Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: MACA

Następne hasło: MACAĆ SIĘ »

MACAĆ (94) vb impf

Oba a jasne (w tym w pierwszym 2 r., w drugim 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

indicativus
inf	macać
praes
	sg	pl
1	macåm	macåmy
2	macåsz
3	macå	macają

praet
	sg		pl
1	m	macåłem	m pers
3	m	macåł	m pers	macali
3	n		subst	macały

fut
	sg
2	m	będziesz macåł
3	m	będzie macåł

imperativus
	sg	pl
2	macåj	macåjcie

conditionalis
	sg
2	m	byś macåł
3	m	by macåł
3	f	by macała

inf macać (14). ◊ praes 1 sg macåm (10). ◊ 2 sg macåsz (3). ◊ 3 sg macå (22). ◊ 1 pl macåmy (3). ◊ 3 pl macają (14). ◊ praet 1 sg m macåłem (1). ◊ 3 sg m macåł (2). ◊ 3 pl m pers macali (2). subst macały (1). ◊ fut 2 sg m będziesz macåł (2). ◊ 3 sg m będzie macåł (1). ◊ imp 2 sg macåj (3). ◊ 2 pl macåjcie (2). ◊ con 2 sg m byś macåł (1). ◊ 3 sg m by macåł (3). f by macała (1). ◊ part praes act macając (9).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Dotykać, zwłaszcza dotykając przesuwać coś ruchem nieciągłym po jakiejś powierzchni (63)
- Przen (5)
  - a) Bić (3)
  - b) Dokładnie wiedzieć, mieć pewność (2)
- a. Posługiwać się dotykiem w sytuacji, gdy nie można posłużyć się wzrokiem, zwłaszcza dla znalezienia czegoś (29)
  - Przen: Chcieć wyłudzić (1)
2. Szukać (4)
3. Starać się osiągnąć jakiś cel za pomocą czynności umysłowej, zadawania pytań lub prób doświadczalnych, zwłaszcza: dociekać, doszukiwać się (27)

1. Dotykać, zwłaszcza dotykając przesuwać coś ruchem nieciągłym po jakiejś powierzchni; palpare BartBydg, Mącz, Cn; (manu) contrectare BartBydg, Mącz; tractare BartBydg, Cn; attrahere BartBydg; palpari, palpum obtrudere, pertingere, pertractare Mącz; attrectare Calep; pertrectare, sollicitare manu, tangere, tentare Cn (63): Matzáycie a oglądáycie/ bo duch ciala ij koſci niemá/ iakoż mnie widzicie mietz. OpecŻyw 169v; BartBydg 211b, 229 [2 r.]; FalZioł V 33v; RejZwierc 197v.

macać czego (7): Iednemu z gorącośći głowá ſie záwráca/ A drugi záſiębyonych pyerśi ſobye máca. RejWiz 93v, 13 [2 r.]; Mącz 17a; RejPos 138v. Cf Zwroty.

macać kogo, co (7): Abowiem ſlugá kośćiola ſwiętego/ [...] maca álbo polewa dziećię wodą/ y mowi ták. KrowObr 46v; BielKron 447v; Palpum obtrudere, Mácáyąc álbo chędożąc kogo wyrządźić mu yáki kunſzt. Mącz [274]c; SienLek 182; CzechEp 148. Cf macać co za co, »puls macać«.

macać co za co (1): Potym go pocżął głáſkáć/ Lwiſko ſie przewráca/ A on go thu zá nogi y zá vſzy máca. RejWiz 108v.

[macać za co czyje: Oglądałem jej ramiona, ściskałem za udy, Macałem za jej cycaszek subtelnie niechudy Otwin(?)Erot 39.]

Zwroty: »macać nogami (a. nogą)« = titubare Mącz [szyk zmienny] (2): Mącz 456c; Pedetentim – Lehko, noga maczaiącz. Calep [768]b.

»pulsu, puls macać« = pulsum venarum attingere, arteriam a. venam tangere, venas tentare Cn (1:1): Doctorowie pulſu maczaią. RejKup f7v, c2.

»macać [czego] rękoma« (1): wołow áni krow nie iadáią/ zową ie błogoſłáwionemi/ y gdy imo ie idą mácáią ich rękomá y ręce záś cáłuią BielKron 453v.

Szereg: »dotykać (się), (i) macać« [szyk 5:2] (7): Poſłáli tedy Hiſzpani iednego młodzieńcá do nich nágo iáko y ony niewiáſty były/ ktorego ony niewiáſty mácáły/ dotykáły/ dźiwuiąc ſie iego białemu ćiału BielKron 447v; Mącz [274]b, 440b, 461e, 462a; CzechEp 148; Calep 112b.

W przen (2):

Zwrot: »pulsu macać« (2): Witayże pánie Doktorze/ Náſz miły Prokuratorze/ Co ná worku pulſu mácaſz/ A práwo opák wywrácaſz. RejZwierc 235v, 133.

Przen (5):

a) Bić [kogo] (3): ták iż z onego wielkiego zálecánia/ á z onego bráterſtwá wielkiego/ wnet pan brát drugiego brátá pod łáwą máca. RejZwierc 61.

macać czym (2): KromRozm I B; álić po máłey chwili brát brátá pod łáwą ſiekierką máca RejPos 334v.

Przysłowie: Ale ſtára przypowyeść/ kto w pyecku lega/ ten drugyego ożogyem máca. KromRozm I B.

b) Dokładnie wiedzieć, mieć pewność (2):

Zwrot: »[czego] ręką (a. rękoma) macać« (2): BierRozm 24; izáli tego ręką nie mácamy co on w Duchu ś. o przyſzłych rzecżách mowił? SkarJedn 400.

a. Posługiwać się dotykiem w sytuacji, gdy nie można posłużyć się wzrokiem, zwłaszcza dla znalezienia czegoś; contari Mącz (29): RejWiz 31; BibRadz Iob 12/25; bes któréy drogi/ ieſli człowiek do wielkich á ſkrytych rzeczy tráfi/ tho ſye iemu iákoby ślepemu idącemu w drógę/ przygodźi: w któréy z tráfunku á nie z vmyſłu/ tám gdźie chce/ tu y owdźie około śiebie mácáiąc/ przychodźi. OrzQuin Mv.

macać kogo, czego [w tym: kogo czym (1)] (4): RejWiz 4v; RejZwierz 129v; RejAp 136; Coż w tym iest, iż tych stolcow ſnadz iuż zániecháli, Rzymiánie cżyniąc Papy, ktorych wprzod mácáli? CzechEp 417.

macać czego [= rzeczy poszukiwanej; w tym: czego czym (3)] (13): RejZwierz 129v; KochSat C2; Mącz 64a; SienLek 182v; A Flegmátik záſię chrapie/ ſápi/ ſpi/ á ná brzuch pluie/ á przedſię y omácmie koflá podle ſiebie máca. RejZwierc 3v, 75v, 237; Strum E4; WerGośc 235; Pozno puklérzá przebići mácáią. KochPieś 38; PowodPr 77. Cf macać czego w czym.

macać czego w czym (2): Więc go tu trą v ogniá wzgorę przewrácáią/ A ſkwárny mu wcżoráyſzey w żołądku mácáią. RejWiz 15; RejZwierc 59v.

macać komu, czemu [w tym: czemu czego (1), komu czego w czym (1)] (3): RejWiz 15; ma odeſpodź koniowi mácáć miedzy żuchwámi áż ku gárdłu SienLek 186, 182v.

macać czym (5): LOtrzy cżyrwony złoty w drewnie poſtáwili/ Ktoby gi wziął zębámi/ á ocży zákryli. Ten gi ſobie iuż miał wziąć/ iednego wpráwili/ Ten dybie do złotego/ rzyć mu wyſtáwili. Máca gębą mláſkáiąc/ áż w dupę cáłował RejFig Aa7; RejZwierz 129v [2 r.]; Contor, Mácám zerdką głębokośći Mącz 64a; Strum E4.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: zaimek względny (4), jeśli (1), -li (1)] (6): ieſli co záſtáwić podle ſiebie máca. RejWiz 41, 28; RejFig Aa4, Dd4V; RejZwierz 192v; Od tegoż cżáſu przy wybierániu Papieżá máca Archidyakon przez ſtołek dzyuráwy/ mali Papież Reliquie domowe. BielKron 171v.

W porównaniach (2): Ták iż w południe będźieſz mácał iáko ſlepy w ćiemnośćiách BibRadz Deut 28/29; RejAp 136.

W charakterystycznych połączeniach: około siebie macać, podle siebie (4), przed sobą.

Zwrot: »macać po kąciech« (2): RejWiz 28; ZLodzieie w nocy weſzli w komore błaznowi/ Y mácáli po kąciech/ gdzie kto co vłowi. RejFig Dd4v.

Przen: Chcieć wyłudzić [czego] (1): á ſnadźby rychley nálazł thákiego coby ſie pięknie zálecał á wiele obiecował/ á przedſię trzoſká w zánádrzu máca iákoby gi wyłudzić. RejZwierc 93v.

2. Szukać (4):

macać czego (1): Gdy chodząc ſnopki przewraca A co tłuſſczey kopy máca RejRozpr E2.

Z dopełnieniowym równoważnikiem zdania (1): BielSat C2 cf Szereg.

Szereg: »macać, szukać« (1): Choćia Miſtrz [krawiec]/ máca/ ſzuka/ gdzieby wyrznąć płátek/ A wżdy od ſzáty weźmie/ iáki on chce datek. BielSat C2.

W przen [kogo, czego] (2): Vrodzi ſye drugi omácmye/ y o oycu nye wzwye/ á gdy mu przyprą/ w nyebye go będzye chcyał mácać. GliczKsiąż B6v; Tákże rozum bez cnoty gdy ſie gdzye zámnoży/ Poſpolicie ku złemu bárzyey ſie zátrwoży. Iuż ſie więc iego ſtrzelby ná wſpák obrácáią/ A gdzye bárzyey obráźić tu mieyſcá mácáią. RejWiz 7v.

3. Starać się osiągnąć jakiś cel za pomocą czynności umysłowej, zadawania pytań lub prób doświadczalnych, zwłaszcza: dociekać, doszukiwać się; degustare, explorare, indagare, introspicere, odorari, scrutari, tentare Cn (27): GrzegŚm 3; Co iáko ſię z prawdą zgodźi/ ia bacżyć/ widząċ co inſzego/ nie mogę. Iákoż y ślepy/ tylko pilnie mácáiąc/ domácáć by ſię tego mogł. CzechEp 36.

macać czego (19): Iż ſyę ſtemi Bledy zgadzą Czo mé ſlowa wywraczayą Anowych nauk maczayą RejKup y2, 18v; RejZwierz 54; Muzik theż by thelko dwie nocie wyſpiewał/ máczáiąc wdzięcżnośći/ niedbále wrzkomo/ [...] záraz znáć/ iż to dobrze lepiey niż cżyni/ cżynić może. GórnDworz Fv, H5; RejPos 345; HistLan F5v; Wſzakóż iż Philozophowie/ [...] przyczyn á początków rzeczy mácáiąc/ y tę naleść chcieli/ ieſli wody nie ze dżdżów/ álbo ieſli z inąd powſtawáią. Oczko 7; CzechEp 253; NiemObr 10; Wſzyſcy właſnych pożytkow gdzie mogą mácáią BielRozm 4; GórnRozm G3v; ActReg 141. Cf macać czego czym, Ze zdaniem dopełnieniowym, »rozumu macać«.

macać czego czym (2): á mowię/ żeby ſłowy oboiętnymi mácał iey woley GórnDworz Cc3v, Cc3v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: z zapowiednikami: tego (3), tam (1); zaimek względny (5), jeśli (1)] (6): RejKup x3; BielSat G3, Hv; Iuż przez ták wiele lat w ſzkołách łápácżkámi nárábiáiąc/ mácamy tego/ ktorymby ſpoſobem mowić o Chriſtuśie. CzechEp 77; NiemObr 31; BielSen 18.

W połączeniu szeregowym (1): A ty przedſię nie dufáiąc iemu/ ſzukaſz/ mácaſz/ á biegaſz/ ſkąd inąd wſpomożenia ſwego RejPos 345.

W charakterystycznych połączeniach: macać chęci, drogi, inszych krain, nauk, początkow rzeczy, pożytkow, prawdy, przyczyny (2), roznych consilia, wdzięczności, wiary, wolej (2), wspomożenia; macać słowy obojętnymi (2).

Zwroty: »macać gdzie miękcej« [szyk zmienny] (2): Nie pomoże mu rozum gdy gi wſpák obrácał/ Nie tám gdzye przyſłuſzáło/ lecż gdzye miękcey mácał. RejWiz 139; KochTr 3.

»rozumu macać« = zastanawiać się (1): A iż to niebo nie ma ktoby im obrácał/ To tu záſię rozumu będzyeſz znowu mácał. RejWiz 148v.

»tam i sam macać« (2): Iuż y tám y ſam mácam/ ná ſzpiegi nákłádam/ Ktoby mie dźiś rátował/ ſwoią dobrą rádą. BielSat G3 [idem] BielSen 17.

Szeregi: »macać i doznawać« (1): Tákiey wiáry w ſobie mácáć y doznáwáć/ [...] wierni páńſcy máią NiemObr 10.

»macać i pytać« (1): y tám ſąd ſam przez ſię z kogoby mu ſię zdáło/ prawdyby mácał/ y pytáł GórnRozm G3v.

Synonimy: 1. dotykać, dotykać się, ruchać; 2. szukać; 3. badać, szukać.

Formacje współrdzenne: macać się, domacać się, namacać, omacać, pomacać, pomacać się, wymacać, zmacać; omacawać; wymacować; pomacywać.

Cf MACAĆ SIĘ, MACAJĄCY, MACAN, MACANIE

ZZa