojąć, dojechać, dokuczyć, dokurczyć, dolec, dotrzeć, nałajać, przyciąć, przymowić, ruszyć, wyrzucić, złorzeczyć; 5. doświadczyć, skazić, ukarać, zaszkodzić, zetrzeć, złomić, zniszczyć; 6. namienić, przypomnieć, spomionąć, wspomionąć; 7. dolec.

Formacje pochodne cf TKNĄĆ.

Cf 1. DOTKNIENIE, DOTKNIONY

BC