Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [OSĄD]

Następne hasło: OSĄDZAĆ SIĘ »

OSĄDZAĆ (27) vb impf

-ſ- (24), -ſſz-, -ſs- (3).

o oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	osądzać
praes
	sg	pl
1	osądzåm
2	osądzåsz	osądzåcie
3	osądzå	osądzają

praet
	pl
3	m pers	osądzali

imperativus
	pl
2	osądzåjcie

inf osądzać (4). ◊ praes 1 sg osądzåm (5). ◊ 2 sg osądzåsz (2). ◊ 3 sg osądzå (8). ◊ 2 pl osądzåcie (1). ◊ 3 pl osądzają (3). ◊ praet 3 pl m pers osądzali (1). ◊ imp 2 pl osądzåjcie (1). ◊ part praes act osądzając (2).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI w. s.v. osądzić.

Znaczenia

1. Przeprowadzać rozprawę sądową; wydawać wyrok; skazywać na jakąś karę (12)
- W przen (2)
2. Oceniać kogoś lub coś, uważać kogoś za jakiegoś (zawsze w połączeniu z określeniem negatywnym) (8)
- W przen (1)
3. Potępiać, pozbawiać zbawienia, uznawać kogoś za zasługującego na piekło (6)
- W przen (1)
4. Określać wartość pieniężną, wyceniać, szacować (1)

1. Przeprowadzać rozprawę sądową; wydawać wyrok; skazywać na jakąś karę; iudicare HistAl, Calep; damnare Mącz [w tym: kogo (9)] (12): MurzNT 56; Mącz 77b; BudNT przedm b2; Praeiudico – wprzod oſsadzam, ortel wydaię. Calep [834]a.

osądzać jakiego (1): Coż złego vcżynił ten mąż/ gdyż vſiłował prykazánie [!] páná ſwego wypełnić/ ábowiem ktho go oſądza ſmierći godnego [iudicat illum morte dignum] ſam ſiebie oſądza ná potym HistAl E5.

osądzać być jakiego (1): przykazuię ij oſądzám [Jezusa] bytz doſtoynégo/ aby gwozdzmi żelaznymi byl przybit ku krzyżowi OpecŻyw 133v.

W charakterystycznych połączeniach: osądzać występnego (2); osądzać na potępienie.

Zwroty: »osądzać czci« = skazywać na utratę praw obywatelskich, z czym często wiązało się wygnanie z kraju i pozbawienie nietykalności osobistej (1): Wſpomnię tu czći odſądzone/ niewiem co potem oſądzáć ich czći/ gdy ſię do práwá nie sſtáwią. GórnRozm I2v.

»osądzać na gardło« (1): ModrzBaz 27v cf W przen.

[»pod miecz osądzać«: żeby Xięża Práłaći náſzy [...] gárdłá ludźi tych co chćiwośći á vchwałam jch/ niedogadzáią/ pod miecż oſądzáli á podawáli. Respons przedm A2v.]

»niesprawiedliwie osądzać« (1): Yako ſą ſędzie gdi nieſprawiedliwie oſſądza na ſmierc człowieka/ zabiaią nieſzliczoną moc ludzi. SeklKat I3.

[»do ognia osądzać«: a ieſlić ſię zda ćięſzka rzecż podiąc mękę ogniową/ á cżemuśćie tego ſobie nierozmyſláli w cudźych przygodách/ gdyśćie drugie niewinnie do ogniá oſądzáli? BazHist 59.]

»osądzać ku śmierci (a. na śmierć)« (2): ale ty [Piłacie] z niewiadomoſci/ boiątz ſie Ceſarza/ oſądzáſs mie [Chrystusa] nie twą wolą ku ſmierci OpecŻyw 131; SeklKat I3.

Szeregi: »osądzać i karać« (1): Pyotr myędzy ápoſtoły przodkował/ [...] ná konyec y wyſtęmpne oſądzáyąc y karząc/ bez wſſelákyego poruczenya drugich ápoſtołow. KromRozm III M5.

»przykazywać i osądzać« (1): OpecŻyw 133v cf osądzać być jakiego.

W przen (2): ponieważ Práwá náſze oſądzáią ony ná gárdło [legibus nostris vita adimatur iis] ktorzi cudze rzecży krádźionym obycżáiem odeymuią ModrzBaz 28.

Zwrot: »sam siebie osądzać« (1): HistAl E5 cf osądzać jakiego.

2. Oceniać kogoś lub coś, uważać kogoś za jakiegoś (zawsze w połączeniu z określeniem negatywnym); iudicare HistAl, Modrz [w tym: kogo (4), co (4)] (8): Biſkupia rzecż ieſt błędy odkrywáć/ y oſądzáć: Krolewſka one hámowáć y wykorzeniáć. WujJud 214; WujNT 652.

osądzać za kogo (1): To co rzecżono Piotrowi/ zda ſię iż też to wſzytkim rzecżono ieſt/ ktorzy trzy kroć grzeſzące karzą/ gdyby ich nie ſłucháli/ y zwięzuią ná ziemi/ oſądzáiąc wyſtępnego zá iáwnogrzeſzniká y pogániná. SkarJedn 67.

osądzać za jakie (2): ále rzeczy dobrey zá złą oſądzáć/ niech ſię każdy oſtrzega/ ponieważ napiſano. Biáda (tym) ktorzy názywáią złem dobre á dobrem złe. BudBib c3v, c3.

osądzać w czym (1): Kiedyby ſię tedy Kátolicy dobrze obráchowáli/ ználeźliby ſię w iednym cechu z Neſtoryany/ w cżym ich właſny kanon/ ſynodu Efeſkiego cżwarty/ oſądza. NiemObr 138.

osądzać być jakim (1): Ale poſpolity cżłowiek [...] tych ktorzi ſię krzywd ſwoich mſzcżą wielce waży [...]. A záśię ćierpliwe lekce waży/ á boiáźliwemi y nieśmiáłemi ie być oſądza [timidos et pusillanimes iudicat]. ModrzBaz 68.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Ia według domniemánia mego oſądzam to iż [iudico quod] obycżáie wáſze więcey ku ſzalonoſći niż ku mądroſći ſie skłániáią. HistAl K4.

W przen (1): NiemObr 138 cf osądzać w czym.

3. Potępiać, pozbawiać zbawienia, uznawać kogoś za zasługującego na piekło; condemnare, iudicare PolAnt [kogo] (6): rzekł [Jezus] iéi/ Niewiaſto gdźieſz ſą oni obwiniacze twoj? nigd ćię nieoſądźił (marg) niepotępił (–)? Rzekła ona/ Nigd panie/ a Ieſus powiedźiáł/ I iáć ciebie nieoſądzám MurzNT Ioann 8/10; Ktory ie/ niechay ſobie za nic nie ma tego ktory nie ie/ á ktory nie ie/ niechay tego nie oſądza ktory ie/ gdyż go Bog przyiął. BibRadz Rom 14/3, Rom 14/4.

osądzać w czym (1): Ty maſz wiarę/ mieyże ią v ſiebie ſámego przed Bogiem. Błogoſłáwiony ktory nie oſądza ſiebie ſamego w tym co pochwala. BibRadz Rom 14/22.

Zwrot: »osądzać samego siebie« = iudicare semetipsum PolAnt [szyk zmienny] (2): BibRadz Rom 14/22; y owſzem y ſámi śiebie tu oſądzaćie: ponieważ y wy lżyćie y znieważaćie pobożność Krześćiáńſką/ gdy ſámey á gołey wierze vſpráwiedliwienie y żywot wiecżny przypiſuiećie WujJud 109v.

Szereg: »skazywać i osądzać« (1): Cżego że wy nie cżynićie/ ſłuſznie y to ſámo piſmo was ſkázuie y oſądza. WujJud 76.

W przen (1): WujJud 76 cf Szereg.

4. Określać wartość pieniężną, wyceniać, szacować [co] (1): thedy gwalthownyk bądzye powynyey placzycz wſzythka skodą zobv stron nakogo gwalthv dowyodą [...]. Item ma bycz wolnoſcz sobu stron ymyenya oſſządzacz naſzwem brzegv kasdemu. MetrKor 34/135v.

Synonimy: 1. karać, skazywać; 2. ganić, hańbić, karać, lżyć, napominać, potępiać, przymawiać, psować, sromocić, strofować, szkalować, znieważać; 3. potępiać; 4. szacować.

Formacje współrdzenne cf SĄDZIĆ.

Cf OSĄDZANIE