[zaloguj się]
[pdf]

POTĘPIAĆ (155) vb impf

W inf -ę-; w formach praes i part praes act -ę- (93), -ą- (11); -ą- OpecŻyw (2), GroicPorz, BibRadz, HistRzym, RejPosWstaw (2); -ę- : -ą- MurzNT (1:1), BielKron (1:1), GrzegRóżn (4:2); w imp -ę- (6) BierEz, KuczbKat, NiemObr, WujNT (3), -ą- (2) SeklKat, KromRozm III; w pozostałych formach -ę- (14), -ą- (4) OpecŻyw (3), BielKron.

-ę- (133), -e- (4), -em- (1); -ą- (16), -ąm- (1).

o oraz a jasne.

Fleksja
inf potępiać
indicativus
praes
sg pl
1 potępiåm, potąpiåm potępiåmy
2 potępiåsz potępiåcie
3 potępiå, potąpiå potępiają, potąpiają
praet
sg pl
3 m potępiåł, potąpiåł m pers potępiali, potąpiali
fut
sg pl
3 m potępiać będzie m pers potępiać będą
imperativus
sg pl
2 potępiåj potępiåjcie, potąpiåjcie
3 niechåj potępiå niechåj potępiają
conditionalis
sg pl
1 m bym potępiåł m pers
2 m byś potępiåł m pers byście potępiali
3 m by potępiåł m pers
con praet
pl
2 m pers byście byli potępiali
impersonalis
praet potępi(a)no
participia
part praes act potępiając, potąpiając

inf potępiać (19). ◊ praes 1 sg potępiåm, potąpiåm (7). ◊ 2 sg potępiåsz (3). ◊ 3 sg potępiå, potąpiå (57). ◊ 1 pl potępiåmy (7). ◊ 2 pl potępiåcie (1). ◊ 3 pl potępiają, potąpiają (20). ◊ praet 3 sg m potępiåł, potąpiåł (5). ◊ 3 pl m pers potępiali, potąpiali (6). ◊ fut 3 sg m potępiać będzie (1). ◊ 3 pl m pers potępiać będą (1). ◊ imp 2 sg potępiåj (2). ◊ 3 sg niechåj potępiå (1). ◊ 2 pl potępiåjcie, potąpiåjcie (4). ◊ 3 pl niechåj potępiają (1). ◊ con 1 sg m bym potępiåł (1). ◊ 2 sg m byś potępiåł (1). ◊ 3 sg m by potępiåł (2). ◊ 2 pl m pers byście potępiali (1). ◊ con praet 2 pl m pers byście byli potępiali (1). ◊ impers praet potępi(a)no (1). ◊ part praes act potępiając, potąpiając (13).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w. (z Cn).

1. Ganić, piętnować, twierdzić, że ktoś a. coś jest złe(-y), że ktoś postąpił źle, nagannie; condemnare Vulg, Cn; damnare Cn [w tym: z podmiotem nieosobowym oznaczającym tekst (8); kogo, co (101)] (107): Bierz rádę od przypowieśći/ Nie potępiay ich proſtośći. BierEz H2; OpecŻyw 5; MurzNT 21; OrzRozm M2v; GrzegRóżn B4; WujJudConf 68v; RejPosWstaw 44; ieden młodzieniec z Mniſzką do Konſtántynopolá vćiekł/ wſzyſcy go potępiáli mowiąc: nie tyło dwie duſzy zábił/ ále y ták ſzkárádny przykład przed ocży ludzkie puśćił. SkarŻyw 99, 100, 602; CzechEp 97; NiemObr 114; WujNT 8, 47, 108, 890; gdy ſię co pewnego y iáwny á znaczny grzech pokaże: drugie miłośierdźie każe Pan Chryſtus czynić: Nie potępiáć. To ieſt duſze iego nie dáwáć wnet do piekłá ięzykiem: ále ráczey zmiłowáć ſię nád vpadkiem iego SkarKaz 279a, 158b, 279a [2 r.]; Są ludźie/ ktorzy zá máłym domyſłem y znákiem y odnieśienim/ ludźie potępiáią. Báczny nie rychło wierzy SkarKazSej 662a.

potępiać czym (3): BielŻyw 81; NiemObr 91; W boſtwie trzy perſony wyznawamy [...]. Czym potępiamy Zydy niewierne/ ktorzy ſię do perſon znáć y wierzyć niechcą. SkarKaz 276a.

potępiać w kim (1): A zaz to nie Papieſká ieſt hárdość/ ſwoie rzecży ſpráwiedliwić á w drugich theż pothępiáć? GrzegRóżn B4v.

potępiać w czym [= z jakiego powodu] (2): Iákowąż tedy śmiáłośćią nas potwarzáią y potępiáią w tym w cżym ſámi dobrze ſię poſtępowáć wyznawáią? GrzegRóżn B4v; CzechEp 71 marg.

W połączeniach szeregowych (3): Máło oto dbáiąc/ iż X.K. łáie/ gromi/ potępia/ y vſzcżypliwie przymawia: przeſtawáiąc bowiem/ ná świádectwie dobrego ſumnienia/ niewinnośćią náſzą ćieſzyć ſię będźiemy NiemObr 91; ktorymi [potwarzami] X.K. nie tylko nieſpráwiedliwie/ ále y nie obácżnie/ ludźi niewinne ſzácuie/ ſądźi/ y potępia NiemObr 91, 95.

W przeciwstawieniach: »potępiać ... czcić, dopuszczać, sprawiedliwić, wychwalać« (4): iákoſmy cnotę winni wychwaláć/ ták złość potępiáć BielKron 253v; GrzegRóżn B4v; A więc to nie piekielna á nieznośná hárdość y pychá: Doktory święte ktore Kośćioł záwſze nietylko prziymował/ ále y cżćił/ y ważył/ y święćił/ potępiáć [...]? WujJud 34v; Ale go [wielożeństwa] Luter wáſz nie potępia/ y owſzem go dopuſzcża. WujJud 211.

W charakterystycznych połączeniach: potępiać bałwochwalcę, cielesne żądze, niewierne, niewstyd, pijanice, poligamiją, prostość, przysięgi, sakramenty, upor, złość (2).

Zwrot: »(ludzie) niewinne potępiać« = condemnare innocentes Vulg [szyk zmienny] (3): OpecŻyw 59v; NiemObr 91; A gdybyśćie wiedźieli co ieſt; Miłośierdźia chcę/ á nie ofiáry: nigdybyśćie byli nie potępiáli niewinnych WujNT Matth 12/7 [przekład tego samego tekstu: OpecŻyw].
Szeregi: »ganić i potępiać« (1): a iż to wſzytko prawdá/ cokolwiek on [Kościół] trzyma y podawa: á to wſzytko fałſz/ cokolwiek on gáni y potępia. WujNT 726.

»hańbić i potępiać« (2): OrzList e2; [Luter pisze:] Nie dla tego mowię ábym háńbił y potępiał ſiedm Sákrámentow/ to tylko powiádam że ich żaden piſmem poprzeć nie może. ReszPrz 56.

»odrzucać i potępiać« (1): Odrzucamy tedy y potępiamy polygámią/ wielożeńſtwo niezbożne WujJudConf 211.

»potwarzać i potępiać« (2): tymi rozdzielnymi mowámi to pokázuią/ że oni mnogich Bogow nie vcżą/ á nas co toż mowiemy złośćiwie przećiw ſumnieniu potwarzáią y potępiáią. GrzegRóżn B4v, B4v.

»sądzić (a. posądzać), (i) potępiać« (3): CzechEp 407; NiemObr 94; ábyſmy tobie podobni byli/ dobrze czyniąc wſzytkim ktorym możem. Nikogoż nie poſądzáiąc/ nikogoż nie potępiáiąc SkarKaz 280b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»potępiać i szczypać« (1): ktory [szatan] áby kácerſtwo wwiodł/ prawdę ſámę wprzod pothąpia/ y ſzcżypie. GrzegRóżn G3v.

»potępiać i złorzeczyć« (1): to ieſt przećiw Piſmu Swyętemu/ ktore zákázuie potępiáć y złorzecżyć komu. BielKron 196v.

Przen (5): Przeto wielcy ſą błędnicy ći to heretykowie/ ktore y ſam rozum ludzki potępia/ gdy ludźie rożne karánia ná rożne grzechy ſtáwią [zaś heretycy wszystkie grzechy traktują równie surowo] SkarKaz 313a, 382b marg.
a) Wypowiedzią na inny temat lub postępowaniem dawać podstawę do interpretacji potępiającej kogoś (3): ktore [ceremonie] on [papież Grzegorz I] wynálaſł/ y przez nie onę proſtotę przodkow ſwych w odpráwáwoniu [!] nabożeńſtwá iákoby potępia: gdy ná nim iáko proſtym/ á nic nie wyſtáwnym/ nie przeſtawáiąc/ świętnieyſze ſam wymyśliwſzy/ onego náśládował CzechEp 333; SkarKaz 204a.

potępiać w czym (1): X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ potępia wſzytki Zbory Apostolskie, w tym w cżym nas potępia. CzechEp 71 marg.

a. Odrzucać (1):

W przeciwstawieniu: »potępiać ... sobie zwolować« (1): [Królewna odrzuciła względy starających się o jej rękę książąt] Rzekłá iey [matka]: Zła corko á bez wſtydu/ procż chceſz ſwoy rod poniżyć? Kxiążętá wielkie á známienite potąpiaſz/ á vbogiego topniá morſkiego ſobie zwoluieſz? HistRzym 14.

b. Uznawać za odstępstwo (odstępcę) od wiary; wykluczać ze społeczności religijnej (zwykle Kościoła katolickiego) (57): ty kthorzy by to thrzymaly klnye {papeſz y} vyecznye pothąpyayącz przeklyna PatKaz I 13, 13; Toć nye moye/ [...] ále Páwłá S. ſlowá/ ktore Lutrá twego y z yego náſládowcy zbyegłymi kápłany/ mnichy/ y mniſzkámi potempyáyą KromRozm I C2v, O4v; kthorzy potępyáią prawdę Ewányeliey ſwiętey/ máiąc ią zá odſzcżepyeńſthwo LubPs Gv; OrzList d4v; bo ſie tákież [chrześcijanie] ná troie rozdzyelili/ iedni Rzymſcy/ drudzy Greccy/ drudzy Nowokrzcżeńcy z brátry/ iedni drugie potąpiáiąc BielKron 119, 118v; GrzegRóżn N4; Czemuſz ſie wy im [konfesjoniści Lutrem] tedy popiſuiećie/ gdy on was ſam potępia/ y zá Heretyki pocżyta? WujJud 53; WujJudConf 231; RejPosWstaw [1432]; SkarJedn A3v, 81, 298, 305, 334, 397; SkarŻyw 320, 358, 368; ktorych wyznánie Iuſtyn przypominá/ á przedśię ich nie potępia/ tylko powiáda/ iż ſię z nimi nie zgadza NiemObr 125, 99, 132, 137; WujNT 427 marg, 509, 661, 699 [2 r.], 777; Ktoby mowił iż ſię w Chryſtuśie ożywiáią dźiatki/ ktore bez vczeſtnictwá Sákrámentu/ to ieſt bez chrztu/ z tego świátá ſchodzą: ten ſię ſprzećiwia kazániu Apoſtolſkiemu/ y kośćioł wſzytek potępią [!]. SkarKaz 578b, 118b.

potępiać czego (1): Przetoż błędow heretyckich ktoremi nas do Zydow ćiągnęli/ á mowili iż tenże ieſt Oćiec co y Syn/ kośćioł ś. potępia. SkarKaz 276b.

potępiać z czego (1): Potwarzy tedy y kłamſtwá ſą Sofiſtickie/ ktorzy ſwym zmyſlonem wyłącżeniem/ pismo S. potępiáią z kacerſtwá y z nieprawdy GrzegRóżn D3v.

potępiać jako jakiego (1): Swiętych Oycow Piſmá chcećie popráwowáć? á one iáko obłędliwe potępiáć? WujJud 36.

potępiać czym (3): GrzegRóżn D3v; na ſzoſtym tákże w Cárogrodzie Koncylium/ gdy liſt Agátoná był cżytan/ ktorym Monothelity potępiał/ [...] wſzyſcy krzyknęli: [...] SkarJedn 118; iż to ieſt vrząd Piotrá [...] haeretyki náprzećiw Kátholickiey wierze powſtawáiące/ y błędy ich/ zwierzchnośćią Apoſtolſką potępiać. WujNT 430.

W połączeniach szeregowych (4): bula oſoblyua od ſyxta papyeza czwartego moczą papyeſką, vydana takye ſromoczy y hańby y ye potąpya ktorzy mouyą yſch nyepoczączya {maryey przeſz grzechv ſzwaczą} ale poſzwyączenya ma bycz vezwano to ſzwyątho PatKaz I 13; GrzegRóżn K3v; wſzyſtkie tym przećiwne błędy y odſzcżepieńſtwá iákieżkolwiek od Kośćiołá potępione y odrzucone/ y przeklęte/ ia takież potępiam/ odrzucam/ y przeklinam. WujJud 27; Potępiamy tedy/ gánimy y od nas odpędzamy wſzyſtki te ktorzy zwierzchnośćią gárdzą/ y vrzędowi nie poſłuſzni ſą. WujJudConf 215.

W charakterystycznych połączeniach: potępiać błędy (błędow heretyckich) (3), fałsze kacerskie, filozofiją, heretyki(-a) (4), kacerstwa(-o) (4), Kościoł (zachodne kościoły) (2), krzty, księgi [czyje], monotelity, msze, obłędnego odszczepieństwa, prawdę Ewanjelijej, sekty, wymysły [czyje].

W przeciwstawieniu: »chować, przyjmować i wyznawać, społek mieć ... potępiać« (3): WujJud 27; SkarJedn 118; Ták też Kátholikom właſna ieſt/ podánie y vſtáwy oycow świętych y mowy w kośćiele zwyczáyne chowáć/ á potępiáć nowe náuki y wiáry WujNT 733.

Szeregi: »ganić i potępiać« (1): ktore oſoby/ y rzecży ten Kośćioł Rzymſki gáni y potępia/ oni [posłowie ormiańscy] teſz y zá zgánione y potępione máią SkarJedn 319. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»sądzić (a. posędzać) i potępiać« (2): Nie ieſt tákowa hárda dumá we mnie/ ábych miał tych wſzytkich ktorzy ſię z námi ná iednákie wyznánie we wſzytkim nie zgadzáią/ poſędzáć y potępiáć. NiemObr 99, 98.

Przen: Wypowiedzią na inny temat lub postępowaniem dawać podstawę do interpretacji potępiającej kogoś (10): GOdziło by ſię przywieść náukę tego wielkiego Doktorá/ iákośmy przy innych cżynili/ ná pokazánie tego/ iáko ninieyſze kácerſtwá potępiá SkarŻyw 203, 91; Ieſliby nie byli posłáni [Rom 2/15].) To mieyſce Apoſtolſkie iáwnie potępia haeretyki y ſektarze wſzytkie/ y pokázuie że ſą zwodzićiele y fałſzywi prorocy: ktorzy idą nie będąc poſłáni. WujNT 560, 200 marg, 313, 730, Xxxxxv, Yyyyy4v.

potępiać czym (2): [Jeśli się nie odrodzi] Z wody y z Duchá [Ioann 3/5].) Tymi ſłowy Pan potępia naprzod Pelágiany y Kálwiniſty/ ktorzy dziatkom nieokrzczonym śmieią zbáwienie y żywot wieczny obiecowáć: gdyż oto ſlyſzą/ iż żaden beze krztu/ [...] áni do kośćiołá/ áni do niebá wniść nie może. Nád to potępia Lutry y Kálwiniſty/ ktorzy vczą iż ſámá wiárá doſyć ieſt do zbáwienia WujNT 313, 817.

2. Osądzać, skazywać; condemnare Vulg, Mącz, Cn; damnare Mącz, JanStat, Cn; iudicare Vulg, Cn; configere, decernere, pronuntiare Cn [w tym: kogo (44)] (46): rzékl [Jezus] ku onéy niewieſcie [oskarżonej o cudzołóstwo]: Niewiaſto gdzie ſą ci tzo cie potąpiali/ widziſs ijż żádnij cie niepotąpiáią. [...] Ani iá ciebie potąpiám/ idzi iuż w pokoiu/ a więcey niechciéy grzeſſytz. OpecŻyw 78; BielKron 463; Litera salutaris, Litera A. przes którą ſędziowie wolno puſzczáli oskárżonego. A, id est absoluimus, C. id est condemnamus, Skázuyemy/ Potępiamy. Mącz 195d, 77b; WujNT 338 marg.

W przeciwstawieniu: »potępiać ... wolno wypuszczać« (1): Niechay tedy ſędźiowie niepotępiáią niewinnych/ álbo też wolno niewypuſzcżáią winnych KuczbKat 340.

Przysłowie bibl [Luc 6/37]: SeklKat M3v; ktory [Bóg] rzekł: Nye ſądźćye/ nye będźyećye ſądzeni/ nye potąmpyayćye/ nye będźyećye potęmpyeni KromRozm III L4; WujNT przedm 4, s. 28 marg, Luc 6/37. [Ogółem 5 r.]
Zwroty: »potępiać niewinnego, niewinnie« [szyk zmienny] (2:1): Kto niewinnego potępia ſam ſiebie rani, bo dla tego ſumnienie iego będzie gryſć zawżdy. BielŻyw 77; KuczbKat 340; NiemObr 150.

»potępiać [o co] na śmierć« (1): Bo nikt krolá bluźnić nie może/ ktoryby y Bogá záraz tego ktory go ſtáwi/ nie zbluźnił. Y ták potępiano o to ná śmierć ludźie w piſmie ś. iż Bogá zbluźnili y krolá. SkarKazSej 692b.

Szeregi: »karać i potępiać« (2): Aczkolwiek práwo ták nowégo iáko ſtárégo zakonu/ té którzy bráćią zábiiáią/ y inſzé okrutné vczynki czynią/ ſrogo karze y potępia [graviter puniat et damnet JanStat 563] SarnStat 595 [idem] 609.

»oskarżać abo potępiać« (1): Oſobliwy vrząd zakonu ieſt aby vczył/ Bo ieſliż oſkárża ábo potąpia tedy ſie to ſtawa dla grzechu/ nie z właſnoſći zakonu. BibRadz I 103c marg.

»sądzić i potępiać« (3): MurzHist F3v; CzechEp 74; Iáko też Chriſtus pan groźi wſzytkim ktorzy niewinnie inſzych ſądzą/ y potępiáią NiemObr 150.

W przen (1): Bom śię pana zaprzáł/ Moie mię ſumnięnié ſądźi i potępiá ani mi inſzego ſędźiego potrzeba. MurzHist F3v.
Przen (3): cżłowiek ſpráwiedliwy vmárły/ potępia żywe nieſpráwiedliwe Leop Sap 4/16.
a) Osądzając kogoś, okazywać się samemu winnym tego przestępstwa (2):
Zwrot: »sam, samego siebie potępiać« [w tym: w czym (1)] (1:1): Abowiem w czym drugiego ſądźiſz/ w tym ſámego śiebie potępiaſz: Bo toż czyniſz co poſądzaſz. WujNT Rom 2/1, Bbbbbb3v.
b) [Zasługiwać na wyrok skazujący: Rzekli ſędziowie/ pánie ná co mamy dáć ſkazánie/ ábowiem właſne iey wyznánie potąpia ią HistPonc M8.]
a. Skazywać na potępienie wieczne; ad impia Tartara mittere, damnare caput Orco Cn (22): MurzNT 218v marg; Dzyękowánye s proźbą/ áby Pan Bog wiernych z niewiernymi potępyáć nie racżył/ owſzem áby ie wywiodł ná práwą drogę zbáwyenną. LubPs aa6 marg, aa6; Niech kśiążę świátá tego/ groźi nam ſrogo/ nic nie może/ bo [...] potępia go ſłowo Boże. ArtKanc K7; SkarKaz 7a.

potępiać za co (1): iż Pan Bog ták rownie dáie żywot wieczny y nieśmiertelną chwałę ludziom zá ich vczynki dobre; iáko ie potępia zá złe ich vczynki. WujNT 529.

W przeciwstawieniach: »dać żywot wieczny, [zbawiać] ... potępiać« (1): WujNT 529; [chociay wſzyſcy ludzie iednáko pod grzechem ſą zámknieni/ przedſię nie wſzytkich [Bóg] zbawia/ y nie wſzytkich też potąpia GilPos 113v].

Przen (16):
a) Odsyłać do piekieł (1):
Szereg: »dręczyć i potępiać« (1): y wołáli zá Pánem cżárći oni w nich [opętanych] będąci. Co ną [lege: nam] y tobie/ ſynu Boży. Cżemuſz przed cżaſem przyſzedł/ ábyś nas dręcżył y potępiał. BiałKaz G3v.
b) Twierdzić, że ktoś zasługuje na potępienie wieczne (10): Auguſtyn też miałto zá vſtáwę Apoſtolſką/ dźiećiom okrzcżonym/ ſácráment wiecżerzey Páńſkiey ſzáfowáć/ y tákie dźieći/ ktoreby ſácrámentu tego nie vżywáły/ potępiał NiemObr 75, 148, 149; [Chrystus] Potępia tych/ ktorzy gorſzą malutkie. WujNT przedm 36, przedm 37.

W przeciwstawieniu: »potępiać ... zbawienie przyczytawać« (1): Co też potym przydaie/ twarz nam niewſtydliwą przypiſawſzy: Zebyſmy świát wſzytek potępiáć mieli/ ſobie ſámym zbáwienie przycżytáiąc CzechEp 407.

Zwrot: »sam siebie potępiać« (3): Ktoby zaś był ieden z odrzuconych/ muśi być potępion/ acz by téſz daleko mniéi grzéchow popełnił. [...] Takci oto ſtradny Spiéra ſám śiebie potępiá i ieſzcze ciężyi potępiać będźie MurzHist G4, Kv.
Szereg: »posądzać i potępiać« (1): Tu záś pokázuie/ iż áni Zydowie mogli być zbáwieni przez zakon ktorym ſię chlubili/ poſądzáiąc y potępiáiąc Pogány: choćiaż tákże iáko y Pogáni grzeſzyli. WujNT Rom 2 arg.
c) Postępować w sposób zasługujący na potępienie wieczne (2):
Zwrot: »potępiać sam siebie« [szyk zmienny] (2): PRzyſyęgá komu ieſt nákazana/ ma ią vczynić [...] z dobrą bácznoſćią/ ſpráwiedliwie: Aby nie obráźił przodkiem páná Bogá/ biorąc Imię iego ná dáremno/ potym bliźniego ſwego/ vſzkadzáiąc go nieſpráwiedliwą przyſyęgą ná máiętnoſći iego/ ná oſtátek Sumnienia ſwego/ potąpiáiąc ſam ſyebie. GroicPorz y4; WujNT 99.
d) Być przyczyną potępienia wiecznego (3): Ktori niedupha panu bogu [...]/ nie wierząc iego doſſić vczinięniu za grzechi naſſe/ ten [...] ſtawa ſię ſynem wiecznego potępienia/ bo go iego niewiernoſc potępia. SeklKat D4v; MurzHist R3v.
Zwrot: »potępiać wiecznie« (1): Wydawa s ſiebie [grzech pierworodny] owoće/ grzechy ćieſkie a vſtawiczne/ y teſz potępia wiecznie SeklPieś 31v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Condemno – Potepiąm. Calep 235a; Damno – Potepiąm, ganię, gardzę. Calep 287a.

Synonimy: 1. ganić, hańbić, osądzać, sromocić, strofować; 2. karać, osądzać, oskarżać, posądzać, sądzić, skazować, zdawać.

Formacje współrdzenne cf TĘPIĆ.

Cf POTĘPIAJĄCY, POTĘPIANIE

KW, ZCh