![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
| « Poprzednie hasło: RUSZAĆ | Następne hasło: [RUSZAJ] » |
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}
RUSZAĆ SIĘ (97) vb impf
sie (71), się (26).
a jasne.
| inf | ruszać się | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| indicativus | ||||||
| praes | ||||||
| sg | pl | |||||
| 1 | ruszåm się | ruszåmy się | ||||
| 2 | ruszåsz się | |||||
| 3 | ruszå się | ruszają się | ||||
| praet | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 3 | m | ruszåł się | m pers | ruszali się |
| f | ruszała się | m an | ||
| n | ruszało się | subst | ruszały się | |
| fut | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 2 | m | m pers | będziecie się ruszać | |
| 3 | m | będzie się ruszåł | m pers | |
| n | będzie się ruszało | subst | ||
| imperativus | |||
|---|---|---|---|
| sg | pl | ||
| 2 | ruszåj się | ||
| 3 | niech się ruszå | niechåj się ruszają | |
| conditionalis | ||
|---|---|---|
| sg | ||
| 2 | m | byś się ruszåł |
| 3 | m | by się ruszåł |
| n | by się ruszało | |
inf ruszać się (19). ◊ praes 1 sg ruszåm się (1). ◊ 2 sg ruszåsz się (2). ◊ 3 sg ruszå się (22). ◊ 1 pl ruszåmy się (4). ◊ 3 pl ruszają się (9). ◊ praet 3 sg m ruszåł się (6). f ruszała się (2). n ruszało się (1). ◊ 3 pl m pers ruszali się (6). subst ruszały się (6). ◊ fut 3 sg m będzie się ruszåł (1). n będzie się ruszało (1). ◊ 2 pl m pers będziecie się ruszać (1). ◊ imp 2 sg ruszåj się (4). ◊ 3 sg niech się ruszå (1). ◊ 3 pl niechåj się ruszają (1). ◊ con 2 sg m byś się ruszåł (1). ◊ 3 sg m by się ruszåł (1). n by się ruszało (2). ◊ part praes act ruszając się (6).
Sł stp s.v. ruszać, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
- 1. Wykonywać ruchy, poruszać się
(44)
- a. O istotach żywych (też nadprzyrodzonych)
(27)
- Przen (4)
- α. Żyć, istnieć (12)
- b. O niemogących się samoistnie poruszać narządach ciała: zostać wprawionym w drgania (2)
- c. O obiektach fizycznych i ciałach niebieskich (15)
- d. O zjawiskach przyrody
(2)
- α. O trzęsieniu ziemi (1)
- β. O nawałnicy, burzy (1)
- e. [O wyrobionym cieście, zaczynie: wyrastać]
- a. O istotach żywych (też nadprzyrodzonych)
(27)
- 2. Wyruszać, opuszczać dotychczasowe miejsce pobytu, zacząć się przemieszczać (o istotach żywych, też nadprzyrodzonych i osobach Trójcy Św.) (36)
- 3. Dotykać; przen: docierać dokądś (1)
- 4. Mobilizować się, brać udział w powszechnym powołaniu pod broń (o pospolitym ruszeniu) (1)
W porównaniu (1): [flegmatycy] Ani ćiepli áni źimni: ále rozmokli/ iáko zmokła kokoſz: ták ſię ruſzáią SkarKaz 313b.
W połączeniach szeregowych (2): á ieſli żywą wiárę mámy/ niechay ſwoie dzielnośći pokaże: ieſli żywa/ niechay ſię ruſza/ chodzi/ y prácuie SkarŻyw 28, 28 marg.
W połączeniach szeregowych (6): RejPosWiecz2 91 [2 r.], [95]; [Bóg] w rzecżách pocżętych y ſtworzonych/ vżycżliwym ſię być pokazał/ ſzcżeśćia ſwego y doſkonálſtwá ſtworzeniu vdzielaiąc/ áby niebywſzy/ było/ trwáło/ ruſzáło ſię/ y żyło SkarŻyw 258, 258; Abowiem w nim [w Bogu] żywiemy y ruſzamy ſię y ieſteſmy [In ipso enim vivimus, et movemur et sumus] WujNT Act 17/28 [przekład tego samego tekstu RejPosWiecz2 91].
»żyć, (a) ruszać się« (2): Uczyńmy człowieká ná obraz y podobieńſtwo náſze/ á niechay będzie przełożony [...] wſzytkiey ziemi/ y temu cokolwiek żywie á ruſza ſie ná niey [omnique reptili, quod movetur in terra]. Leop Gen 1/26; BiałKat 76.
ruszać się czym [= za sprawą czego] (1): BielKron 95v cf W porównaniu.
W przeciwstawieniach: »ruszać się ... jako kamień leżeć, stać« (2): zyemiá [...] Vżywa vſtáwicżnie tey ſwey márney mdłośći. Iż ſie nigdy nie ruſza/ iáko kámień leży/ Choć niebo vſtáwicżnie około niey bieży. RejWiz 149; rzekł Iozue: Słońce nieruſzay ſię y Mieśiącu ſtoy. SkarŻyw 503.
W porównaniu (1): [w widzeniu Ezechiela] po cżterzech ſtronach były przy nich [zwierzętach] kołá/ ktore ſie theż duchem [tj. siłą witalną] ruſzáły iáko żywe BielKron 95v.
W połączeniu szeregowym (1): Vibrare dicitur mare Trząść/ miekceć a łsnąć ſie álbo też miotać ſobą gdy poczina grać/ ruſzáć ſie y powſtawáć nawálność. Mącz 492d.
ruszać się skąd (9): Bo byś był nagodnieyſzym iuż ſiądź iáko kokoſz/ A nie ruſzay ſie z gniazdá RejWiz 57v; Obacżyli [Rzymianie] tedy wyiechawſzy w pole/ wielką moc ptakow y źwierzow prędko ſie ruſzáć z láſow wielkiemi ſtády BielSpr 37v, 68v; To śiedzenie Páńſkie w niebie nie ták ſię rozumie [...]: áby P. IEZVS wedle człowieczeńſtwá miał tám być iáko zámkniony/ y nigdy ſię ſtámtąd nie ruſzáć SkarKaz 243a. Cf Zwrot.
ruszać się dokąd (2): przez ſen przikazano mu [Simonidesowi] aby ſie tego dnia nigdziey nieruſzał BielŻyw 36; Diar 82.
W przeciwstawieniach: »ruszać się ... kłaść się, siedzieć« (2): Gdy ſię będziećie ruſſáć z mieſcá [Cum proficiscendum fuerit]/ Lewitowie złożą Przybytek: á gdy ſie będziećie kłáść/ w zdzwigną. Leop Num 1/51; Si nondum profectae sunt nihil est quod se moveant, Ieſli ſie yeſzcze nie puśćili ná drógę/ niechay ſie nie ruſzáyą/ niechay ſiedzą domá. Mącz 233d.
ruszać się czym (2): [GDy ſye Obóz iuż ruſzyć ma/ tedy przodkiém Dźiáłá/ Prochy/ y inné wſzyſtkié Wozy kthemu przyſłuſzáiącé/ máią ſye naprzód z Obozu ruſzyć: [...] A iednégo dniá práwą ręką [= stroną]/ drugiégo dniá lewą ręką/ ma ſye naprzód ruſzáć. TarnUst 301]. Cf »hufem się ruszać«.
ruszać się skąd (3): A obłok Iehowy (był) nád nimi wednie/ gdy ſię ruſzáli z obozu. BudBib Num 10/34; Twoie woyſko z okopu ſwego ſye ruſzáło KochJez B4; [króla] iuż baczą w wielkim być niebeſpieczenſtwie od Turká/ który iuż iuż z Węgier ſie ruſza OrzJan 133.
W połączeniu szeregowym (1): bywáli w woyſcże Trębácże/ piſzcżkowie/ y ći co ná roſzku grawáli dawáiąc znáki. [...] iáko ſie s chorągwiámi ruſzáć obracáć álbo ſpráwowáć. BielSpr 12v.
»ruszać się w drogę« (1): Ruſzáią ſie [wojska] od pułnocy w drogę/ ná południe ſtáną/ tákże zoſtáną ná noc BielSpr 53v.
»hufem się ruszać« (1): Zorawie z krzykiem do nich z obłokow zlátuią/ A Spitámeom drobnym vpadek gotuią. Ci do nich/ oni tákże hufem ſię ruſzáli KmitaSpit B2.
»z miejsca się ruszać« = movere se loco a. ex loco Cn [szyk zmienny] (3): BielKron 245; Pábius boiąc ſie iákiey zdrády/ niedał ſie ruſzáć żadnemu z mieyſcá áż do dniá/ á thák Hannibal vſzedł s pokoiem ze złego mieyſcá ná inne lepſze. BielSpr 38v; A Grekowie zaś cicho z miesca sie ruszali, Myśląc, jakoby sobie społem pomagali. KochMon 19.
»ruszać się na wojnę« (1): A gdy Káſztelan będźie ſie ruſzał ná woynę [movere se ... ad bellum JanStat 710]/ áby z nim wſzyſcy ćiągneli/ ma Káſztelan ſwému woyſku mieyſce náznáczyć SarnStat 301.
»z wojskiem się ruszać« = movere castra Cn (1): Gdy ſie miał [Kserkses] z woyſkiem ruſzáć ty ſie dziwy dzyały/ [...] BielKron 117.
Synonimy: 2. chodzić, iść, postępować, udawać się; 3. dotykać, dotykać się, macać, macać się.
Formacje współrdzenne cf RUSZYĆ.
Cf PIORORUCH, RUCHAĆ SIĘ, RUSZAJĄCY, RUSZAJĄCY SIĘ, RUSZANIE, RUSZANIE SIĘ
ALKa, DDJ