Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DOTKNĄĆ

Następne hasło: 1. DOTKNIENIE »

DOTKNĄĆ SIĘ (231) vb pf

o jasne.

sie (143), się (83), si(ę) (5).

Fleksja

inf	dotknąć się

praet
	sg		pl
1	m	dotknął(e)m się	m pers
2	m	-ś się dotknął	m pers
3	m	dotkął się	m pers	dotknęli się
	f	dotknęła się, dotkła się	m an
	n	dotknęło się, dotkło się	subst	dotknęły się, dotknęły się

plusq
	sg
3	m	był się dotknął
3	f	była się dotknęła

imperativus
	sg	pl
2	dotkni się	dotknicie się
3	niech się dotknie

conditionalis
	sg		pl
1	f	bych się dotknęła, bym się dotknęła	m an
3	m	by się dotknął, dotknąłby się	m pers	by się dotknęli
	f	by się dotknęła	m an
	n	by się dotknęło	subst

con praet
	sg
3	f	by się była dotknęła

inf dotknąć się (58). ◊ fut 1 sg dotknę się (5). ◊ 2 sg dotkni(e)sz się (3). ◊ 3 sg dotknie się (29). ◊ 2 pl dotkni(e)cie się (1). ◊ 3 pl dotkną się (3). ◊ praet 1 sg m dotknął(e)m się (1). ◊ 2 sg m -ś się dotknął (3). ◊ 3 sg m dotkął się (42). f dotknęła się (22), dotkła się (1) SkarŻyw 193. n dotknęło się (5) Leop (2), WujJud, WujNT, SapEpit, dotkło się (2) SkarJedn [176], SkarŻyw 293. ◊ 3 pl m pers dotknęli się (2). subst dotknęły się (1). ◊ plusq 3 sg m był się dotknął (2). f była się dotknęła (1). ◊ imp 2 sg dotkni się (11). ◊ 3 sg niech się dotknie (1). ◊ 2 pl dotknicie się (2). ◊ con 1 sg f bych się dotknęła (3) OpecŻyw, WujNT (2), bym się dotknęła (1) Leop. ◊ 3 sg m by się dotknął, dotknąłby się (16). f by się dotknęła (2). n by się dotknęło (1). ◊ 3 pl m pers by się dotknęli (2). ◊ con praet 3 sg f by się była dotknęła (1). ◊ pass fut 3 pl dotkną się (1). ◊ praet 3 pl subst dotknęły się (1). ◊ part praet act dotknąwszy się (7), dotknęwszy się (1); dotknąwszy się : dotknęwszy się OpecŻyw (1 : 1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Zbliżyć się do czego aż do zetknięcia, przytknąć, zetknąć się z czymś fizycznie, trącić, poruszyć, macać (187)
- Przen (11)
- a. Dokonać aktu płciowego, macać w celach lubieżnych (9)
- b. O granicach: Zetknąć się, sięgnąć (1)
2. Przekonać się, upewnić się (14)
- a. Uświadomić sobie, wniknąć w siebie (13)
3. Zagrozić komu, zaszkodzić, skrzywdzić kogo, unicestwić, targnąć się na kogo, zniszczyć, skazić (26)
4. pass (O jakimś temacie): Być poruszonym, napomkniętym, wspomnianym (2)
5. Odnieść się do czego, dotyczyć, mieć z czym związek (2)

1. Zbliżyć się do czego aż do zetknięcia, przytknąć, zetknąć się z czymś fizycznie, trącić, poruszyć, macać; attrahere, attrectare, palpare, tractare BartBydg; atti(n)gere Mącz (187): OpecŻyw 44v, 45; bo gdzie ſie [tej ryby] dotknie: thedy ſparzy iako pokrzywa ziemna FalZioł IV 40d; Fas habere, Zá poſwięconą mieć, á nie ſmieć ſie dotknąć. Mącz 118d, 439d; RejAp 54; GórnDworz Ff2v; WujJud 61; Iużeś ſie dotknął / á w tey grze/ kto ruſzy/ Wymowki niemaſz KochSz B2; WujNT Matth 14/36; SkarKaz 204a; SzarzRyt B3.

dotknąć się kogo, czego (146): OpecŻyw 44v [4 r.],45, 151v, 153v, [170v]; PatKaz II 41v, [54²]; BartBydg 211b; FalZioł V 35; alić mu przywiodą niewidomego i proſzą go/ aby śię go dotknął [ut illum tangeret] MurzNT Mar 8/22, Mar 6/56, Luc 5/13; KromRozm II 14v; BielKom C4v; KrowObr 73v, 92, 101, 146v; Leop Ex 19/12, 13, Lev 8/15, Matth 9/20, Mar 5/28 (19); RejAp 72; Kto ſie dotknie śćierwu iákiego/ nieczyſthem ieſt. BibRadz Num 18/19 arg, Ex 30/29, Lev 11/39, Esth 5/2, Luc 24/39, Hebr 12/20 (12); BielKron 26 [2 r.], 29v, 32, 37, 87 (9); Mącz 501b; HistRzym 126; y dał mu [Pan Tomaszowi] ſie dotknąć ran y ciáłá ſwego ſwiętego. RejPos 207v, 120, 153v, 203v, 207, 213v (17); KuczbKat 275; WujJud 46, 61; BudBib Ex 29/37, Lev 11/8, 22/4, 5, 6, Num 4/15; CzechRozm 96; á gdy Iákobá przemoc niemogł/ dotknął ſię żyły biodry iego [tetigit nervum femoris eius Vulg Gen 32/25]/ iſz mu vſchłá SkarŻyw 348; iſz ſkoroby ſię [chora niewiasta] práwego krzyżá Chryſtuſowego/ [...] dotknęłá/ ozdrowieć miáłá. SkarŻyw 397, 113, 179, 252, 325, 397 (12); MWilkHist H4; StryjKron 345; KochDz 106; ReszList 182; LatHar 218, 245, 720; A niewiáſtá niektora [...] przyſtąpiwſzy z tyłu/ dotknęłá ſię [et tetigit] kráiu ſzáty iego WujNT Luc 8/44, Matth 8/3, 9/21, Mar 1/41, Luc 5/13, Hebr 12/20 (26); którzy w święto ś. Micháłá ziechawſzy ſie [...] dotknąwſzy ſieświętych Ewánieliy [tactis sacrosanctis Evangeliis JanStat 853] [...] będą káráć Sędźie y Vrzędniki SarnStat 1076. Cf dotknąć się czego czym.

dotknąć się czego czym (9): WróbŻołt I7v; á onym kámieniem cżego ſie dotknie/ złotem ſie sſtánie BielKron 26, 26, 453v; BielSat N2v; PaprPan O; SkarŻyw 193; NiemObr 88; BielSjem 38.

Przysłowie: bibl. Wnet ſie ſmołą vmáżeſz ſkoro ſie iey dotknieſz. BielKom C4v; KTo ſie dotknie ſmoły [Qui tetigerit picem]/ zmáże ſie od niey Leop Eccli 13/1.

Zwrot: »ręką się dotknąć; ręce się dotknęły« (3; 1): y ręce náſze iáwnie ſie wſzytkiego dotknęły. RejPos 281; PaprPan O; a oná ſkoro ſię twarzy iey ręką ſwoią dotkłá/ wnetże bol przeſtał SkarŻyw 193; NiemObr 88.

W przen [kogo, czego] (8): bo duſzá máiąc cżąſtkę iednę prawdziwey cudnośći/ [...] ktora od Bogá płynie/ roſwieca/ y cżyni káżdą rzecż piękną/ ktorey ſie iedno dotknie. GórnDworz L17; ktorych [tajemnic Bóstwa] nigdy żadny rozum áni ná niebie áni ná zyemi/ nie tilko zrozumieć/ ále áni w myſlach ſwich nigdy ſie dotknąć nie mogł RejPos 101v, 148.

Frazy: peryfr. »ledwie się co dotknęła młoda muza moja helikońskich ogrodow, parnaskiego zdroja« = ledwie zacząłem pisać, tworzyć (1): Ledwie ſię co dotknęłá młoda Muzá moiá Helikońſkich ogrodow/ párnáſkiego zdroiá. Y ták przed ćię z ofiárą ſtánąć mi kazáłá SapEpit ktv.

peryfr. »sceptrum krolewskie [kogo] się dotknęło« = król zwrócił na kogoś uwagę, obdarzył swoimi względami (1): Záraz ſerce onego ćiebie ſię vięło/ Sceptrum iego krolewſkie ćiebie ſię dotknęło. SapEpit B2.

Zwroty: »ręką się dotknąć« [szyk zmienny] (2): Dotkni ſię ręką ſwoią tych mar/ tych złych nałogow moich SkarKaz 387b; GosłCast 55.

»uszu się nie dotknąć« = nie być słyszanym, uchodzić uwadze (1): Pletliwe báśni y rozmowy płonne/ y vſzu ſię iey dotknąć nie mogły. SkarŻyw 13.

Przen (11):

Zwroty: »ledwej, tylko, z daleka a mało się dotkąć« = ledwie się z czym zapoznać, spróbować; primoribus a. supremis labris aliquid degustare a. attingere, a limine salutare, breviter a. leviter (in transitu) attingere aliquid Mącz [w tym: czego (2)] (3 : 1 : 1): supremis labris aliquid degustare, Ledwey ſie czego dotknąć/ nie wiele ſie w czym ćwiczić. Mącz 180a; A limine salutare, Przed wroty czołem vderzić/ To yeſt/ Z dáleká á máło ſie czego dotknąć. Mącz 193d, 190a, 322a, 440a.

»paluszkami się dotknąć« = ledwo spróbować, doświadczyć; digitis extremis attingere Mącz (1): Digitis extremis attingere aliquod genus vitae id est, breviter sive leviter attingere, quod alias a limine salutare dicitur. Páluſzkámi ſie dotknąć/ to yeſt/ bárzo máło czego skoſztowáć. Mącz 88d.

»palcem, paluszkiem się nie dotknąć« = nie zainteresować się wcale, nie obchodzić kogo, być obojętnym; ne digitum porrigere Mącz [w tym: czego (2)] (2 : 1): Ne digitum quidem porrigere in rem aliquam, I paluſzkiem ſie którey rzeczy nie dotknąć. Mącz 350d; CzechRozm 101v; y krzyż ſwoy ná ſię wźiąwſzy/ ná káżdy dźień/ zá Pánem z nim chodźić/ dźiw to ieden v świátá/ ktory tego áni rozumie/ áni ſię pálcem dotknąć chce. NiemObr 10.

»[czego] palcem się dotknąć« = w sposób oczywisty, pewny sprawdzić (1): bo ſámá rzecż iáſnie woła á wykłáda/ iż to ieſt ſzcżyra prawdá/ [...] iż ſie tego ledwe káżdy iáwnie pálcem dotknąć nie może. RejAp 80v.

»ręką się dotknąć« = w sposób pewny się przekonać (1): Oto iuſz ná oko widziſz/ y ręką ſie ná oſtátek dotknąć możeſz/ iżem ia was pierwey niepotwarzał/ álem prawdę piſał KrowObr 218v.

a. Dokonać aktu płciowego, macać w celach lubieżnych [kogo, czego] (9): gdy kto wnidzie do niewiáſty bliźnego ſwego/ cżyſtym niebędzie gdy ſie iey dotknie [cum tetigerit]. Leop Prov 6/29, Gen 26/11; A Abimelech nie ſie iey był niedotknął [non tetigerat eam Vulg] BibRadz Gen 20/4, Gen 20/6; y gdy ſię ku mnie popędził/ pierwey niżli ſię mnie dotknął/ [...] zábit ieſt. SkarŻyw 69, 69 [2 r.].

Zwroty: »ręką się nie dotknąć« (1): iſz ſię żadney znaś [!] y ręką nigdy niedotknął/ áni przy boku kiedy ktorey znas legł. SkarŻyw 108.

»dotknąć się wszetecznie« (1): Sam on Syn Stároſty [...] dotknać [!] ſię wſzetecżnie pánienki S. pokuśił SkarŻyw 69.

b. O granicach: Zetknąć się, sięgnąć [czego] (1): Wiſły połowicá będźie gránicą miedzy Króleſtwem Polſkim/ y źiemiámi Miſtrzá Pruſkiégo [...] póki przerzeczona połowicá Wiſły niedotknie ſie mieyſcá gránic [tanget JanStat 846] SarnStat 1070.

2. Przekonać się, upewnić się (14):

Szereg: »dotknąć się i doznać« (1): Dotknąłem ſię tego y doznał [experimento didici Vulg Gen 30/27]: iż mi Bog dla ćiebie błogoſłáwi. SkarKaz 579a.

a. Uświadomić sobie, wniknąć w siebie [z funkcją strony zwrotnej] (13): A byś ſie práwie chciał dotknąć/ tedyś ieſt práwy Licemiernik RejPos 67, 193.

Ze zdaniem dopełnieniowym [jeśli(że) (6), iż (1), że (1), inne (3)] (11): A niech ſie dotknie káżdy ktory podſtárzeie/ Ieſli ſie ſam s ſwoich ſpraw młodych nie náśmieie RejWiz 190v, 188; Abowiem dotkni ſie pirwey ſam coś ieſt RejPos 316v, 147, 229, 247, 253v, Ooo2v (9).

Szeregi: »uważyć sobie a dotknąć się« (1): A tu ſobie vważ/ á thu ſie dotkni nędzny włodárzu/ cżymeś to záſłużył temu Pánu ſwoiemu RejPos 192.

»dotknąć a dotknąć się a weźrzeć do serca swego« (1): dotkni á dotkni ſie iedno káżdy z nas ſam/ á weźrzy do ſercá ſwego/ ieſliżeś ſie w myſli á w ſercu twoim nie oddzyelił od tego Bogá RejPos Ooo2v.

»widzieć a dotknąć się« (1): Bo widziſz á dotkni ſie ſam/ żeś iuż práwie nápoły obumárł w káżdym wieku ſwoim RejPos Ooo4.

3. Zagrozić komu, zaszkodzić, skrzywdzić kogo, unicestwić, targnąć się na kogo, zniszczyć, skazić; contingere Mącz [kogo, czego] (26): Iżali krol nie ieſt wielki w mocy ſwey/ ktorego wſzytki źiemie obawiáią ſię dotknąć [verentur tangere eum]? BibRadz 3. Esdr 4/28; Mącz 440a; otocżyłeś go [Jopa] ták mocną ſtrażą iż ſie go nikt dotknąć nie może RejPos 330v, 330v, Ooo3v; SkarŻyw 403; áby ten ktory pierworodne tráćił/ ich [Żydów] ſię nie dotknął [ne tangeret eos]. WujNT Hebr 11/28.

Frazy: »grzech, zmaza, zaraza się (nie) dotknął (-ęła)« [szyk zmienny] (3 : 1 : 1): PatKaz II 66, 79v; A iż człowyek z duſſe y z ćyáłá ſpoyony/ zarázá oná y ćyáłá ſye yego dotknęła. KromRozm III A7v; RejPos 100v; weź mię w opiekę ſwoię/ áby ſię mnie nie dotknął grzéch/ áni żadna zmázá SiebRozmyśl F.

»(frasunk ani żadne) niebezpieczeństwo (śmierci), srogość śmierci się nie dotknie« [szyk zmienny] (8 : 1): RejAp BB2v, 20v, 70, 71; á iż ſie iey [duszy wiernego] żadny fráſunk áni żadne niebeſpiecżeńſtwo nie dotknie RejPos 128; iż duſze ich [świętych] w ręku á w opiece Páńſkiey ſą/ á nie dotknie ſie ich nigdy żadna ſrogość ſmierći RejPos 321 v, 110, 244v, 282 marg.

»dotknie się nieprzyjaciel [= szatan]« (1): Tám [...] niémáſz żadnéy trwogi/ Ani ſię ich iuż dotknie/ nieprzyiaćiél ſrogi. SiebRozmyśl L.

»[czyja] ręka się dotknęła« (1): tedy ſie dowiemy iż ſie nas nie iego ręká dotknęła [tetigit in nos]/ ále to ná nas z trefunku przyſzło. BibRadz 1.Reg 6/9.

»strach (ani niebezpieczeństwo ani przygoda) się nie dotknie« [szyk zmienny] (5): RejAp 60v, 71; RejPos 110, 282 marg; iż ſie ich [świętych ojców w otchłani] tám nie dotknął żadny ſtrách ſmiertelny RejZwierc 129.

Szereg: »zaszkodzić ani się dotknąć« (1): Ale duſzy twoiey/ [...] nic záſzkodzić áni ſie iey dotknąć nie może. RejZwierc 179.

4. pass (O jakimś temacie): Być poruszonym, napomkniętym, wspomnianym (2): LatHar 263; Ná ktorego grzechu ohydzenie wiele rzeczy mamy w piśmie ś. ktore ſię tu krotko dotkną. SkarKaz 314b.

5. Odnieść się do czego, dotyczyć, mieć z czym związek [kogo, czego] (2): Tedy Papież Dámáſus [...] wſzytko co ſię wiáry wyznánia o koło Duchá S. dotkło poćwierdził. SkarJedn [176]; iſz co ſię dotkło P. Bogá/ nabożeńſtwá/ [...] ná wſzytko iáko zdrowy dobre bacżenie miał. SkarŻyw 293.

Synonimy: 1. macać, ruszyć; a. wnić; 2. doznać; a. uważyć, weźrzeć, widzieć; 3. zaszkodzić.

Formacje pochodne cf TKNĄĆ SIĘ.