[zaloguj się]
[pdf]

PORUSZYĆ (124) vb pf

o jasne.

Fleksja
inf poruszyć
praet
sg pl
1 m m pers -smy poruszyli
2 m poruszyłeś m pers
3 m poruszył m pers poruszyli
f poruszyła m an
n poruszyło subst
plusq
sg pl
3 m był poruszył m pers byli poruszyli
n subst były poruszyły
imperativus
sg pl
2 porusz poruszcie
3 niech poruszy
conditionalis
sg pl
1 m m pers bychmy poruszyli
2 m byś poruszył m pers
3 m by poruszył m pers
f by poruszyła m an
n by poruszyło subst by poruszyły

inf poruszyć (33). ◊ fut 1 sg poruszę (6). ◊ 2 sg poruszysz (4). ◊ 3 sg poruszy (10). ◊ 2 pl poruszycie (1). ◊ 3 pl poruszą (2). ◊ praet 2 sg m poruszyłeś (1). ◊ 3 sg m poruszył (18). f poruszyła (4). n poruszyło (5). ◊ 1 pl m pers -smy poruszyli (1). ◊ 3 pl m pers poruszyli (4). ◊ plusq 3 sg m był poruszył (2). ◊ 3 pl m pers byli poruszyli (1). subst były poruszyły (1). ◊ imp 2 sg porusz (10). ◊ 3 sg niech poruszy (1). ◊ 2 pl poruszcie (2). ◊ con 2 sg m byś poruszył (1). ◊ 3 sg m by poruszył (4). f by poruszyła (1). n by poruszyło (1). ◊ 1 pl m pers bychmy poruszyli (1). ◊ 3 pl subst by poruszyły (1). ◊ part praet act poruszywszy (9).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVII – XVIII w.

1. Wprawić w ruch, ruszyć coś z miejsca, zmienić położenie czegoś; amotare, motare HistAl, commovere, movere Vulg (30):

poruszyć czego (2): Dobrze by tych ſzat poruſzyć A nie wadzy ich przeſuſzyć Czo od roku w skrzyniach leżą RejJóz D6v. Cf poruszyć czego czym.

poruszyć czego czym (1): nakoniecz lekko palcem poruſz ięzyka: ktori ieſt na podniebieniu/ dla tego aby ono dziecię mogło wraczać FalZioł V 39.

poruszyć czego (po przeczeniu) (1): á gdy wezbráłá powodź/ otrąćiłá ſię rzeká o on dom/ ále go nie mogłá poruſzyć. bo był záłożony ná ſkále. WujNT Luc 6/48.

poruszyć co (11): WróbŻołt N2; gdy wiátry ſobie przećiwne powſtáną/ poruſzą/ on piaſek/ iż ſie ſniego pocżynią gory wielkie y záſię roſypą BielKron 456v. Cf poruszyć co czym, Zwroty, W przen.

poruszyć co czym (1): RejPs 160 cf W przeciwstawieniu,

poruszyć co a. czego (1): Mocz czarny w niewiáſtách/ á gdy go poruſzyſz/ nieiáko czyrwony/ Przeſtánie mieſyącow známienuie. SienLek 27v.

poruszyć czym [= co] (1): á ia poruſzę Niebem y źiemią/ morzem y ſuſzą [tj. lądem] [Vulg Agg 2/7] CzechRozm 168.

W przeciwstawieniu: »uśmierzyć ... poruszyć« (1): ći więcey co pływáią po morſkich ſrogoſćyach zrozumieć to mogą iż on gdy chce może wody vſmierzić/ á gdy chce burzącemi wiátry może ie dziwnie poruſſyć. RejPs 160.

W charakterystycznych połączeniach: poruszyć palcem, burzącymi wiatry; poruszyć dziwnie, lekko.

Zwroty: »z gruntu poruszyć [co]« (1): Z gruntu poruſz/ y wywróć wizytko/ mieć nam trzebá/ Co wieſczek roſkazał dla vbłagánia niebá. GórnTroas 48.

»wszytko poruszyć« = przeszukać (1): Mátká chytrze ſchowáłá [Astianaksa syna Hektora]/ wy wſzytko poruſzćie/ Ziemię zmiecćie/ chytrośći ná chytrość pokuſzćie. GórnTroas 45.

Szereg: »poruszyć i wywrocić« (1): GórnTroas 48 cf »z gruntu poruszyć«.
W przen (5): WróbŻołt 28/8; á was przed ſie nic nieruſſa áni ſpráwiedliwoſć/ áni vpominánie moię ktora mię rzec ták w zruſſa/ że czáſem pomyſlam poruſſyć fundámenti wſſytkiey ziemie. RejPs 123; Wſzytkoć to oblicżność Páńſka ták możnie ſpráwić racżyłá/ Ktora ty zyemſkie niſkośći dziwnie ná wſzem poruſzyłá [Vulg Ps 113/7] LubPs Z6v, G4v; BibRadz I 458c marg.
Przen [w tym: co (6)] (7): Ktory [Kościół św.] gdy Luter poruſſył/ nie nam pewnego w wyerze nye zoſtáwił. KromRozm I K3; o drogi Hektorze/ Pokaż moc ſwoię zwykłą/ poruſz źiemię/ morze/ Wiátry ze ſkał/ y ogiéń z piekielnych ciemnośći GórnTroas 48; GrabowSet H2.

poruszyć czym (1): Trway rowien ſkále/ Któréy nie mogą Nawiętſzą trwogą Poruſzyć wáły/ Kiedy powſtáły Ná morzu wielkim. KochFr 48.

Zwroty: »poruszyć z miejsca« (2): poruſzę świecznik twoy z mieyſcá ſwego [et movebo candelabrum tuum de loco suo]/ ieſli nie będźieſz pokutował. WujNT Apoc 2/5, s. 844.

»nie poruszyć [czyjej] twardej szyje« = nie ugiąć, nie złamać (1): A ty co? nie poruſzyſz iéy ták twárdéy ſzyie? Skoſztuy iedno/ to prośbą/ to drugié groźbámi/ Iáko możeſz ták ſie kuś/ pomożemći ſámi. GosłCast 27.

a. O wojskach [co: zastęp(y)] (8): W then cżás Alexander poruſzywſzy zaſtępy przybliżył ſie ku miáſtu Perskiemu HistAl E8v, D3v, M2 [2 r.].

poruszyć skąd (4): Poruſzywſzy zaſtępy z Mácedoniey pocżął ciągnąć ku Perſiey HistAl Dv, Cv, M6. Cf Zwrot.

Zwrot: »z miestca poruszyć« (1): Potym z onego mieſtcá poruſzywſzy zaſtępy przyciągnął ku Lacedemoniey HistAl D7v.
2. Pobudzić, zachęcić, uaktywnić, zmobilizować; wzruszyć; rozgniewać; commovere Vulg, Mącz, Modrz; torquere HistAl, disponere, provocare Vulg; tremere PolAnt; convertere, inducere, movere Mącz (52):

poruszyć czego (5): Poruſz teras ſwey mądrośći/ Abych nie przyſzedł ku lekkośći BierEz D4v, I2. Cf »poruszyć serca«.

poruszyć kogo, czego (po przeczeniu) (7): OpecŻyw 93; SeklWyzn c2; Mowi ták w ſercu ſwoim y ták ſobye tuſſy/ Ze żadna rzecż ná wyeki tu go nye poruſſy [Vulg Ps 9/6] LubPs C2v; Mącz 382d; Kogożby tedy wielce nie poruſzyły ty rzecży ku polepſzeniu á ſwiątobliwośći żywotá? RejPosWstaw [212]. Cf poruszyć kogo na kogo czym, »poruszyć serca nie moc«.

poruszyć kogo (po przeczeniu) na kogo czym (1): [matka do Koryjolana] Trzebáć ſie obawáć zaprawdę áby ná ſię bogow nie poruſzył niemiłoſierdzyem ſwoim BielKron 110.

poruszyć kogo, co (18): WróbŻołt 82/7; KrowObr B2v; Wielki to ſtrách wierz ty mnie o to ſie pokuśić/ Ták ſtráſzliwego Páná [= Boga] poſtępki poruſzyć. RejWiz 182; A poruſzę wſzytki pogány/ y prziydą wſzyſcy narodowie z rzeczámi koſztownemi BibRadz Agg 2/8; BielKron 403v; Aliquando pro ipsis spectatoribus, Ut commovere theatrum, Poruſzić ty którzi pátrzáyą/ to yeſt zatráfnowáć to. Mącz [454]b; Poruſzył ludźie ORzechowſki. OrzQuin B3v marg; WujJudConf 248v; CzechRozm 168. Cf poruszyć kogo do czego; kogo przeciw komu; kogo na kogo; »poruszyć serce«, »strachem poruszyć«.

poruszyć kogo (A) do czego (1): y cżeść Boża y zgodá poſpolita/ y potężność Kośćiołá przećiw Pogáńſtwu/ poruſzyć by Duchowne wſzytki przełożone Kátolickie do tego [do zjednoczenia Kościoła Wschodniego z papiestwem] miáłá. SkarJedn 380.

poruszyć kogo (A) przeciw komu [= wzburzyć] (3): Rozumiał temu Glińſki/ iż poruſzył krolá y pány Litewſkie przyiaćiele nieboſzcżykowe przećiw ſobie BielKron 405v, 141v; Y poruſzyli przećiwko yemu wſzytek lud/ wſzytki przełożone y náucżone w zakonie RejPos 22.

poruszyć kogo (A) na kogo (1): Niemiec [...] zrzućiwſzy vbior zakonny/ żonę poiął Dorotyą krolá Duńſkiego śioſtrę/ ſtey przycżyny poruſzył náſię wſzytek vrząd Senatu Ceſárſkiego BielKron 203v.

poruszyć kogo (G a. A) (21): OpecŻyw 120v; A nad inſzé rzeczy/ to ich niewymownie poruſzyło/ że zgorzkiem płáczem okrutné/ widzęniá ſwoie powiedáł MurzHist Ov; A wierę y niedbálcá cżáſem to poruſzy/ Iż gdy vźrzy to w tobie pocżćiwe ſtáránie/ Będzye ſzukał by s tobą przyſzedł w záchowanie. RejWiz 44v; Leop 2.Reg 24/1; Mącz 233d; BudNT Ii6; KarnNap B2v; NiemObr 24; Kryſte Krolu náſz. Co ćię poruſzyło żeś śię ták vniżył ArtKanc A14v; GórnTroas 10; GrabowSet T3; PowodPr 4. Cf poruszyć kogo (G a. A) do czego; kogo (G a. A) przez co; kogo (G a. A) przeciw komu; »poruszyć Duchem Świętym«, »ku gniewu poruszyć«.

poruszyć kogo (G a. A) do czego (2): Abowiem dla tey miłey oyczyzny rozſzerzenia/ dla obrony y ſławy iey/ [...] nie tylko przykłády ludzi zacnych y miłośnikow wielkich oyczyzny/ ále y potrzebá náſzá właſna/ á mogę rzec że gwałtowna/ do tego nas ſłuſznie poruſzyć ma. VotSzl B. Cf poruszyć kogo (G a. A) czym do czego.

poruszyć kogo (G a. A) czym do czego (1): PAumechus Egipſki krol będąc [!] w niewoli/ Płákał ſiedząc gdy pátrzał s ciemnice powoli/ Ono wiodą Rycerze po bitwie przegráney/ Cżym poruſzył do żalu Krolá z iego pány. PaprPan Aa4.

poruszyć kogo (G a. A) przeciw komu [= wzburzyć] (1): Convertere in se indignationem alicuius, Poruſzić przećiwko ſobie kogo. Mącz 89a.

poruszyć kogo (G a. A) przez co [= czym] (1): Ten też [Lodwig Akwileński] poruſzył Huſſákáſáná Perſkiego y Ormiáńſkiego krolá przez dáry BielKron 189.

poruszyć ku komu, ku czemu (14): SeklWyzn c2; Tám poruſzył wſzytki ſtoiące około ſiebie ku rzewniwemu płácżu BielKron 403v; Movere misericordiam, Ku żalu á zmiłowániu kogo poruſzić. Mącz 233d; Tametsi nullus in te sensus fuit humanitatis, Aczkolwiek cie żadna ludzkość ku mnie nie poruſzyłá. Mącz 382d, 96c; RejPosWstaw [212]; Otoż maſz iáko/ dáley pytáć nietrzebá/ ábychmy lepak zZácháriaſzem Bogá ku kaźni nieporuſzyli. BudNT Ii6. Cf »ku gniewu poruszyć«, »poruszyć serca«.

W przeciwstawieniu: »poruszyć ... zatwardzieć« (1): A to wám powiedám [...] ijżci to onijm piſáno w xięgach prorotzkich A wſſakoż to Iudáſſa nieporuſſylo/ ale więcéy iego ſerce zatwardzialo. OpecŻyw 93.

W charakterystycznych połączeniach: poruszyć bogow, mądrości (2); poruszyć krola (z jego pany) (2), (wszytek) lud (3), ludzie, narody, niedbalca, pogany, proroka, przełożone katolickie, złego syna, ty ktorzy patrzają, umysły, urząd Senatu, wszytki godujące, wszytki stojące, zebranie Judemow; poruszyć do żalu; poruszyć ku kaźni, ku lasce, ku miłosierdziu (2), ku miłowaniu, ku płaczu, ku polepszeniu a świątobliwości żywota, ku weselu, ku wierzeniu, ku żalu a zmiłowaniu; poruszyć na się; poruszyć przez dary; poruszyć niemiłosierdziem; poruszyć bardzo, dziwnie, nieco, niewymownie, słusznie, wiele, więcej; poruszyć z nawodu niektorych.

Zwroty: »poruszyć Duchem Świętym [kogo (G a. A)]« (1): gdy go [węża miedzianego] ſobie ludzye obroćili ná chwałę/ á pokłádáli w nim nádzyeię ſwoię/ poruſzyłeś Duchem ſwym ſwiętym onego krolá ſwiętego/ iż kazał ſtłuc á w niwecż obroćić ono báłwochwálſtwo ludzi onych RejPos [226].

»ku gniewu (a. gniewliwości) [kogo (G a. A)] poruszyć« = ad iracundiam provocare Vulg [w tym: czym (1)] [szyk zmienny] (4): Leop 3.Reg 21/22, Is 1/20; Y vſłyſzał Moiżeſz iż lud wſzytek w obec płákał przed namiothy ſwemi/ ktora rzecz poruſzyłá Páná ku wielkiemu gniewu [Et iratus est nasius Domini vehementer] BibRadz Num 11/10; [Luter ku królowi angielskiemu] piſał pokornie proſząc/ áby mu zá złe niemiał/ iż go przedtym nieiák popędliwym piſánim ſwym ku gniewu poruſzył znawodu niektorych BielKron 204.

»poruszyć serca (G), (kamienne) serce; poruszyć serca nie moc« = movere afectus a. animum Mącz [w tym: komu (2), ku czemu (3)] [szyk zmienny] (3:3;1): PatKaz II 80v; Flexanima oratione usus est ad populum, Ták mowił s poſpolſtwem że káżdemu do ſercá ſzło/ To yeſt/ Poruſzył ſercá káżdemu. Mącz 129d, [114]c, 233d; przyſtąpi ſie żebrak do iedney zacney wdowy/ [...] proſzącz lámentliwym głoſem/ [...] tákiemi ſłowy/ ktore ſłowá/ kámienne ſercze poruſzyćby ſnadź były mogły/ przedſię dobra páni/ nic oney chudzynce nie dáłá GórnDworz O4; KuczbKat 40; áleć záiſte ſámá przez ſię táka ieſt [cnota]/ iż gdyby ſię iey práwie przypátrzono/ á oná moc ſwą okazáłá/ dźiwnieby ſercá ludzkie ku miłowániu śiebie poruſzyłá [Virtus ... animos hominum commoveret ad se amandam] ModrzBaz 136.

»[kogo (A)] strachem poruszyć« (1): Anektanáb tedy przez cżarnoxięską náukę przemienił ſie w ſmoká/ á przez poſrodek ſiedzących [na uczcie] idąc okrutnie kſzykał/ ták iż wſzytki goduiące wielkim ſtráchem poruſzył [ut convivantes omnes pavore ac perturbatione maxima torquerentur] HistAl A5v.

Szeregi: »poruszyć i pojątrzyć« (1): Ná pocżątku o ten Sákráment/ ktory był od Papiſtow zátłumiony y dźiwnemi báłwochwálſtwy zámierzwiony/ były ſrogie ſpory y roznice/ ktore obiedwie ſtronie bárzo były poruſzyły y poiątrzyły. WujJudConf 248v.

»wzbudzić i poruszyć« (1): O gdyſzczy yan ſzwyąty wzbudzyl y poruſſyl ſercze helzbyety matky ſwey ku uyelkyemu y nouemu ueſelu PatKaz II 80v.

3. Wywołać, wzbudzić; commovere Mącz; movere Vulg (25):

poruszyć czego (10): A zaż by iuż nieczás náſz miły pánie/ aby wżdy poruſſywſſy gniewu ſwego pomſćił krzywdy tey RejPs 118v, 141; Chćiéy poruſzyć śiły ſwoiéy/ y ſwéy zwykłéy mocy [Excita potentiam Tuam Vulg Ps 79/3]/ A przybądź nam vtrapionym rychło ku pomocy KochPs 121, 4; WYſłuchay/ Pánie/ prośby y wołánie moie/ [...] Poruſz ſwey/ przećiwko mnie/ oycowſkiey miłośći/ A wybaw od pośmiechu y od zelżywośći. GrabowSet F2; IEZV Dawidow Synu/ ſwey lutośći Poruſz: [...] Obroć ſię ku mnie/ a ſlyſz me wołánie. GrabowSet N4, Xv; Wáſzá rzecż w odbierániu poruſzyć pilnośći RybGęśli B4; GosłCast 51. Cf poruszyć czego komu.

poruszyć czego komu (1): Commovere miserationem, Poruſzić komu żalu. Mącz 224c.

poruszyć co (8): [Pan] Poruſſy grom á da wniem głos ſwoy vſlyſſeć RejPs 24; Klął też [papież Adryjan] y Frydrychá Ceſárzá [...]/ o co ſie Fryderyk nań rozgniewał y cżynił z nim o to/ ſkąd był poruſzył wielkie walki we Włoſzech. BielKron 18 lv; Taką wtenczas kurzawę idąc poruszyli KochMon 19; BudBib Ps 105/32; ILem záżył mych poćiech/ tyle płákáć muſzę/ Co ná ktorą z nich wſpomnię/ ze wſząd żal poruſzę. WisznTr 19; GrabowSet V3v; RybGęśli A2v. Cf poruszyć co ku komu.

poruszyć co ku komu (1): Gniew ſwoy/ dla moich złośći/ Pan ku mnie poruſzył GrabowSet B.

poruszyć na kogo (1): A coż mi na mym poſłániu tá rozmowá pomoże/ Kiedi przez ſen dziwne ſtráchy záwżdi ná mię poruſzyſz [Vulg Iob 7/14] LubPs hh6v.

W charakterystycznych połączeniach: poruszyć swych głosow, gniewu (3), lutości (ojcowskiej) miłości (2), pilności w obieraniu, siły, żalu; poruszyć gniew (2), grom, kurzawę, walki, wichry, żal; poruszyć w sobie.

Przen (1):
Szereg: »nie poruszyć ani wzbudzić« (1): [Bóg] ná wadze ważył ſwiát/ á miárą rozmierzył cżáſy/ y licżbą zlicżył cżáſy/ á nie poruſſył/ áni wzbudził [et non commovit, nec excitavit]/ áżeby ſie wypełniłá przerzecżona miára Leop 4.Esdr 4/37.
a. O procesach fizjologicznych (5): Mącz 420a; LEkarze ſtárzy/ ku przepuſzczeniu żywotá/ dawáli chorym ſamę wodę ćiepłą pić/ ábowiem tá Trzewá przepłokuie: á ieſliż to więc nieporuſzyło: potym ia z miodem dáli SienLek 38v.

poruszyć co komu (2): Potráwy máią ták plugawe [Nigrytowie]/ iż poruſzą inemu zgágę BielKron 450v; SienLek 110.

poruszyć co w kim [= w sobie] (1): tákowéy choroby pozbyć może wrácánim/ przepuſzczánim żywothá/ y tudźieſz moczem/ co iáko maſz poruſzyć w ſobie/ z vkazáczá łathwie w kſyęgách tych naydźieſz SienLek 140v.

4. Naruszyć, uszkodzić (11):

poruszyć kogo, czego (po przeczeniu) (7): Iuż ſie nyechay wſſem złoſnikom wſſetecżna myſl ſkruſſy/ Ktorzy ſtali o zginienie moiey nędzney duſſy. Bo yuż zá Páńſką pomocą mnye nic nye poruſſy. LubPs B5v. Cf poruszyć czego czym, W przen.

poruszyć czego (po przeczeniu) czym (3): Przydzie cżás obiádu/ mięſá ieść nie ſmie/ áby żwániem nie poruſzył háwtow [tj. szwów lekarskich] GórnDworz T [idem] WerGośc 253; ázaſmy iuż tego gruntu rzeczjpoſpolitéy náſzéy/ to róznémi praw poſpolitjch wykłády/ to wiárámi rozlicznémi nieporuſzjli? KochWr 21.

poruszyć co (2): takież ij dzis vbogi ktory niemá doſtatku naieſtz ſie może/ a poruſſyli póſt/ niezgrzeſſy. OpecŻyw 59v; KrowObr 144v.

W przen (3):
Szereg: »nie zbić ani poruszyć« (1): Máterya tedy grzechu powſzedniego/ tudźieſz też potrzebá doſyć vcżynienia po odpuſzcżeniu grzechu [...]/ ſą dwá fundámenty ná ktorych ſię CZYSCIEC gruntuie, A ták ſą mocne [...]/ że ich żaden Táran zárzutek Heretyckich/ nietylko zbić/ ále áni namniey poruſzyć nie będźie mogł ná wieki. WysKaz 19.
a) O dziewictwie Maryi (2): Iá [tj. Józef] nędzny wſſego ludu nizſſy/ nie ieſtem dóſtoien poruſſytz tako ſwiętégo dziewitztwa [Maryi]/ bom iá iuż prziſſedl w ſtaré lata/ a dlá tego nieieſt podobno/ abych tako młodą ij tako dóſtoyną dziewicę poiąl. OpecŻyw 5v, 6.
a. Uszczuplić, umniejszyć [czego czym] (1): Oglądáycie żydowie ieſtliſcie kiedy widzieli człowieka temu podobnégo/ tako zbitégo/ zeplwanégo/ ij oſſkaradzonégo. Tego dlá proſſę was poruſſcie niéktorym żalowanijm iego męki/ botz ieſt cżlowiek niewinny. OpecŻyw 129v.
b. Postąpić wbrew czemu [czego] (1): Panie acz ſię ſtrach pokuſzyċ Swiętey twey woley poruſzyć. Ale zmyłofierdzia ſwego Pomkny daley czaſu tego. RejKup b5v.
5. Wziąć pod uwagę, rozważyć [czego] (1):

W przeciwstawieniu: »poruszyć ... zaniechać« (1): O cżem nye potrzebá dawnych przykłádow ſyęgáć/ gdy teráznyeyſſych bárzo wyele ná ocży mi przychodzi/ ktorych przykłádow ácż bych chcyał poruſſyć/ ná tem myeyſcu zányecháć muſſę GliczKsiąż B7.

6. Zwrot: »poruszyć dworu« = wypróżnić się (1): Ciere alvum, Poruſzić dworu/ Stolce vczinić. Mącz 7b.
*** Bez wystarczającego kontekstu (4): Movere, poruszicz BartBydg 227; Mącz [114]c; Bewegen. Poruſzyć. Movere, motare, concutere. Calag 85a, 85b.

Synonimy: 2. poborzyć, pobudzić, poburzyć, pociągnąć, podburzyć, podszczuć, poduszczyć, podżec, pojątrzyć, przyłudzić, przywabić, rozgniewać, wzbudzić, zapalić, 3. pobudzić, rozniecić, 4. uszkodzić, zepsować; 5. rozważyć.

Formacje współrdzenne cf RUSZAĆ.

Cf PORUSZENIE, PORUSZONY

MN