[zaloguj się]
[pdf]

1. PORUSZENIE (76) sb n

-e- (75), -ę- (1).

o oraz pierwsze e jasne, końcowe e pochylone.

Fleksja
sg pl
N poruszenié poruszeniå
G poruszeniå porusz(e)ń
D poruszeniu
A poruszeni(e) poruszeniå
I poruszeni(e)m, poruszenim
L poruszeniu

sg N poruszenié (35); -é (8), -(e) (27). ◊ G poruszeniå (13); -å (5), -a (1) Leop, -(a) (7). ◊ D poruszeniu (4). ◊ A poruszeni(e) (7). ◊ I poruszeni(e)m (4), poruszenim (2); -(e)m LubPs, BudBib (2); -im CzechRozm (1); -(e)m : -im MurzHist (1:1). ◊ L poruszeniu (4). ◊ pl N poruszeniå (1). ◊ G porusz(e)ń (4). ◊ A poruszeniå (2); -å (1), -(a) (1).

Składnia przydawki dopełniającej równoznacznej z dopełnieniem sprawcy: poruszenie przez kogo (1).

Sł stp notuje, Cn s.v. poruszanie, Linde XVIII w.

I. Rzeczownik od „poruszyć” (21):
1. Wprawienie w ruch; motus Mącz, Calag, Vulg; agitatio Calag (4): Agmen, [...]. Aliquando motum significat. Poruſzenie / porwánie. Mącz 5d; Bewegung. Poruſzenie. Motus. Agitatio Calag 86a.

poruszenie czego (2): a gdy ſie iuż bliſko przybliżál cżas vmęcżeniá/ pocżęlo ſie oney wody poruſſenijé przez aniola dlá ſwiętego krzyża. OpecŻyw 58v; WujNT Ioann 5/3.

2. Pobudzenie, zachęcenie, uaktywnienie, zmobilizowanie; affectio Mącz, Cn; tempestas Mącz; affectus, commotio, concitatio, impetus, impulsio, incitatio, indignatiuncula, instigatio, irritatio, motus, pathos, permotio, perturbatio Cn (4):

poruszenie czego (2): Tempestats Metaph. Pobudzenie/ powſtánie/ poruſzenie yákich wielkich rzeczy. Mącz 443d. Cf poruszenie czego do czego.

poruszenie czego do czego (1): Niepodobna bowiem tho ieſt do wiáry/ iáką vim ma excellens virtus, conftanti omnium fama celebrata, ku poruſzeniu vmyſłow ludzkich do miłośći cnoty. Phil I4.

poruszenie czyje [= kto porusza] (2): ludźie odrodzeni w przedśięwźięćiu y ſpráwowániu dobrych vcżynkow/ nie tylko poruſzenie Duchá Bożego ćierpią w ſobie mimo właſną wolą ſwą/ ále też y ſámi iuż máią chęć vprzeymą ku dobremu/ y cżynią dobrze. WujJudConf 67; to co kiedy ktory/ chociaż y ieden z wiernych/ ćiáłá iednego duchownego/ vcżynił/ á vcżynił zá poruſzenim duchá BOżego/ z chwałą Bożą/ á z wiernych zbudowánim/ tedy ſie to wſzyſtko do iednego á tegoż ćiáłá duchownego wſzyſtkich cżłonkow śćiąga CzechRozm 190v.

3. Wywołanie, wzbudzenie [czego] (3): ten ſwiat okrągły iako kula/ kożda rzecż na nim poydzie wſpak iako rak/ [...] A wrzeć będzie iako w kotle/ ktori iakis chytri dyabeł [...] poddymać będzie/ w ludziech pobudzaiąc rozmaite roſterki ku gniewu y ku zawiſci/ kroie dziwne ku pyſze/ [...] A tak y ine złocżyńſtwa ku poruſzeniu nad nami gniewu miłego Boga LudWieś A4.
a. O procesach fizjologicznych (2): vcżyniſz cżopek ſthegoż plaſthru á włożyſz gi na nocz do macicze dla poruſzenia choroby przyrodzoney. FalZioł I 126d, V 59.
4. Naruszenie, uszkodzenie, zepsucie (10): [woda anyżowa] W mor pita ſercze poſila y broni od poruſzenia/ omdlewania broni FalZioł 11 3d, *7v.

poruszenie czego [= co porusza] (2): Ale ciała dobrey krwie á cżyſtich wilkoſci/ y wmierney ſprawie chowaiącze ſie/ nie łatwie prziymuią poruſzenia: powietrza iadowitego/ ale mu ſnadnie przeciwiaią ſie FalZioł V 61, 1 95d.

poruszenie czego [= co jest poruszone] (5): PatKaz III 102v; A kto tego [gorczycy z ciepłą wodą] zámieſzka/ przyydźie mu mdłość oczu/ boleść: w vſzu/ guzy ná ſzyi/ mozgu poruſzenie SienLek 15v, 1v; rozum ludzki od zbytków tępieie. A to nadźiwnieyſza/ że człowiek ná ten czás zda ſię ſobie namędrſzym/ kiedy naſproſnieyſzy: zda ſię ſobie namężnieyſzym/ kiedy naſłábſzy: zkąd łátwie niedoſtátek/ ábo poruſzenié rozumu znáczyć ſię może. KochPij C2v. Cf »poruszenie zdrowia«.

poruszenie w czym (1): Ale ieſtliby lekarzſtwa ani pokarmu, albo picia niemogł zadzierżeć/ złe znamię ieſt/ á ieſth znak wielkiego poruſzenia w ſerczu dla iadu złego powietrza. FalZioł V 68v.

Wyrażenie: »poruszenie zdrowia« (1): Kthorym ſpoſobem á iakhim ſlożeniem ſwem ty rzecży z ziemie vroſle niemocam j poruſzeniu zdrowia cżłowiecżego pomagaią tho maſz pilnie obacżyć FalZioł II 3a.
W przen: O dziewictwie Maryi (1):
Wyrażenie przyimkowe: »krom poruszenia« (1): criſtus nyeſzmyertelny wſzedl wzyuod panny maryey y uyſzedl czyalo {wſząwſzy} krom znaku a poruſſenya zyuota panyenſkyego PatKaz III 102v.
II. Rzeczownik od „poruszyć się” (9):
1. Wykonanie ruchu (6): z pracze cięſzkiego wraczania: ciało ſie trawi y wyſycha. Cżaſem też wtakowym poruſzeniu/ żiły płod trzymaiące rwą ſie. FalZioł V 30; LubPs E.

poruszenie czyje w czym (1): O yeſzlycz ſyą dzyeczyą marya ueſelyla bądącz wzyuoczye matky ſwey O owſzeky ſzwyąta anna ſporuſzenya dzyeczyączya ſwego w yey zyuocze PatKaz II 80.

Wyrażenia: »poruszenie [czego] z miestca« (1): CZęſtokroć po porodzeniu/ albo po zlężeniu: wpadaią niewiaſty w rozmagite niemoczy, Iako w febri w gorącze [!]/ w puchliny ciała/ w boleſci żywota/ y w poruſzenie z mieſtcza przirodzonego macicze. FalZioł V 26v.

»poruszenie (albo rozstąpienie) ziemie« = terrae motus Mącz (2): Mącz 51b; y ludowi inemu obiáwić ſie racżył [Bóg] ná puſzcży/ gdy dawał Zakon ſwoy: ktore obiáwienie iáko ſławne było/ tho ſwiádſzy ono poruſzenie ziemie/ trwogi/ błyſkáwice/ ſtráchy/ y gromy/ ktore ſie ná on cżás przy podániu działy. SarnUzn C8.

Szereg: »poruszenie albo rozstąpienie« (1): Chasmaticus, terrae motus, Poruſzenie álbo roſtąpienie ziemie. Mącz 51b.
2. Pobudzenie się, uaktywnienie się, zmobilizowanie się (2):

poruszenie ku czemu (1): Affectio verbale, Poruſzenie ták ku zalu yáko y ku weſelu. Mącz 114c.

poruszenie czyje [= kto jest poruszony] (1): A dla więtſzego á rychleyſzego poruſzenia ſwego/ przecżćić ſobye możeſz ono co Páweł s. piſze o przyſciu tego ſędzyego w II. liſcie do Teſsálonicenſow RejPosWstaw [212].

3. Naruszenie się, uszkodzenie się (1): Zmiłuy ſie moy miły Pánie wſſák znaſz me trapyenye/ Yáko w gniewye ma oko me dziwne poruſſenye [conturbatus est in ira oculus Vulg Ps 30/10] LubPs H2.
III. (41):
1. Ruch; commotio Vulg; concussio PolAnt (9): A wſzakoż ty to wypocżytane rzeczy [malowania, wyrycia na marmurze itp.] ani znaczą cżaſow/ ani łatwie mogą odmiennośći poruſzeń okazać/ iedno tylko zwierzchni habit/ to yest/ formę oznaimuią/ a łatwie ſie popſować mogą. KwiatKsiąż G4v.

poruszenie czego (1): Ale y ona nauka piękna ieſt która ſię około oquitośći gwiazd poruſzen/ wielkośćiach/ y roznośćiach obiera. KwiatKsiąż I3v.

W połączeniu szeregowym (1): Od Iehowy Ceweothá náwiedzan będzieſz/ gromem y poruſzeniem y głoſem wielkim/ wichrem y niepogodą/ y płomieniem ogniá pożyráiącego. BudBib Is 29/6.

Wyrażenie: »głos poruszenia« = hałas (1): Y wziął mię duch y ſlyſſáłem zá ſobą głos poruſſeniá wielkiego [et audivi post me vocem commotionis magnae] Leop Ez 3/12.
Szereg: »poruszenie i przemienność« (1): A zwaſzcza świadomość o przirodzeniu rozumowi ludzkiemu zgodliwa y prziſtoina ieſt: [...] przes ktorą ony rzecży ktore ná niebie y ná ziemi ſą/ tak też poruſzeń y przemiennośći przicżyny y ſkońcżenia poznawamy KwiatKsiąż I4.
Przen [w czym] (1): wielebny Doktor Phárellus Francus [...] vcżył że Duch święty ieſt poruſzenie w rzecżách ſtworzone/ á nie Bog z przyrodzenia. WujJud 262v.
a. O procesach fizjologicznych (3): abowiem natura gdi pocżuie wnątrz one [!] przeciwną rzecż [szkodzącą na żołądek] tedy chcząc ią przemoc poruſza ſie z wielkim gwałtem, w ktorim gwałcie y niemoc ſie przeriwa, wſzakoż vſtanieli natura w onym poruſzeniu gwałtownym iż nie przewiedzie tego o czo ſie pokuſiła, tedy iuż oſthatecżnie vpada y bywa zaduſzona GlabGad K7v; SienLek 37v.

poruszenie w czym (1): z wielkiey á cżęſtey pracze: kthora w niemoczy albo przy boleſci bywa/ przychodzi poruſzenie wielkie w ciele/ na doł wſzytki rzecży ſpądzaiącze FalZioł V 29v.

2. Aktywność, wzruszenie, namiętność, zachęta; affectus Mącz, Calag, Calep, Cn; incitatio BartBydg, Mącz, Calep, Cn; pathos Mącz, Calep, Cn; impetus, irritatio, perturbatio Mącz, Cn; concitatio Modrz, Cn; afſectio, commotio, impulsus Calep, Cn; aculeus, compunctio, molestatio BartBydg; furor, passio Mącz; sensus Calag; agitatio, indignatio Calep (28): aculeus, compunctio, incitatio, poruſzenye, molestatio BartBydg 150; KwiatKsiąż C3v; K Tobie ſámemu wołamy/ bo my pomocy w nikim inſzym ználeść nie możemy. CIebie my żądamy y prośimy łkáiący/ á w tym to poruſzeniu płácżący/ w ſmętnym á płácżliwym będąc padole. ArtKanc D4v; Calep 39b, 224b, 520b.

poruszenie czego (13): TEn kamień [smaragdus] ieſt pożytecżen [...] Iako o thym woyciech piſze. Żądze cieleſney poruſzenie vſmierza FalZioł IV 57d. Cf poruszenie czego ku komu, Wyrażenia.

poruszenie czego ku komu (1): A on j [pacierz] mowił wſzyſtek ſpłacem obfitem po Lacinié/ tak nabożnie tak ſtatecznié i ſtakięm poruſzeniem wnętrzności ku bogu ileśię zdáło MurzHist P2v.

W połączeniach szeregowych (2): A nadobnie Páweł s. zmyſla ſobie nieiákie ciáło/ ktore ma cżłonki/ chući/ wyſtępki/ y rozlicżne złośći/ á to káżdemu z nas przywłaſzcża. Skąd y cżłonki zowie zyemſkiemi/ to ieſt poruſzenie/ pożądliwośći y niedoſtátki/ ſpráwy á złośći ciáłá/ álbo nátury ſkáżoney/ rzecżámi zyemſkiemi ſie bawiącey. RejPosWstaw [1102]v; dobry Sędzia [...] nie ma nic ſądzić z boiáźni/ z miłośći/ s chćiwośći/ z gniewu/ z nienawiśći/ z nádzieie/ bądź też z obłądzenia/ álbo s poruſzenia iákiegożkolwiek vmyſłu ſwego Phil L.

W przeciwstawieniu: »umyślnie ... z nagłego myśli poruszenia« (1): tákowe rzecży zdadzą ſię być mowione nie vmyślnie/ ále ábo z potknienia ięzyká/ ábo znagłego myśli poruſzenia/ á nie vmysłem przymawiánia ábo ſromocenia ModrzBaz 98v.

Wyrażenia: »poruszenie myśli« = concitatio animi Modrz (2): natychmiaſt w Padwi i wokolicznych kráiách/ gdźie śię mogło tak pretko donieśc/ dziwne śię poruſzęnié myſli ludzkich okázało MurzHist T2v; ModrzBaz 98v.

»poruszenie serca, serdeczne« (1:1): Affectus, huius affectus nomen, Miłoſierdzie Żal/ Poruſzenie ſerdeczne. Mącz [114]c; Pathos, Latine Passio, perturbatio seu affectus, Ożáłowánie/ á lutość y poruſzenie ſercá. Mącz 284a.

»poruszenie umysłu, umysłowe, na umyśle, z umysłu« = imanimi Mącz [w tym: z czego (= z powodu czego)] (1), czego (1)] [szyk 8:2] (7:1:1:1): Nigd Franciſzku niemoże pana Ieſuſa Chriſtuſa/ panem ſerdecznie powiedziéć/ aléſz za pomocą ducha świętégo/ a tak i ty miéi to vfanié/ że takiego ducha máſz/ gdyſzſtaką [!] chęcią i ſtem vmyſłu twego poruſzenim pana bogá wzywać możeſz. MurzHist K; [młodzieniaszkowie] vmysłowych poruſzeń barzo naſladuyą/ y káżdą rzećż zápalczywie czynią: ábowiem pożądliwośći oſtre mayą KwiatKsiąż C3v; Furor, Wśćiekliwość/ Oſzálenie. Item furor, Poruſzenie álbo nádchnienie/ vmysłu. Mącz 141b, 295d; Gniew ieſt gwałthowne poruſzenie vmyſłu z złey chćiwośći/ prawie ſie wydzyeráiąc ku pomſcie. RejPosWstaw [1102]; Calag 86a; Afſectio – Wſzeliakie poruſzenie, naumiſzlegniewu [!], rádoſzczy boiazny. Calep 39b, 762b; Do ktorey żáłośći [z powodu straty majętności] zwykło tho tym więtſze poruſzenie vmyſłu cżynić/ gdy miłoſnik Oycżyzny zá wielkoſcią złoſliwych á przewrotnych ludzi nie może cále oddáć powinnośći ſwey Oycżyznie Phil N2v, L.

Szeregi: »gniew, (albo) poruszenie« (2): Aposiopesis, Zámilczenie gdy z gniewu/ álbo z yakiego poruſzenia wſziſtkich słów nie wymawia. Latine, Reticentia et Obticentia. Mącz 12d; Calep 527a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»poruszenie a pobudzenie (a. pobudka)« [szyk 3:1] (4): Impetus animi, Poruſzenie á pobudzenie vmysłu/ ſilność álbo śilenie. Mącz 295d, 281a; Impulsus – Pobutka, poruſsenie. Calep 510a, 45a.

3. Rozruchy, niepokoje; tumultus PolAnt (4): w thym poruſzeniu/ Krol Ferdynand roſkazał ludu poſpolithemu w Tyrolſkim Grábſtwie zbroynie do Eniponthu ćiągnąć BielKron 226v, 199v; Bo káżda bitwá boiownikow (bywa) ſporuſzeniem/ y z vkrwáwieniem odzienia we krwi BudBib Is 9/5.
Szereg: »trwogi i poruszenia« (1): iuż od lat nie máło/ z dobroći Bogá náſzego/ Ewánielium Páná Chriſtuſowe w náſzey Polſzcże záświtnęło/ ſkutki ſwoie okázuiąc: iednym będąc wonnośćią do żywotá/ á drugim zápáchem ná śmierć. Dla cżego/ wſzcżęły ſię trwogi/ y poruſzenia NiemObr 16.
*** Bez wystarczającego kontekstu (5): Labefactatio, Zemdlenie/ Poruſzenie/ zniſzczenie. Mącz 180b; Mobilitas, Poruſzenie/ nieſtałość/ ruchánie Mącz [234]a; Calep 676a [2 r.], 785b.

Synonimy: I.2. natchnienie, pobudzenie, podburzenie, poduszczenie, podżoga, porwanie, przyłudzenie, przywod; 3. pobudzenie, wzbudzenie; 4. zepsowanie; III.2. pobudzenie, skłonność, wzruszenie; 3. niepokoj, rozruch, zamieszanie.

Cf 1. NIEPORUSZENIE, PORUSZYĆ

MN