Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RUSZON

Następne hasło: (RUSZT) »

RUSZONY (70) part praet pass pf

ruszony (51), ruszon (18), ruszony a. ruszon (1).

W formach złożonych o jasne, w formach niezłożonych -ón, -óna, -ono.

Fleksja

sg
m	N	ruszony, ruszón	f	N	ruszonå, ruszóna, ruszon(a)	n	N	ruszono
	G	ruszon(e)go		G	ruszon(e)j		G
	D	ruszon(e)mu		D			D
	A	ruszon(e)go		A	ruszoną		A
	L	ruszonym		L			L

pl
N	m pers	ruszeni
N	subst	ruszoné
G		ruszonych
A	m pers	ruszon(e)

sg m N ruszony (18), ruszón (15); (attrib) -ony (3); (praed) -ony (13), -ón (15); -ony KochPs, RybGęśli, WujNT (4); -ón PatKaz I, FalZioł, GroicPorz, UstPraw (3), BielKron, Mącz, SarnStat; -ony : -ón BibRadz (4:2), HistLan (2:2), ModrzBaz (1:2). ◊ G ruszon(e)go (3). ◊ D ruszon(e)mu (6). ◊ A ruszon(e)go (6). ◊ L ruszonym (1). ◊ f N (praed) ruszonå (2) Mącz, Calep, ruszóna (2) OrzRozm, Strum, ruszon(a) (1). ◊ G ruszon(e)j (1). ◊ A ruszoną (1). ◊ n N (praed) ruszono (1). ◊ pl N m pers ruszeni (7); -eni (2), -(e)ni (5). subst ruszoné (3); -é (2), -(e) (1). ◊ G ruszonych (1). ◊ A m pers ruszon(e) (2).

Składnia dopełnienia sprawcy: ruszony od kogo (1).

Sł stp s.v. ruszyć, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

1. Wprawiony w ruch, pobudzony do ruchu (4)
- W przen (1)
2. Przemieszczony, przeniesiony w inne miejsce (1)
3. Usunięty, wypędzony (5)
- Przen (1)
4. Dotknięty (1)
5. Który nie zachowuje swojej pierwotnej formy; naruszony, uszkodzony (3)
- a. O posiadłości ziemskiej: podzielony (1)
- b. W nawiązaniu do znacz. ‘zakwestionować dokument’; tu o Piśmie Św. (1)
6. Ogarnięty, owładnięty czymś; na którego coś zadziałało a. wpłynęło (42)
- a. O reakcjach emocjonalnych: pobudzony, poruszony; też wzruszony, wzburzony (14)
  - α. O sytuacji, zdarzeniu itp. wywołujących u kogoś reakcję (4)
  - β. O czyichś emocjach wpływających na jego reakcję (10)
- b. O reakcjach fizycznych i fizjologicznych: opanowany przez chorobę, dolegliwość (28)
  - Przen (1)
  - α. W funkcji rzeczownika (18)
7. Rozpoczęty, rozpętany (o konfliktach, też zbrojnych) (3)
8. Usunięty z urzędu (3)
9. Powołany pod broń, skierowany do walki (1)
10. praw. Zaskarżony, którego (a. w stosunku do którego) wyrok się kwestionuje (7)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Wprawiony w ruch, pobudzony do ruchu (4): Sad [lege: sąd ‘naczynie’] czego pelny nalany gdy bądzye ruſzon czo nad pelnoſcz ma to uyleua PatKaz I 2v; Ten [Bóg] cżáſom niewſtrzymánem bieżeć roſkázuie: Ze nie ták bieży z wyſokiey ſkáły ruſzony/ Piáną ſię zdobiąc ſtrumień nie zgoniony. WitosłLut A6.

ruszony czym (2): GrzegŚm 6; Láto widzę ſtoi/ [...] twarz śina/ á vbior właśćiwy Iáką barwę ná ſobie obłoki mięwáią/ Kiedy wiátrem ruſzone z pułnocy wſtawáią. WitosłLut A5.

W przen (1): Przeto Kryſtus záras dołożył. A ia go [człowieka] wzbudzę/ á pewnie: záś z źiemie/ ktora iáko roſą pokropiona zeſchłe nasienia ożywia y z źiemie wywodźi/ dáleko więcey mocą Kryſthuſową ruſzoną [lege: ruszona]/ wypuśći vmárłe [Vulg Is 26/19] GrzegŚm 6.

2. Przemieszczony, przeniesiony w inne miejsce (1):

Wyrażenie: »z miesca ruszony« (1): Ambulatorius, Quod ambulat, quodque moveri potest – Wlelka [lege: wszelka] rzecz ktorą z mieſcza moze bic ruſzoną, obrotliwy. Calep 60a.

3. Usunięty, wypędzony [skąd] (5): ktore [imienie] Powod będźie trzymał rok y ſzeſć niedźiel. A niema być s niego ruſzon/ áże by był práwem o to poćiągnion GroicPorz q3; ktorzy [fałszywi nauczyciele] ſą v rzeki Eufrátes/ [...] gdy słowem Bożym z tąd bywáią ruſzeni/ tedy iak ſzaleni tym więcey ſię bogu przeciwią BibRadz II 138b marg; CzechRozm 117v.

Wyrażenie: »z miejsca ruszon« (1): á ná tym mieyſcu ten kośćioł ochędożnie poſtáwion [...] y fárá S. Wáwrzyńcá kniemu przyłącżoná ieſt/ á klaſztor S. Fránćiſzká s tego mieyſcá ruſzon y ſkupion ieſt. BielKron 376v.

Przen (1): Ale pan [...] Wſpomionął/ że [ludzie] ſą ćiáło/ y duch nie wrócony/ Kiedy raz będźie z ſwego mieſzkánia ruſzony. KochPs 117.

4. Dotknięty (1): Tactus, Ruſzony/ dotkniony/ też vderzony. Mącz 439d.

5. Który nie zachowuje swojej pierwotnej formy; naruszony, uszkodzony (3): Abowiém táki żłób ſurowy ná którym ſkóra nie będźie ruſzóná/ wpoi ſye w źiemię ſwoią chropáwośćią/ że żadnym obyczáiem tákowy żłób po ſobie wody nie puśći Strum G2.

a. O posiadłości ziemskiej: podzielony (1): Ale gdźieby który z nich więcéy dźierżał gruntu niżliby iemu należáło/ [...] powinien drugiému przez pomiárę ſpráwiedliwą we wſzytkich pożytkách iáko przydźie/ ták wielkośćią iáko téż dobroćią nárównáć/ wyymuiąc śiedliſká ſtáré/ któréby przez trzy látá zatrzymáli/ bo té ruſzoné bydź niemogą. SarnStat 1164.

b. W nawiązaniu do znacz. ‘zakwestionować dokument’; tu o Piśmie Św. (1): Záſz nienapiſáno wzákonie waſzym/ Iám powiedźiáł/ Bogowie iéſteście? Ieſlić óny powiedźiáł bogami/ do ktorych śię mowa bożá sſtała/ a piſmo niémoże być ruſzono (marg) rozwiązáno abo ſolwowáno (–) [et non potest solvi scriptura] iakóſz temu ktorego ocięc [!] poświęcił i na świat poſłáł/ wy mówicie Bluźniſz MurzNT Ioann 10/35.

6. Ogarnięty, owładnięty czymś; na którego coś zadziałało a. wpłynęło [czym] (42):

a. O reakcjach emocjonalnych: pobudzony, poruszony; też wzruszony, wzburzony; commotus PolAnt; adductus Modrz (14):

α. O sytuacji, zdarzeniu itp. wywołujących u kogoś reakcję (4): Izráelczycy tákowem ſproſnem vcżynkiem thego Krolá ruſzeni/ widząc tháką v nim nieludzkoſć y okrućieńſtwo odćiągnęli od niego. BibRadz I 203d marg; Tám on miły ſtáruſzek ruſzon tymi ſłowki [swej córki]/ Przypátruiąc ſie ſpráwam oney białeygłowki. [...] s płácżem iey powiedział [...] HistLan D2, B2v; Gdy Titan śrzod niebá ſtał właśnie w tey dobie Ptáſzym grzmotem ruſzony/ rzekłem ſam w ſobie. [...] RybGęśli D2.

β. O czyichś emocjach wpływających na jego reakcję (10): A gdyby Lewitá z ktoregokolwiek miáſtá Izráelſkie^go kędy był goſćiem/ będąc przywiedźion iákiemżekolwiek vmyſłem (marg) To ieſth ruſzony iákiem nabożeńſtwem. (–) przyſzedł do mieyſcá ktore ſobie Pan obrał. Tedy [...] BibRadz Deut 18/6; Gdy tedy Krol vyzrał Eſter krolową ſthoiącą w ſieni/ ruſzony łáſką [recepit gratiam] przećiwko niey/ śćiągnął ſceptrum złote ku niey BibRadz Esth 5/2; A dla tegoż Tyryicżycy będąc ruſzeni nienawiśćią [abominati] przećiw złośći thákowey/ dáli hoynie wſzythki potrzeby ná ich [niesprawiedliwie obwinionych] pogrzeb należące. BibRadz 2.Mach 4/49, I 3b marg, 183d marg, Luc 10/33; Te niechay będą práwá o pożodze: ktorem ia miłośierdźiem ruſzony nápiſał. ModrzBaz 84; Ciſz [ojcowie nasi] ruſzeni zazdrośćią/ przećiw Moizeſzowi/ Y mówili ſurowie przećiw Aronowi. KochPs 161; WujNT Mar 6/34; [Hethman [Achilles] ruſzon miłoſcią przećiw Polixenie/ poſlał do iey oycá áby mu ią dał zá żonę BielKron 1551 12].

b. O reakcjach fizycznych i fizjologicznych: opanowany przez chorobę, dolegliwość (28): [jak poznać człowieka powietrzem morowym zarażonego] Naprzod gdy ktori cżłowiek cżaſu morowego powietrza będzie Febrą, to ieſt gorącżką ruſzon/ tak iże mu ſie będzie widziało iako by miał w ſobie ogień FalZioł V 66v; sydere afflari, Plánetą/ plágą być ruſzón/ to yeſt powietrzem trącón. Mącz 391d.

Wyrażenia: »ruszony chorobą« [szyk 1:1] (2): W kilku niedziel pan ſtáry ruſzony chorobą/ Zwątpiwſzy o zdrowiu ſwym imie trwożyć ſobą. HistLan D4v, E.

»ruszony powietrzem« = dotknięty paraliżem; paralyticus PolAnt, Vulg, Cn [szyk 3:2] (5): Tedy oto niektorzy przynieſli ná łożku człowieká ktory był ruſzony powietrzem BibRadz Luc 5/18; y ochotnieś ſię ofiárował [Panie Jezu] ná náwiedzenie y vleczenie ſługi Setnikowego/ powietrzem ruſzonego. LatHar 218; WujNT Matth 8/6, Luc 5/18, Act 9/33; [OczkoPrzymiot 423 (Linde s.v. ruszyć)].

Przen (1):

Wyrażenie: »ruszony powietrzem« [o grzechu] (1): Rácżże zlecżyć/ przedźiwny cudotworco [tj. Panie Jezu]/ ruſzoną powietrzem rozlicżnych namiętnośći/ y do grzechow ſkłonnośći/ grzeſzną duſzę moię. LatHar 236.

α. W funkcji rzeczownika (18):

Wyrażenie: »powietrzem ruszony« = paralityk; paralyticus Vulg, Cn [szyk 16:2] (18): BibRadz Luc 5 arg; BudNT A6 marg; Bądź pozdrowiony P. Iezu Chryſte/ ktoryś [...] powietrzem ruſzonego/ zdrowiem duſznym y ćieleſny^m opátrzył LatHar 534; y przynośili mu [Jezusowi] wſzytkie ktorzy ſię źle mieli/ á byli zięći rozmáitemi chorobámi y dręczenim; y opętáne/ y lunátyki/ y powietrzem ruſzone: y vzdrowił ie. WujNT Matth 4/24; Wiele też powietrzem ruſzonych y chromych byli vzdrowieni. WujNT Act 8/7[8], przedm 34, Matth 9 arg, 2 [2 r.], 6, Mar 2 arg (15).

7. Rozpoczęty, rozpętany (o konfliktach, też zbrojnych); excitatus JanStat (3):

W przeciwstawieniu: »ruszony ... uspokojony« (1): GDy były ruſzoné nienawiśći wielkié y róznośći między Duchownémi y Swietckiémi oſobámi/ Pány Dioeceſſiéy Krákowſkiéy: potym były vſpokoioné między nimi na Séymie [...] y ná Synodźie SarnStat 112.

Wyrażenie: »wojna ruszona« (2): bo tá kokoſza woyná v Lwowá nikczemna/ co zá pożytek nam vczyniłá dobrze pomnimy/ bo iáko nierządnie/ ták też nie potrzebnie ruſzoná byłá. OrzRozm V; Tákże teſz y Iudas ty rzecży ktore były poginęły dla woyny przećiw nam ruſzoney [per factum bellum nobis] zebrał poſpołu/ y teras ſą v nas. BudBib 2.Mach 2/14.

8. Usunięty z urzędu; exemptus, motus Modrz [z czego] (3): Cornelius Ruffinus, ktory z wielką sławą dwá kroć był naywyżſzym Sprawcą y Dictatorem, iż z dźieśiąći grzywien śrebrá dał ſobie nacżynia nárobić/ iakoby dał zły wzor do zbytku/ ruſzon był z kołá Senatorſkiego. ModrzBaz 32, 32v.

Wyrażenie: »z miejsca ruszony« (1): cżemuby też niepożytecżni Biſkupi/ niepożytecżni Woiewodowie/ niepożytecżni Káſztellanowie/ niepożytecżni Stároſtowie/ niepożytecżni Sędźiowie/ niepożytecżni Piſárzowie/ z mieyſcá niemieli być ruſzeni [ordine moveantur]? ModrzBaz 99.

9. Powołany pod broń, skierowany do walki [przeciw komu] (1):

Szereg: »ruszony i posłany« (1): y zaraz bez wſzelákiégo práwnégo poſtępku/ ludźie ſłużebni vkráinni z quárty wedle potrzeby będą mogli bydź przećiw nim [Niżowcom] ruſzeni y poſłáni SarnStat 438.

10. praw. Zaskarżony, którego (a. w stosunku do którego) wyrok się kwestionuje (7):

ruszon do kogo (2): APPELLATIA. Od vrzędu w ſpráwách vrzędowych zgołá do nas [tj. do króla] Sędźia zamkowy niech będźie ruſzón. SarnStat 534. Cf ruszon do kogo o co.

ruszon do kogo o co (1): Sędźia Grodzki niema być ruſzon do Stároſty/ ále na Siem o rzecz vrzędową proſto do Krolá. UstPraw C2v.

ruszon(y) od czego [= w sprawie czego] (3): Sędzya ruſzony od ſkaźniey/ niema dáley oney rzeczy ſądźić/ od ktorey ruſzon UstPraw Cv; SarnStat 534.

Wyrażenia: »ruszony przed sąd« (1): Appellatus, Strona która bywa ruſzona/ álbo przizwána przed ſąd ynſzego ſędziego. Mącz 13a.

»sędzia (jest a. nie ma, a. nie może być) ruszon(y)« (5): Vſtáwiliſmy iż gdy ſędzia ſiedźi przy nas álbo przy Woiewodzie álbo też przy náſzym ſtároſćie álbo przy Wiecách/ Tedy ſędźia niemoże być ruſzon. UstPraw C2v, Cv [2 r.], C2v; SarnStat 534.

Szereg: »ruszony albo przyzwany« (1): Mącz 13a cf »ruszony przed sąd«.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Motus, Ruſzony. Mącz [234]a.

Synonim: 4. dotkniony.

Cf NIERUSZONY, RUSZYĆ

ALKa, MN