Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RUSZAĆ

Następne hasło: [RUSZAJ] »

RUSZAĆ SIĘ (97) vb impf

sie (71), się (26).

a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	ruszać się
praes
	sg	pl
1	ruszåm się	ruszåmy się
2	ruszåsz się
3	ruszå się	ruszają się

praet
	sg		pl
3	m	ruszåł się	m pers	ruszali się
	f	ruszała się	m an
	n	ruszało się	subst	ruszały się

fut
	sg		pl
2	m		m pers	będziecie się ruszać
3	m	będzie się ruszåł	m pers
3	n	będzie się ruszało	subst

imperativus
	sg	pl
2	ruszåj się
3	niech się ruszå	niechåj się ruszają

conditionalis
	sg
2	m	byś się ruszåł
3	m	by się ruszåł
3	n	by się ruszało

inf ruszać się (19). ◊ praes 1 sg ruszåm się (1). ◊ 2 sg ruszåsz się (2). ◊ 3 sg ruszå się (22). ◊ 1 pl ruszåmy się (4). ◊ 3 pl ruszają się (9). ◊ praet 3 sg m ruszåł się (6). f ruszała się (2). n ruszało się (1). ◊ 3 pl m pers ruszali się (6). subst ruszały się (6). ◊ fut 3 sg m będzie się ruszåł (1). n będzie się ruszało (1). ◊ 2 pl m pers będziecie się ruszać (1). ◊ imp 2 sg ruszåj się (4). ◊ 3 sg niech się ruszå (1). ◊ 3 pl niechåj się ruszają (1). ◊ con 2 sg m byś się ruszåł (1). ◊ 3 sg m by się ruszåł (1). n by się ruszało (2). ◊ part praes act ruszając się (6).

Sł stp s.v. ruszać, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Wykonywać ruchy, poruszać się (44)
- a. O istotach żywych (też nadprzyrodzonych) (27)
  - Przen (4)
  - α. Żyć, istnieć (12)
- b. O niemogących się samoistnie poruszać narządach ciała: zostać wprawionym w drgania (2)
- c. O obiektach fizycznych i ciałach niebieskich (15)
- d. O zjawiskach przyrody (2)
  - α. O trzęsieniu ziemi (1)
  - β. O nawałnicy, burzy (1)
- e. [O wyrobionym cieście, zaczynie: wyrastać]
2. Wyruszać, opuszczać dotychczasowe miejsce pobytu, zacząć się przemieszczać (o istotach żywych, też nadprzyrodzonych i osobach Trójcy Św.) (36)
- a. O ruchach wojsk związanych z taktyką prowadzenia bitew lub przemieszczaniem się oddziałów (18)
3. Dotykać; przen: docierać dokądś (1)
4. Mobilizować się, brać udział w powszechnym powołaniu pod broń (o pospolitym ruszeniu) (1)

1. Wykonywać ruchy, poruszać się; moveri Cn (44):

a. O istotach żywych (też nadprzyrodzonych) (27): On [wąż] iże śię nie mogł ruſzáć/ Ieſzcże dobrze nie mogł kęſáć. BierEz M3; [panna] na ziemię omdláwſſy padla/ ij dlugo za mártwé nieruſſaiątz ſie leżala OpecŻyw 110v; Przydawa ſie też odchodzenie [płodu] [...] gdi brzemienne/ albo barzo robiącz/ albo zbytnie ſkacżącz ruſzaią ſie. FalZioł V 31, V 17d; v cżłowieka ſą żyły beſtworne: y ſzyrokie z ktorich duch takowy hnet wychadza, á tak że ciało ſie nie ruſza. GlabGad D2; Ruſzania też ieſt ſzeſćioraki obycżay/ bowiem ruſzamy ſie wzgorę albo na doł/ przed ſię albo za ſię/ na prawo albo na lewo. KłosAlg A3; KrowObr 111; RejWiz 117; BielKron 256v; Requiesco, Odpoczywam/ Spię ſtoyę s pokoyem/ Nieruſzam ſie. Mącz 342a, 435c; gorſze známię ieſt/ kiedy kto nád obyczay nagle ſchudnie [...] á ſpiąc ſye poći/ [...] ieſli Teſkność nań przychodźi: á nie tylko ruſzáć [się] ále y mowić mu ćięſzko. SienLek 18v; A ku lékárſtwu [rannemu] bárzo ſłuży/ pokoy/ á nieruſzáć ſye/ á zwłaſzcżá gdy ráná ieſth niſka SienLek 147v, 61; wſzytko ſtworzenie ná ſwiecie/ iego tylko ſámego Boſką mocą żywie/ á on ie ſam iáko możny Bog/ obżywiáć racży: [...] ony ſie ruſzáią/ á on im ſam dawa moc ruſzánia RejPosWiecz² 91v; A ziemiá byłá gruba y prożna/ y ćiemność (byłá) po oblicżu odchłáni/ á duch Boży powiewał po oblicżu wod. (marg) álbo wiátr ruſzał ſię Boży. (–) BudBib Gen 1/2; CzechEp 15; wnet/ gdy ſię iáko tłuſty leniwo ruſzał/ dobył miecżyká Aod/ y lewą ręką vderzył wtłuſte ſadło iego [króla Eglona] SkarŻyw 558; [Moue te ocius. Ruſſay ſie przedzey. TerentMatKęt C2].

W porównaniu (1): [flegmatycy] Ani ćiepli áni źimni: ále rozmokli/ iáko zmokła kokoſz: ták ſię ruſzáią SkarKaz 313b.

Fraza: »płod, dziecię (a. dzieciątko) się (nie) rusza (w żywocie)« (3:2): ieſtli ſie dzieciąthko nieruſza w żywocie cżaſu ſluſzne^go. Znak ieſt mdłego płodu. FalZioł V 17d; Po czym poznac płod vmarły/ [...] gdy ręką w vkropie rozgrzaną/ na żywot [brzemiennej] położywſzy: płod ſie nie ruſza. FalZioł V 32v, V 18d, 32 [2 r.].

Przen (4): A my iáko ſię wymowiem/ ktorzy toſz powołánie máiąc/ leniſtwá wſzelákiego do rzecży wierze y zbáwieniu ſłużących vżywamy/ ná głos ſię Boży nie ruſzamy/ nátchnienia Duchá S. przeſłuchywamy/ bez roboty chcemy przyść do zapłáty SkarŻyw 26.

W połączeniach szeregowych (2): á ieſli żywą wiárę mámy/ niechay ſwoie dzielnośći pokaże: ieſli żywa/ niechay ſię ruſza/ chodzi/ y prácuie SkarŻyw 28, 28 marg.

Zwrot: »ledwo się ruszać« (1): Lecż/ ná ſzyi ma ćięſzkie iárzmo/ duſzá/ Nikcżemnośćiámi ſpięte/ Ták/ iż ſię ledwo ruſza GrabowSet P4v.

α. Żyć, istnieć; moveri Vulg (12):

W połączeniach szeregowych (6): RejPosWiecz² 91 [2 r.], [95]; [Bóg] w rzecżách pocżętych y ſtworzonych/ vżycżliwym ſię być pokazał/ ſzcżeśćia ſwego y doſkonálſtwá ſtworzeniu vdzielaiąc/ áby niebywſzy/ było/ trwáło/ ruſzáło ſię/ y żyło SkarŻyw 258, 258; Abowiem w nim [w Bogu] żywiemy y ruſzamy ſię y ieſteſmy [In ipso enim vivimus, et movemur et sumus] WujNT Act 17/28 [przekład tego samego tekstu RejPosWiecz² 91].

Fraza: »wszy(s)tko (a. cokolwiek, a. co) (co) rusza się na ziemi« = istoty żywe (4): Leop Gen 1/26; Y rzekł Oćiec [...]: zlećmy iemu [człowiekowi] pánowánie ná ryby morſkie/ [...] y ná beſtye ziemſkie/ y ná wſzytko co ſię ruſza ná źiemi. SkarŻyw 259, 259; Wſzyſtkiemu temu żyćie dáie Pan Bog z ſiebie/ Przezeń ſię ruſzá wſzyſtko ná źiemi ná Niebie. KołakCath B3v.

Szeregi: »tchnąć i ruszać się« (1): To Słowo żywot miáło/ y z niego ſię ożywiło wſzytko co tchnie y ruſza ſię. SkarKaz 486b.

»żyć, (a) ruszać się« (2): Uczyńmy człowieká ná obraz y podobieńſtwo náſze/ á niechay będzie przełożony [...] wſzytkiey ziemi/ y temu cokolwiek żywie á ruſza ſie ná niey [omnique reptili, quod movetur in terra]. Leop Gen 1/26; BiałKat 76.

b. O niemogących się samoistnie poruszać narządach ciała: zostać wprawionym w drgania (2): przeto gdy ſie ſłedziona imie barzo ruſzać czo bywa w chychotaniu tedy wſzitkimi cżłonkami onymi zatrzęſie tak iż też bywa zboleſcią GlabGad Fv; Kiedy pod ſkorą częſto ſye ćiáło ruſza/ z ſtropienim y z nieiákim zápalánim: Ograżkę przeſtáiącą známionuie. SienLek 20v.

c. O obiektach fizycznych i ciałach niebieskich (15): Tákże też ſą ná niebie/ co ſie nie ruſzáią/ Rozne gwiazdy RejWiz 145v, 84v; thedy przodek okrętu vwiąznąwſſy ſtáł nie ruſſáiác [!] ſie [immobilis]/ ále zádni koniec łamał ſie od gwałtowney burzey. Leop Act 27/41; PRometeus też będąc oſtrego rozumu/ napirwey obrázy wymyſlił z gliny tworzone/ ktore tak miſternie przypráwiał iż ſie ruſzáły. BielKron 23v; Widząc Iozue ſłońce nád zachodem/ boiąc ſie áby nie vbieżeli nocą/ wołał ku Pánu/ mowiąc: Nie zachodź álbo nie ruſzay ſie ſłońce przećiw Gábáon BielKron 47v, 122v; Automata, Co ſie ſamo przez ſię ruſza/ yáko ſą zegáry. Mącz 22a; SienLek 60v; KuczbKat 175; [Turcy] Vcżyniwſzy z drzewá iáko tárás ná tym ie [działa] kłádą y przywięzuią by ſie nie ruſzáło BielSpr 55; W tem leśie [...] byli Fráncuzowie drzewá podrąbáli/ iż ſtały nieruſzáiąc ſię [ut immotae starent]: ále ſkoroby ich namniey ruſzył/ tedy ná źiemię lećiáły. ModrzBaz 104; WujNT Act 27/41.

ruszać się czym [= za sprawą czego] (1): BielKron 95v cf W porównaniu.

W przeciwstawieniach: »ruszać się ... jako kamień leżeć, stać« (2): zyemiá [...] Vżywa vſtáwicżnie tey ſwey márney mdłośći. Iż ſie nigdy nie ruſza/ iáko kámień leży/ Choć niebo vſtáwicżnie około niey bieży. RejWiz 149; rzekł Iozue: Słońce nieruſzay ſię y Mieśiącu ſtoy. SkarŻyw 503.

W porównaniu (1): [w widzeniu Ezechiela] po cżterzech ſtronach były przy nich [zwierzętach] kołá/ ktore ſie theż duchem [tj. siłą witalną] ruſzáły iáko żywe BielKron 95v.

d. O zjawiskach przyrody (2):

α. O trzęsieniu ziemi (1): Pilnie strzeże ziemie onej [tj. Sycylii], Ktora często swoim czasem Czyni strach państwom piekielnym, A przeto sie tako rusza. BierRozm 23.

β. O nawałnicy, burzy (1):

W połączeniu szeregowym (1): Vibrare dicitur mare Trząść/ miekceć a łsnąć ſie álbo też miotać ſobą gdy poczina grać/ ruſzáć ſie y powſtawáć nawálność. Mącz 492d.

e. [O wyrobionym cieście, zaczynie: wyrastać:

Fraza: »ciasto się rusza«: bowiem ćiaſto z tákiey [pszenicy o okrągłych ziarnach] nie bywa lipkie/ áni śię ruſza wzgorę. Cresc 1571 153 (Linde).]

2. Wyruszać, opuszczać dotychczasowe miejsce pobytu, zacząć się przemieszczać (o istotach żywych, też nadprzyrodzonych i osobach Trójcy Św.); se movere Mącz, JanStat, Cn; proficisci Vulg, PolAnt (36): Dał thedy Krol wołáć áby ſie żadny s kupiámi nie ruſzał/ áżby pierwey Luzytany odpráwiono. BielKron 453v; Video, at nihil promoves, Widzę że ſie ruſzaſz/ ále nic nie poſpieſzaſz Mącz [234]c, 285b; Ty niepośćignionégo ſłońcá lámpę wdźięczną Prowádźiſz do zachodu: w tym nocné ćmy wſtáią: W ten czás leśné beſtye wſzytki ſye ruſzáią. KochPs 155; Gdy ſię ruſzáć Smok pocżął/ á ziemiá drżáłá: S Theodor przeżegnawſzy ſię ná koń wśiędzie SkarŻyw 187.

ruszać się skąd (9): Bo byś był nagodnieyſzym iuż ſiądź iáko kokoſz/ A nie ruſzay ſie z gniazdá RejWiz 57v; Obacżyli [Rzymianie] tedy wyiechawſzy w pole/ wielką moc ptakow y źwierzow prędko ſie ruſzáć z láſow wielkiemi ſtády BielSpr 37v, 68v; To śiedzenie Páńſkie w niebie nie ták ſię rozumie [...]: áby P. IEZVS wedle człowieczeńſtwá miał tám być iáko zámkniony/ y nigdy ſię ſtámtąd nie ruſzáć SkarKaz 243a. Cf Zwrot.

ruszać się dokąd (2): przez ſen przikazano mu [Simonidesowi] aby ſie tego dnia nigdziey nieruſzał BielŻyw 36; Diar 82.

W przeciwstawieniach: »ruszać się ... kłaść się, siedzieć« (2): Gdy ſię będziećie ruſſáć z mieſcá [Cum proficiscendum fuerit]/ Lewitowie złożą Przybytek: á gdy ſie będziećie kłáść/ w zdzwigną. Leop Num 1/51; Si nondum profectae sunt nihil est quod se moveant, Ieſli ſie yeſzcze nie puśćili ná drógę/ niechay ſie nie ruſzáyą/ niechay ſiedzą domá. Mącz 233d.

Zwrot: »ruszać się z mie(j)sca (na miejsce)« [szyk zmienny] (6): Leop Num 1/51; BibRadz I 1a marg; Cohibere se intra locum aliquem, Nigdziey ſie nie ruſzáć z iednego mieyſcá. Mącz 151c, [234]c; Aby kto ták nie mniemał/ żeby iſtność niewidźiána/ y wſzędźie cáła/ ábo wſzytká/ ktora ieſt oycá/ ſyná y duchá ś. ćieleſnymi zmyſłámi/ ruſzáiąc ſię z mieyſcá ná mieyſce to tego to owe^go cżáſu miáłá być widźianá CzechEp 262; KochProp 14; [BielKron 1551 156].

Szereg: »przenaszać się albo ruszać się« (1): [Duch Boży] Przenaſzał ſię Albo ruſzał ſię z mieyſcá ná mieyſce/ to ieſt zádźierżawał á záchowywał onę pomieſzáną máteryą BibRadz I 1a marg.

a. O ruchach wojsk związanych z taktyką prowadzenia bitew lub przemieszczaniem się oddziałów (18): ieſli długo trąbić będą/ áby ſie pirwſze woyſká ruſzáły od wſchodu ſłońcá/ kiedy drugi raz będą trąbić/ tedy ſie ma ruſzyć drugie woyſko BielKron 39v, 244v; Potym ruſzáłá ſię chorągiew obozu ſynow Danowych BudBib Num 10/25, Num 10/22; Tu ſkoroś mówić przeſtał/ róty ſye ruſzáły [...]. Názáiutrz bitwá byłá KochJez B2; ActReg 5.

ruszać się czym (2): [GDy ſye Obóz iuż ruſzyć ma/ tedy przodkiém Dźiáłá/ Prochy/ y inné wſzyſtkié Wozy kthemu przyſłuſzáiącé/ máią ſye naprzód z Obozu ruſzyć: [...] A iednégo dniá práwą ręką [= stroną]/ drugiégo dniá lewą ręką/ ma ſye naprzód ruſzáć. TarnUst 301]. Cf »hufem się ruszać«.

ruszać się skąd (3): A obłok Iehowy (był) nád nimi wednie/ gdy ſię ruſzáli z obozu. BudBib Num 10/34; Twoie woyſko z okopu ſwego ſye ruſzáło KochJez B4; [króla] iuż baczą w wielkim być niebeſpieczenſtwie od Turká/ który iuż iuż z Węgier ſie ruſza OrzJan 133.

W połączeniu szeregowym (1): bywáli w woyſcże Trębácże/ piſzcżkowie/ y ći co ná roſzku grawáli dawáiąc znáki. [...] iáko ſie s chorągwiámi ruſzáć obracáć álbo ſpráwowáć. BielSpr 12v.

Zwroty: »ruszać się ku bitwie« (1): Powiedział mu Micheaſz: Wiedz krolu żeś ieſt w rozgniewániu Bożym/ á nie rádzęć ábyś ſie ruſzał ku tey bitwie RejPos 64.

»ruszać się w drogę« (1): Ruſzáią ſie [wojska] od pułnocy w drogę/ ná południe ſtáną/ tákże zoſtáną ná noc BielSpr 53v.

»hufem się ruszać« (1): Zorawie z krzykiem do nich z obłokow zlátuią/ A Spitámeom drobnym vpadek gotuią. Ci do nich/ oni tákże hufem ſię ruſzáli KmitaSpit B2.

»z miejsca się ruszać« = movere se loco a. ex loco Cn [szyk zmienny] (3): BielKron 245; Pábius boiąc ſie iákiey zdrády/ niedał ſie ruſzáć żadnemu z mieyſcá áż do dniá/ á thák Hannibal vſzedł s pokoiem ze złego mieyſcá ná inne lepſze. BielSpr 38v; A Grekowie zaś cicho z miesca sie ruszali, Myśląc, jakoby sobie społem pomagali. KochMon 19.

»ruszać się na wojnę« (1): A gdy Káſztelan będźie ſie ruſzał ná woynę [movere se ... ad bellum JanStat 710]/ áby z nim wſzyſcy ćiągneli/ ma Káſztelan ſwému woyſku mieyſce náznáczyć SarnStat 301.

»z wojskiem się ruszać« = movere castra Cn (1): Gdy ſie miał [Kserkses] z woyſkiem ruſzáć ty ſie dziwy dzyały/ [...] BielKron 117.

3. Dotykać; przen: docierać dokądś [czego (po przeczeniu)] (1): A przetho barzo nieſluſznie powiadaią ci ktorzy nie wiedzą aby Goty Hugri albo Iuhri. Thakież Alani poſli z Scandiey gdyż wniey nigdi nie byli ani ſie iey ruſzali [nec eam penetraverunt aut contigerunt]. MiechGlab 50.

4. Mobilizować się, brać udział w powszechnym powołaniu pod broń (o pospolitym ruszeniu) (1): tákże będźie źiemiá náſzá Bełſka álbo Szláchtá y obywátele iéy z Lwowiány/ ilekroć będźie potrzebá/ będą powinni y máią y owſzem mu ſą obowiązáni weſpółek zbroynie wedle zwyczáiu woiennégo iecháć/ á nie ináczéy: wſzákże tym práwem y ſpoſobem/ iáko źiemiá Lwowſka/ zwykłá ſie ruſzáć [se movere JanStat 799]. SarnStat 1055.

Synonimy: 2. chodzić, iść, postępować, udawać się; 3. dotykać, dotykać się, macać, macać się.

Formacje współrdzenne cf RUSZYĆ.

Cf PIORORUCH, RUCHAĆ SIĘ, RUSZAJĄCY, RUSZAJĄCY SIĘ, RUSZANIE, RUSZANIE SIĘ

ALKa, DDJ