Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZBICIE

Następne hasło: ROZBIĆ SIĘ »

ROZBIĆ (128) vb pf

o jasne.

Fleksja

inf	rozbić

praet
	sg		pl
1	m	-m rozbił	m pers
2	m	rozbiłeś, -ś rozbił	m pers
3	m	rozbił	m pers	rozbili
	f	rozbiła, rozbi(e)ła	m an
	n		subst	rozbiły

plusq
	sg		pl
3	m	był rozbił, rozbił był	m pers	byli rozbili

imperativus
	sg	pl	du
1			rozbijwa
2	rozbij
3		niech, niechåj rozbiją

conditionalis
	sg		pl
3	m	by rozbił	m pers	by rozbili

impersonalis
praet		rozbito, beło rozbito
participia
part praet act		rozbiwszy

inf rozbić (17). ◊ fut 1 sg rozbiję (1). ◊ 2 sg rozbijesz (2). ◊ 3 sg rozbije (8). ◊ 3 pl rozbiją (6). ◊ praet 1 sg m -m rozbił (4). ◊ 2 sg m rozbiłeś, -ś rozbił (3). ◊ 3 sg rozbił (25). f rozbiła (2), rozbi(e)ła (1) RejZwierz. ◊ 3 pl m pers rozbili (24). subst rozbiły (1). ◊ plusq 3 sg m był rozbił (5), rozbił był (1); był rozbił : rozbił był BudBib (1:1). ◊ 3 pl m pers byli rozbili (1). ◊ imp 2 sg rozbij (5). ◊ 3 pl niech, niechåj rozbiją (2). ◊ 1 du rozbijwa (1) RejFig Dd2. ◊ con 3 sg m by rozbił (2). ◊ 3 pl m pers by rozbili (1). ◊ impers praet rozbito (5), [beło rozbito]. ◊ part praet act rozbiwszy (11).

Sł stp notuje, Cn s.v. nawy rozbijający; rozcinam co, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Uderzeniem (uderzeniami) doprowadzić do zmiany jakiegoś przedmiotu (33)
- a. Zniszczyć, potłuc, roztrzaskać (24)
  - α. Zranić (8)
    - αα. Działając celowo (2)
    - ββ. Wskutek wypadku a. upadku (5)
  - β. Zburzyć budowle (3)
  - γ. Doprowadzić do katastrofy statku (4)
    - αα. Stracić swój statek (2)
  - δ. Rozpędzić chmury, ciemności (4)
- b. Rozpłaszczyć (1)
- c. Rozszczepić, uczynić w czymś otwór (2)
- d. Stłukłszy skorupkę jajka, wyrzucić jego zawartość (6)
  - α. Wybiwszy jajo, rozmieszać (3)
2. Przybić, przymocować, wbijając gwoździe itp. (70)
3. Pokonać zbrojnie (4)
- Przen (1)
4. Napaść, zwykle w drodze a. na morzu i obrabować (20)
- Przen (3)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Uderzeniem (uderzeniami) doprowadzić do zmiany jakiegoś przedmiotu [w tym: co (30)] (33):

a. Zniszczyć, potłuc, roztrzaskać; conficere, discutere, exdiscutere, quassare Mącz (24): drzewko zyelone ſtoiąc podle drogi/ [...] wżdy czáſem vpadnie od lekkiego ſzumu. Albo piorun rozbije/ álbo ſie przełomi RejWiz 138; Rastris terram rimari, Grábiámi cziście vgrábiáć/ káżdą brełkę rozbić. Mącz 356c, 110c, 114d, 339a.

rozbić o co (1): Cżłowiek ieden, Bogá ſwego/ Miał w ſwym domu drzewiánego [...]. Tedy ſie on cżłowiek rozgniewał/ Ná Bogá ſie ſwego porwał: [...] O śćiánę mu głowę rozbił. BierEz I.

α. Zranić (8):

αα. Działając celowo (2):

Zwrot: »rozbić [komu] głowę, łeb«= caput imminuere Mącz; aperire fuste caput Cn (1:1): niewiáſtá zwirzchu zwaliłá nań [na Abimelecha] kámień/ y rozbiłá mu głowę áż do mozgu. BielKron 50v; Mącz 223b.

ββ. Wskutek wypadku a. upadku [w tym: komu (4) – „sobie” (2)] (5):

Zwroty: »rozbić głow(k)ę (a. wierzch głowy)« [szyk zmienny] (4): OpecŻyw 122v; Vpadł cżłowiek ná kámień rozbił ſobie głowę RejWiz 126; Cegłá z gory vpádłá/ głowę iey [pannie] rozbiełá. RejZwierz 115v; SkarŻyw 497.

»do krwie rozbić« (1): dlá ktorégo [krzyża] cięſſkoſci na ziemie vpadatz będę/ ij vſta ſobie do krwie rozbiję. OpecŻyw [79]v.

β. Zburzyć budowle (3): abisczie daly navke ferdinandowy kro⟨lowi⟩ [...] abi dobil Budzina od Thurkow a yeſly go dobedzie yzbi wſzitek rozbil y wmyotal w dunay LibLeg 11/44v; Ci thákowi ſłudzy y poddáni Dyabelſcy [tj. heretycy]/ rozbili przybytek páńſki/ y zháńbili Tabernaculum Dei. OrzList d3; Mącz 339a.

γ. Doprowadzić do katastrofy statku (4):

Zwrot: »rozbić okręt« [w tym: komu (1)] (2): Tákći (Pánie) duchem potężnym rozbijeſz okręty z Tárſu. LatHar 368; KlonFlis Ev.

αα. Stracić swój statek (2): Iednák choć [kupiec] ſtráći/ choć ſzkutę rozbije/ [...] Przedſię mu nie mow [...] By przeſtał kupiey. KlonFlis D4v.

W porównaniu (1): Leop 1.Tim 1/19 cf Zwrot.

Zwrot: »okręt rozbić« (1): ktore [sumienie] niektorzy odrzućiwſzy/ około wiáry iákoby Okręt rozbiwſzy tonęli [naufragaverunt] Leop 1.Tim 1/19.

δ. Rozpędzić chmury, ciemności (4): Gdyż widzę iż wiátr rozbił onę ſzpetną chmurę. RejWiz 165v; ventus dispellet istas nebulas, Wiátr rozbiye ty mgły. Mącz 287c; áno go iáſność niemáła okryłá Promieniem ſwym/ y czarné ćiemnośći rozbiłá. GosłCast 74.

Przen (1): Ale P. Chriſtus [...] modlitwámi wiernych obudzony/ wſtáie: y rozbiwſzy chmury/ y vćiſzywſzy wiátry/ wielką pogodę y pokoy/ przywraca kośćiołowi ſwemu. WujNT 35.

b. Rozpłaszczyć [na co (= aby było jakieś)] (1): Wezmi ołowu/ á rozbiy gi na cienką blachę FalZioł V 101.

c. Rozszczepić, uczynić w czymś otwór (2): Rozbił [Bóg] ſkáłę ná puſſcży dał im żywą wodę LubPs R6; Też gdy ſzcżepiſz á pniacżek rozbijeſz/ tedy nożikiem nadobnie gniazdecżká gdzie maſz gáłąſkę wſádzić wybierz RejZwierc 107.

d. Stłukłszy skorupkę jajka, wyrzucić jego zawartość (6): wezmi wodki z korzenia koſaćczowego/ y też rozbić białek na wodę/ á to dwoie wyſthaw na ſlończe FalZioł II 16b, V 92; rozbiy pięć iay/ á wſyṕ białey mąki SienLek 170v.

α. Wybiwszy jajo, rozmieszać [w tym: czego (1)] (3): rozbiy cztéry białki iáiowé/ ſyṕże spół łyżki tártégo kádźidłá/ vmieſzawſzy to weſpoł wléyże to koniowi w gárdło SienLek 183v.

rozbić z czym (2): rozbiwſzy białku z háłunem/ ná ránę przyłoż SienLek 179v, 111.

2. Przybić, przymocować, wbijając gwoździe itp. [w tym: kogo (5), co (64)] (70):

rozbić gdzie (1): kazał go [przekupnego sędziego] zábić/ ſkorę s niego odrzeć/ y rozbić ią ná mieyſtcu onego Sędźiego zábitego GroicPorz bv.

a. Przybić w wielu miejscach (1): Y wnet rozbito w Suſan wyrok krolewſki [pependit edictum] Leop Esth 9/14; [Tamże w tym gmachu na ścienie sieła wierszów i oracyjej beło rozbito DiarPos 304; ArtTanat 34].

b. Przybić do krzyża z rozciągniętymi rękoma, ukrzyżować (8):

Zwrot: »na krzyżu, na krzyż, [na drzewie] rozbić« (5:3): mogę cie datz na krzyż rozbitz [crucifigere te Vulg Ioann 19/10]/ ij mogę cie téż wypuſcitz OpecŻyw 130v, 133v; A ręce ktore/ przemocne dźiwy cżyniły/ grzeſznicy ná krzyżu rozbili ArtKanc E9, D10, D13, D17v, E3v; SiebRozmyśl H4; [WujPosN I 1584 4 (Linde); ODddawſzy [!] tobie namilſzy Zbáwićielu powinne dzięki/ żeś ſię dla mnie dał ná drzewie rozbić BzowRóż 85 (Linde)].

c. Rozłożyć, rozstawić (zwykle coś złożonego) i przymocować do podłoża (60):

Zwroty: »rozbić namiot(y)« = castrametari HistAl, Vulg, PolAnt; extendere tabernaculum, figere tentoria a. tabernaculum Vulg, PolAnt; tendere Mącz; tendere tentorium a. tabernaculum PolAnt; tentorium extendere JanStat [szyk zmienny] (51): Gdy przeſzedł Alexander przez rzekę y zaſtęp wſzyſtek/ położył ſie z woyskiem rozbiwſzi namiothy ſwoie HistAl E3v, B7, D2v, F3v, I2, I4, M4v, M6; A ſtąd záś wyſſedſſy/ rozbili Namiothy ſwe w Ieábaryn Leop Num 21/11, Gen 26/25, 31/25, Ex 13/20, 14/2, Num 1/53 (9); RejZwierz 21; BibRadz Gen 31/25, Ex 14/2, 9, 19/2, 2.Reg 16/22; á thám namioty ná pewnych mieyſcách rozbiwſzy/ Krol ſłuchał dwu mſzy BielKron 383v, 11, 15v, 30v [2 r.], 32, 40 (12); Mącz 444a, b; RejPos 141; BielSpr 53v, 70v; bo iey [Arce Przymierza] był rozbił namiot w Ieruſzalimie. BudBib 2.Par 1/4, Gen 12/8, Iudic 4/11 [2 r.], 2.Reg 16/22, Ier 6/3; SkarŻyw 348; Potym kiedy ſye wſzyſtki iuż śćiągnęły roty/ Rozbiłeś nád Vznorą ſwé białé namioty KochJez B2; Tu [w Polsce] on [Lech] napierwſze rozbił ſwe namioty GrochKal 3; SarnStat 301; KmitaSpit A4v.

»rozbić sieci« (1): Około krzow [ptasznik] rozbije [...] ná traweczce ſieći. RejWiz 103v.

Przen (8):

W porównaniu (1): Tyś niebo/ iáko namiot/ rozbił ręką ſwoią KochPs 154.

Zwroty: »rozbić kram« (1): A kthorzyſz to kupcy? [...] Podobnoć to ći co ſzáfuią práwy iego [Babilonu, tj. papiestwa]/ vſtáwámi iego/ á ſzyroko rozbili ty kramy iego. RejAp 152.

»rozbić namiot, przybytek« = tabernaculum figere Vulg [szyk zmienny] (3:1): LubPs hh3v; Rozbiłeś namiot gniewu [Opposuisti furorem; Nákryłeś ſię gniewem BudBib] BibRadz Thren 3/43; BielKron 11v; ſługá mieyſtcá naświętſzego [tj. Chrystus]/ á prawdźiwego przybytku onego/ ktory rozbił Pan á nie człowiek. WujNT Hebr 8/2.

»rozbić sieć« [szyk zmienny] (2): RejWiz 47; Wſzędy á wſzędy łákomſtwo á ſwawola ták ſzyroko rozbiły ſieć ſwoię/ że trudno y niewinnemu áby ſie kto z niey wybić miał. RejZwierc 78.

3. Pokonać zbrojnie [w tym: kogo (3)](4): MiechGlab 12; Ionátá [...] ſzedł z Rycerzem iednym áby ſtraż Filiſtyńſką rozbił. BielKron 64v.

Szereg: »porazić i rozbić« (1): tam że Tatarzy [...] poraziwſzy y rozbiwſzy [contritis ac diffugientibus] Połowce: vderzyli w Ruſkie woyſka MiechGlab 3.

Przen [co] (1): Więc on [Aleksander]/ iáko drapieżny wilk/ rozbiwſzy ſtádo/ Co nadáley vćiekał/ á oni [Grecy] záś/ iáko Páſterze ze pſy zá nim KochOdpr B.

4. Napaść, zwykle w drodze a. na morzu i obrabować [w tym: kogo (13), co (6)](20): yakom ya nyerosbyl na dobrovolney drodzie sliachathnego yana Gamrathovycza ZapWar 1528 nr 2460, 1517 nr 2235, 1528 nr 2461, 1529 nr 2473, 1545 nr 2633, 1546 nr 2648; vrzadnik Sthiſzmyenycze poymal yednich zlodzyeow czo vczyekaly. Zwoloch roſbywſzi Camyenycze yednemv myeſczanynv. LibLeg 11/184v, 11/138v; LibMal 1543/72; RejKup v6; Oto iedźwá do láſá/ gdzie kupcá zacnego/ Rozbiywá RejFig Dd2; BielKron 382v, 383 marg; GórnRozm G4 [2 r.]; ActReg 73; [PiotrDzien 346].

W połączeniu szeregowym (1): Thego cżáſu Lubcżánie poráźili/ rozbili y pobráli okręthy Holánderſkie v Gdańſká BielKron 408.

Przen (3): Oni nieſláchetni łotrowie/ Grzech/ Czart/ Swiát/ Ciáło/ rozbili ią [duszę] ná tey márney puſzcży tego zdrádnego Hierichá RejPos 210, 210; gdy [...] dobre vcżynki ſpráwiediwośći w wierze cżynione/ ná rámionách [...] ponieśiem: tedy niezábłądzim [po śmierci do nieba]/ á ztákimi ſkárby idące/ nikt nas nierozbije SkarŻyw 115.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Conficio, Wypráwić/ Zrządźić/ Dokonáć/ Rozbić/ Zabić/ Wypełnić. Mącz [114]d.

Synonimy: 1.a. rozrazić, roztłuc, roztrącić, roztrzaskać, roztrzasnąć; b. rozklepać; 2.b. rozkrzyżować, rozpiąć; 3. rozgromić.

Formacje współrdzenne cf BIĆ.

Cf ROZBICIE, ROZBITY

KW, (LWil)