[zaloguj się]
[pdf]

RUCHAĆ (22) vb impf

a jasne.

Fleksja
inf ruchać
indicativus
praes
sg pl
1 ruchåm ruchåmy
2 ruchåsz
3 ruchå ruchają
imperativus
sg
2 ruchåj
conditionalis
sg pl
3 m m pers by ruchali
f by ruchała m an

inf ruchać (6). ◊ praes 1 sg ruchåm (2). ◊ 2 sg ruchåsz (1). ◊ 3 sg ruchå (2). ◊ 1 pl ruchåmy (2). ◊ 3 pl ruchają (2). ◊ imp 2 sg ruchåj (5). ◊ con [3 sg f by ruchała.] ◊ 3 pl m pers by ruchali (1). ◊ part praes act ruchając (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w.

I. Transit. (22):
1. Wprawiać w ruch, poruszać; agitare, commovere, sollicitare Cn [w tym: kim, czym (7)] (10): wſzákże pierwey kość záś rowno ſtul/ á w łupki zwięż/ ábyſye nic niemijáło mieſtce złamáné/ nietrzebá nim bárzo rucháć. SienLek 150.

ruchać czemu (żywotne) (1): Albo ná nim [na chorym koniu] káż prętko ieźdźić/ iże ſye zápoći/ dayże mu żyłę záćiąć miedzy plecomá/ ruchay mu pierśiámi poki kreẃ idźie áby tym lepiéy ſzłá SienLek 170v.

Zwroty: »ledwej ruchać« (1): Repto [...] per translationem, Leniwo ydę ledwey ſobą rucham. Mącz 352b.

[»k sercu [kogo] ruchać« = przytulać: Iedno mię też chćiey przyjąć/ á łaſkáwie wyſłuchác/ Gdy ćię tedy owedy/ k ſercu pocżynam rucháć NeothAcros Bv.]

»ruchać sobą« = poruszać się [szyk zmienny] (3): Mącz 352b; Przez Bogá żywiemy y ruchamy ſobą [movemur Vulg Act 17/28]/ y ieſthechmy GrzegŚm 51, 3.

Przen (1):
Zwrot: »mozgiem ruchać« = intensywnie myśleć (1): Możeſz dobrze mozgiem rucháć/ Będzieſzli mię chciał poſłucháć. BielKom E6v.
a. O częściach ciała (3):
Zwroty: »członki (A) ruchać« (1): Yáko [są] [...] w domu goſpodarz/ goſpodyni/ klucznik rć. w ćyele ſuche żyły/ dech/ śiły duſſne/ ożywyáyąca/ rucháyąca/ y czuyąca/ ktore yákoby vrzędnicy wſſyſtkye członki káżdy ſwym oſobliwym obyczáyem rucháyą y ſpráwuyą. KromRozm III F8.

»ledwo ruchać« (1): Bo niektori płod taki ieſt iż bez vrazu matki/ trudno ma być wygnan/ á drugi zaſię łaczno. A to potym poznać. Gdy matka rodzącz omdleie/ á będzie iakoby w zachwyceniu. Gdy ſie w chorobie zapamiętawa á cżłonki trudno ledwo rucha á podnoſi FalZioł V 32v.

peryfr. »ruchać nogą« = dużo pracować chodząc (1): [żona do męża:] Podź z widłámi do obory/ [...] Muśiſz cżęſto rucháć nogą/ Boś mię wzyął w kucżę vbogą BielKom A2v.

Szereg: »ruchać a podnosić« (1): FalZioł V 32v cf »ledwo ruchać«.
b. O ziemi: przewracać, przekopywać [czego (po przeczeniu)] (1): K temuć theż Zydowie należeć powiádáią Bogá wſzechmogącego przykazanie/ o śiodmym roku odpoczynienia/ o ktorym Pan Bog przez Moyżeſzá roſkazał/ áby Zydowie ná káżdy rok śiodmy źiemie nie rucháli/ y owocow żadnych ſniey nie zbieráli LeovPrzep I2.
c. [Być żywym stworzeniem:
Zwrot: »ciałem ruchać«: que carnem vegetat/ ktore ſze ruchayv wczelye albo czalem ruchayv TomZbrudzBrul Gen 9/15.]
2. Dotykać; movere Vulg; contrectare Mącz [w tym: co (1), kogo (A), co a. kogo (G), czego (3)] (5): RejKup E; Contrecto, Dotykam/ mácam/ ymuyę co/ rucham. Mącz 461c; ábowiem ſye z thego róg thym lepiey kocha [tj. kopyto narasta]/ gdy go częſto podrzynáią: ále gdy iuż nowégo rogu pocznie [koniowi] náráſtáć/ tedy go rucháć niedáy SienLek 177; [Rucham/ Tango, attingo, moveo Volck Yyy2].
Przen (2): Synu cżłowiecży/ prorokuy/ á ták rzecżeſz/ To mowi Pan Bog/ [...] Ty ktory ruchaſz berło ſyná moiego/ podrąbiłeś wſzelkie drzewo. Leop Ez 21/10.

ruchać w co (1): (nagł) Mikołay z Mielcá Woiewodzic Podolſki. (–) CHoćći ſie zdam nie wielki/ przedſię w nos nie dmuchay Co ćipryeć nie przyſtoi/ w to mię też nie ruchay. RejZwierz 76v.

3. Zabierać [czego (po przeczeniu)] (2): [Y ſtale by był [Jan z Ostroroga] ten ślub ſwoy záchował. By śmierć nieſtetyſz byłá zfolgowáłá/ A wdźięcżney duſze w ćiele nie rucháłá. RybWiersze B3].

ruchać skąd (2): WSzákoż zły Duch ktory zayrzał mieyſcá ſláchetnego/ Podwiodł Yewę áby wźięłá ze drzewá onego/ Z ktorego było zákazano nierucháć niczego. MrowPieś A3; stego dworu [po zmarłym Andrzeju Koszyczkowskim] nyemayą nycz ruchacz tak dobrego yako y slego ZapKościer 1585/61.

[Szereg: »nie brać ani ruchać«: Ia niechcę nic bráć/ áni rucháć co niemoie ieſt/ grzech ieſt ſilny. Wokabul 1539 D3v.]
4. Używać, stosować [czego (po przeczeniu)] (1):

W przeciwstawieniu: »ruchać ... zachowywać« (1): SOli Ruſkiéy/ Bydgoſkiéy Komory nierucháiąc/ y owszem onę w ſwym ták porządku záchowywáiąc/ Komorę drugą w Dybowie vſtawiamy SarnStat 390.

5. [Uszkadzać, niszczyć; evellere Cn [czego (po przeczeniu)]: Tymże też obyczajem ciało naszego zbawiciela jako śliczne słońce stanęło w domu zamków nie ruchając. Kaz 35.]
6. Dokuczać, sprawiać ból (2): Są tedy známioná choroby żołądkowey/ iż wnątrze boli/ [...] ograżká rucha zápalona/ á nawięcey w boku lewym SienLek 96.
Fraza: »[kogo (A)] bole ruchają« (1): á powárzywſzy [lekarstwo ku lekkiemu porodzeniu] day wypić tey co ią bole rucháią ku porodzeniu á nátychmiaſt lekko porodźi. SienLek 113v.
7. Zajmować się czymś a. kimś (2):
a. W stosunku do ludzi [kogo (G a. A)] (1): Ieſtlić dan iáki przywiley/ Ochyl dobre ná złe ij [przywilej] miej/ Iákiś ſam ieſt tákich ſzukay/ A bogoboynych nie ruchay BielKom D3.
b. Mówić o czymś, poruszać temat [czego (po przeczeniu), [czego]] (1): Iedno blaznyczo poſluchay Rzeczy glebokych nieruchay. RejKup Kv; [Moy oćiec choć ieſt proſtakiem Porownałby ze złym żakiem Znáć iż rad kazánia ſlucha Gdy ták wiele piſmá rucha KorczRozm B3].
II. [Intransit. O wietrze: wiać, dmuchać: To źiele [dzwoniec, albo św. Jana ziele] [...] ma ſtać żółty/ ma potym iákoby ſtrączyki máluchné nieznákomite/ w których ieſt naśienié czarné/ á gdy wiátr rucha ná polu/ tedy dzwoni/ dla tego zową Dzwońcem. UrzędowHerb 171b.]

Synonimy: I.2. dotykać, dotykać się, macać, macać się.

Formacje współrdzenne cf RUSZYĆ.

Cf RUCHAJĄCY, [RUCHANY], RUSZAĆ

ALKa, MN