Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: POŁAJĄCY

Następne hasło: POŁAMAĆ SIĘ »

POŁAMAĆ (100) vb pf

-am- (96), -ąm- (4).

o oraz drugie a jasne; w inf -łam- (14), -łåm- (2); -łåm- Calag; -łam- : -łåm- RejPos (1:1); w imp -łåm(-); w pozostałych formach -łåm- (66), -łam- (1) RejPs.

Fleksja

inf	połamać

praet
	sg		pl
2	m	-ś połåmåł	m pers	-ście połåmali
3	m	połåmåł	m pers	połåmali
3	f	połåmała	m an

plusq
	pl
3	m pers	połåmali byli

imperativus
	sg	pl
2	połåḿ	połåḿcie

conditionalis
	sg		pl
1	m	bym połåmåł	m pers
3	m	by połåmåł	m pers	by połåmali

impersonalis
praet		połåmåno
con		by połåmåno
participia
part praet act		połåmåwszy

inf połamać (18). ◊ fut 1 sg połåmię (4). ◊ 2 sg połåmiesz (1). ◊ 3 sg połåmie (9). ◊ 2 pl połåmiecie (2). ◊ 3 pl połåmią (4). ◊ praet 2 sg m -ś połåmåł (2). ◊ 3 sg m połåmåł (21). f połåmała (2). ◊ 2 pl m pers -ście połåmali (1). ◊ 3 pl m pers połåmali (14). ◊ plusq 3 pl m pers połåmali byli (1). ◊ imp 2 sg połåḿ (3); -ḿ (2), -(m) (1). ◊ 2 pl połåḿcie (2); -ḿ- (1), -(m)- (1). ◊ con [1 sg m bym połåmåł.] ◊ 3 sg m by połåmåł (2). ◊ 3 pl m pers by połåmali (2). ◊ impers praet połåmåno (2). ◊ con by połåmåno (2). ◊ part praet act połåmåwszy (8).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Podzielić na części przy użyciu siły (84)
- a. Złamać, przełamać, rozkruszyć na kawałki (42)
  - Przen (13)
    - a) Zniszczyć silę wojskową, pokonać (6)
    - b) O rozwiązywaniu trudnych problemów (1)
  - α. O kościach lub częściach ciała: spowodować pęknięcie, złamanie (19)
    - Przen (2)
    - αα. Ulec nieszczęśliwemu wypadkowi złamania (8)
      - Przen (2)
- b. Zniszczyć, zburzyć, zrujnować (11)
  - Przen: Zniszczyć potęgę (4)
- c. Wyłamać, wyważyć, otworzyć przy użyciu siły (3)
  - Przen (1)
- d. Rozdrobnić, podzielić na kawałki (7)
- e. Potłuc, pogruchotać (17)
- f. O zbożu: pognieść, podeptać (4)
2. Postąpić wbrew czemuś, przestąpić (zwykle: wiele) (16)
- Przen: Unieważnić (1)
3. [Spędzić jakiś czas na łamaniu; przen]

1. Podzielić na części przy użyciu siły; confringere, destruere, frangere Vulg, PolAnt; rumpere HistAl; concidere, conterere, deicere PolAnt: comminuere, refringere Mącz: avellere Calag [w tym: kogo (Przen) (2), co (77)] (84):

a. Złamać, przełamać, rozkruszyć na kawałki (42): wszytko z niego [kościoła] wybrano i kraty połamano Diar 58; y połamie Pán Cedry Libáńſkie. Leop Ps 28/5; wnet Pan Bog gromy przepuśćił wielkie y grady z łyſkániem/ ták iż wſzytko potłukł co ná polu było y trawę/ y drzewo połamał. BielKron 29v, 438v; BudBib Ps 28/5; on zoſobná káżdą ſtrzałę wyimuiąc/ łatwie wſzytki połamał. Phil B2.

połamać o kogo (1): Tákże iego [Pawła Jasieńskiego] dzielnością Niemcy ſzyk zmieſzáli/ A náſzy drzewcá ſwoie o nich połamáli StryjKron 642.

W połączeniu szeregowym (1): Wſſytki wyelkye drzewá głos Páńſki wywroći/ A ſrodze połamye y w niwecż obroći. LubPs G4v.

Zwrot: »połamać łańcuchy, żelaza« [szyk zmienny] (1;1): MurzHist K4; Rychło potym obacżył Vrzędnik onego miáſtá/ [...] iż moi towárzyſze zmowili ſie vćiec połamawſzy ná ſobie żelázá BielKron 458v.

Przen (13): Już teraz [łodzia, tj. Hieronim Łaski] marnie na suszy została I wszelkie żagle swoje połamała, Gdy tak śmierć chciała. RejŁas w. 31; Gdzie przyrodzenie hámowánia z gołá Nie ma/ woz ſtłucże y połamie kołá. RejZwierc 223v.

Zwroty: »połamać jarzmo (a. związki jarzma), pęta« = confringere iugum Vulg; conterere vincula PolAnt (2:1): Thák połamię iárzmo Nábuchodonozorá Krolá Bábilońſkiego po dwu lath/ z ſzyie wſſech narodow Leop Ier 28/10[11]; á dowiedzą ſię iżem ia ieſt Pan/ gdy połamię zwiążki iarzmá ich BibRadz Ez 34/21; Nie pomnieli/ iáko pan dźiwnie ie wybáwił/ Y połamawſzy pętá ná ſwobodźie ſtáwił. KochPs 117.

[»więzieniem połamać« = uwięzić: dimitte eos, qui confracti sunt, liberos/ y the wÿpvſzcz ktoreſz wyezienÿem polamał/ na ſwobodnoſzcz TomZbrudzPeryk Is 58/6.]

Szereg: »połamać i popsować« (1): gdyż iuż [heretycy] połamáli y do gruntu popſowáli wſzytki piſmá kthore nam iednego Bogá dotychmiaſth vkázowáły SarnUzn G8v.

a) Zniszczyć silę wojskową, pokonać (6): A [Bóg] chcąc nas lepiey vſpokoić poſtánowił wſſytki walki ná ſwiećie y połámał wſſytki przypráwy waleczne RejPs 69v; Thámći [w Syjonie] połamał [Bóg] ſtrzały y łuk/ tarcz y miecz y walkę/ Selá. BibRadz Ps 75/4; BielKron 92v; BudBib Ps 45/9[10].

Zwrot: »połamać zbroję« = zniszczyć uzbrojenie (2): LubPs M4; Iuż ono márne kſiążę ſwátá [!] thego [tj. szatan] [...]/ muśi biedáć/ nárzekáć/ á vciekáć/ gdy iuż mocnieyſzy [Chrystus] przyſzedł/ á połamał zbroię iego RejPos 115.

Szereg: »potrzeć a połamać« (1): Sam Pan potárł łuk y ſtrzáły á połamał zbroyę LubPs M4.

b) O rozwiązywaniu trudnych problemów (1): A ći ktorzy dowćipu żeláznego doſtąpili/ poniewaſz y oſtrego takowym nic zdrożnego ani trudnego nieieſt/ wyiawſzy [!] by ſię tam przełamać chcieli/ kedyby [!] pierwey wſzyſtko połamać potrzebá/ to ieſt/ wyiawſzyby [!] ſię nierownych rzeczy kuſili. KwiatKsiąż L2.

α. O kościach lub częściach ciała: spowodować pęknięcie, złamanie (19): OpecŻyw 152; Leop Lev 1/17; Y krzyknął [pan] ná páchołká/ by iey [kani] nogi złomił/ Ten gmerze w pirzu á pan połaḿ nogi wrzeſzcży RejFig Cc3v; Więc Zydowie [...] prośili Piłatá/ áby goleni ich połamano/ y z krzyżá ie złożono. LatHar 736; WujNT Ioann 19/31.

połamać komu, czemu (żywotne) (2): RejFig Cc3v; A toć połamano nogi. Kośći w tobie podruzgano Gdy ćię ná krzyżu wieſzano. MWilkHist Gv.

Zwrot: »połamać [w kim] kości« [szyk 1:1] (2): A onij przyſſli z rozgniewanijm/ vzrzáwſſy łotry żywé na krzyżu połámali w nich koſci/ ij rzucili w dol. OpecŻyw 152; SkarŻyw 193.

Przen (2): LubPs O3v; Boże zetrzy zęby ich w vśćiech ich/ trzony lwiąt połam Iehowo. BudBib Ps 57/6[7].

αα. Ulec nieszczęśliwemu wypadkowi złamania (8): Potym wſtąpił [Lucyper] przez promień to ieſt przez ſwą piękność/ y vpadł do piełá [!] y połamał goleni HistRzym 93.

Zwroty: »nogi, ręce połamać« (1): Abowiem pátrz z onego wdzięcżnego pokoiu ktory ſwiát pieſzcżoſzkom ſwym dawa/ iż iedny powieſzą/ drugie pobiją/ pocżwierthuią drugie/ drudzy też od gorzałek álbo od inſzego rozmáitego obżárſtwá ſproſnemi wrzody á rozmáitemi niemocámi pozdycháią/ nogi ręce połamią. RejZwierc 132v.

»szyje połamać« = skręcić kark [szyk zmienny] (4): Pocżęli Gigántes ſtáwiáć gory ná gorę/ á po nich do niebá wieść obálić bogi z niebem áby ſzyie połamali/ á ſami tám chcieli roſkazowáć. BielKron 24, 305, 448v; StryjKron 722.

Przen (2):

Zwroty: »szyje sobie połamać« (1): ná oko widźimy co ſye Grekom ſtáło/ [...] ktorzy z tych Ołtarzów kácerſkich nowych ſzyie ſobie połamáli/ y z gruntu vpádli poſpołu z Práwy y z Krolmi ſwemi. OrzRozm G2.

»zęby połamać« = nie podołać czemuś (1): Kręćcie/ gryźćie heretycy/ ten dobrze mocną ręką wbity goźdź [tj. wiarę katolicką]/ nie ruſzyćie go z mieyſcá/ y zęby połamiećie. SkarKaz 158a.

b. Zniszczyć, zburzyć, zrujnować; demoliri Mącz (11): Mącz 229d; [ludzie pospolici] Táráſy połąmáli/ w ktorych było więźniow pełno BielKron 238v; Też połamał [Bóg] mogiły/ á wyrąbał gáie BudBib 4.Reg 23/14; Calag 104a.

połamać czym (2): Leop Prov 14/1; Ty [Boże] mocą ſwą pokruſz śiły ich/ [...] iſz vmyſlili zgwáłćić mieyſce twe święte/ [...] y rog ołtárzá twego żeláżem połámáć. BudBib Iudith 9/8.

W przeciwstawieniu: »budować ... połamać« (1): MAdra biała głowá/ buduie dom ſwoy: ále ſzalona/ y zbudowány rękámi połamie. Leop Prov 14/1.

Przen: Zniszczyć potęgę (4): Iezu ktorys do piekła ſtępuiący y drżwi moczne y piekielne moczy połamał, ſ⟨miłuy ſie nad nami⟩. TarDuch C7; RejPs 165; A Pan s práwice twoiey/ połamie cżáſu gniewu ſwego wſzytki krole. RejPos 231, 305v.

c. Wyłamać, wyważyć, otworzyć przy użyciu siły (3): Claustra revellere, Vbieżeć zamek. Claustra reserare, vel refringere Połámáć. Mącz 56b.

Zwrot: »połamać wrota i forty« (1): Ale Sláchtá połamawſzy wrotá y forty w murze/ weſzli gwałtem do miáſtá BielKron 416v.

Przen (1):

Zwrot: »wrota połamać« (1): Ia przed tobą poydę/ á (drogi) krzywe wyproſtuię/ wrotá miedziáne połamię [ianuas aereas conteram]/ á zatwory żelázne ſkruſzę. BudBib Is 45/2.

d. Rozdrobnić, podzielić na kawałki (7): MurzNT Matth 14/19; a wźiąwſzy ono ſiedmioro chlebá gdy vczynił dźięki/ połamał y dał zwolennikom ſwoim aby przed nie kładli/ y położyli przed ludem. BibRadz Mar 8/6; BudNT Matth 14/19, 15/36[35]; WujNT Luc 9/16, Act 27/35.

Zwrot:»połamać na kęsy« (1): Połamieſz ią [ofiarę z ciasta] ná kęſy [Concides eam in frusta]/ y wſtáwiſz ná nie oliwy/ że będzie obiátá. BudBib Lev 2/6.

e. Potłuc, pogruchotać (17): Niech wyznawáią Pánu miłoſierdzia iego [...]. Ze ſtárł brany miedźiáne: á zawory zelázne połamał. Leop Ps 106/16, Os 10/2; BibRadz 2.Par 23/17; Połamáli też Kaldeycżycy ſłupy miedźiáne ktore były w domu Páńſkim BibRadz Ier 52/17; miáſto y rynek chędogo pocżął opráwiáć/ połamawſzy pirwſze grube roboty. BielKron 102v, 25, 200v; Mącz 223b; Nárzékał Optatus Afer Biſkup w Milewitanie ná Donátyſty łotry oto: że połamáli byli kielichy: w ktorych kreẃ Páná Chryſtuſowá rozdawaná y noſzóná była/ á połamawſzy przedawáli BiałKat 326; BudBib Ex 34/1; SkarŻyw 389.

W połączeniach szeregowych (5): Leop Deut 12/3; BibRadz 4.Reg 18/4; BielKron 44; Przeto ołtarze ich rozwálićie/ á obrázy ich połamiećie/ y gáie ich wyrąbaćie. BudBib Ex 34/13; którzy [zbójcy] on kléynot [...] połamią, potłuką, wniwecz obrócą JanNKar Cv.

f. O zbożu: pognieść, podeptać (4): yako my szlachathny Mychal Slvszeva przyyechawszy szamowthor na ymyenye (yey) mylonovo szepsy połamał my (gwalthem) sytho moye ZapWar 1505 nr 2012; Abowiem ktoby połamał [żyto]/ tedy przepada trzy grzywny winy/ ná czyiey dźiedźinie połamie. UstPraw Dv; RejZwierc 110.

2. Postąpić wbrew czemuś, przestąpić (zwykle: wiele) [co] (16): Kto im [Żydom] tego zákázuie? Ieſli rzeką przykazánie Boże dzieſięcioro/ wſzák ie iuż połamáli. SarnUzn H; GórnRozm D2v.

Zwroty: »prawa, ustawy, wolności, dekreta połamać« [w tym: prawa a wolności itp. (3)] = confringere iura, evertere leges a. statua, perfringere decreta a. leges a. immunitates, rescindere decreta, rumpere rogationes Mącz [szyk zmienny] (7:3:2:1): Rzekli potym żydowie/ kto z nas ieſt w łáſce v Bogá/ áby záſię ty Rzymiańſkie Dekretá połamał. BielKron 464; Mącz 135d, 136a, 360c, 372b, 488a; Pátrzayże iáko ſobie praw wſzytkich máło nie połamáli RejZwierc 194v, 45; PaprUp G2v; SkarKazSej 701a.

»śluby połamać« (2): Tákżeć y inni wſzyścy Doktorowie Graeccy y Láćińſcy to mieyſce wykłádáią/ potępiáiąc dziſieyſze ſektarze/ ktorzy śluby czyſtośći Bogu vczynione/ y ſámi połamáli/ y inym połámáć roſkazáli. WujNT 730.

»testament połamać« (1): Eripere voluntatem mortuis, [...] Teſtáment vmárłych połámáć/ skáżyć [!]. Mącz 346c.

Szereg: »połamać, (albo) pokazie (a. skazić)« (3): Rumpere rogationes, Połámáć álbo pokáźić vſtawy/ niechćieć ich trzimáć. Mącz 360c, 346c, 488a.

Przen: Unieważnić (1):

Zwrot: »połamać dekreta« (1): iuż przyſzedł zbáwiciel ktory ma połámáć ony ſtáre á dawne dekretá ſrogośći iego. RejPos 274v.

3. [Spędzić jakiś czas na łamaniu; przen:

Zwrot: »sobie kęs połamać głowy [nad czym]« = spędzić jakiś czas na rozwiązywaniu trudnych problemów: Chceſz podobno bym ſobie kęs połamał głowy Ná [!] tą łáćiną: Powiedz łátwieyſzemi ſłowy. Potkanie 5.]

Synonimy: 1. poborzyć, podruzgać, podruzgotać, pogruchotać, pokołatać, pokruszyć, poniszczyć, potłuc; c. podrobić, podzielić, pokruszyć, rozbić; e. podeptać; 2. przestąpić.

Formacje współrdzenne cf ŁAMAĆ.

Cf POŁAMAJĄCY, POŁAMANIE, POŁAMANY