[zaloguj się]
[pdf]

KARAĆ (1429) vb impf

W inf ka- (353), kå- (60); kå- HistHel, KochFr, KolnWor, PudłDydo; ka- : kå- OpecŻyw (1 : 1), LubPs (8 : 1), KrowObr (5 : 1), UstPraw (3 : 1), RejFig (1 : 1), RejZwierz (2 : 2), BibRadz (7 : 1), BielKron (19 : 2), Mącz (12 : 1), RejAp (5 : 4), GórnDworz (4 : 2), RejPos (18 : 3), RejZwierc (7 : 2), WujJud (6 : 1), CzechRozm (8 : 1), ModrzBaz (27 : 1), KochPs (2 : 1), SkarŻyw (22 : 9), CzechEp (4 : 3), NiemObr (3 : 1), GostGosp (5 : 10), SarnStat (31 : 6), SkarKazSej (3 : 1); drugie a jasne (w tym 11 r. błędne znakowanie). ◊ W imp -å- (51), -a- (7); BudBib, też RejPs (2); -å- : -a- BielKron (1 : 2), SkarŻyw (1 : 2). ◊ W pozostałych formach kå- (755), ka- (18); kå- : ka- OpecŻyw (8 : 1), MurzNT (3 : 1), Leop (20 : 3), RejZwierz (5 : 1), BibRadz (24 : 1), BielKron (65 : 1), Mącz (22 : 1), RejPos (24 : 1), CzechRozm (16 : 1), ModrzBaz (53 : 1), SkarŻyw (57 : 1), CzechEp (2 : 1), GórnRozm (21 : 4).

Fleksja
inf karać, karaci
indicativus
praes
sg pl
1 kårzę kårzemy, kårzem
2 kårzesz kårzecie
3 kårze kårzą, kårają
praet
sg pl
1 m kåråłem, -m kåråł, ja kåråł m pers
2 m kåråłeś, -ś kåråł m pers
f -ś kårała m an
3 m kåråł m pers kårali
f kårała m an
n subst kårały
plusq
sg
3 m był kåråł
fut
sg pl
1 m będę kåråł, karać będę, będę karać m pers będziemy karać, będziem karać, karać będziemy
2 m karać będziesz m pers będziecie karać
3 m karać będzie, będzie kåråł, będzie karać m pers będą karać, karać będą
n będzie kårało subst
imperativus
sg pl
2 kårz, kårzy kårzcie
3 niech, niechåj kårze niech kårzą
conditionalis
sg pl
1 m bym kåråł, bych kåråł m pers bysmy kårali
2 m byś kåråł, by kåråł m pers byście kårali
3 m by kåråł m pers by kårali
f by kårała m an
n by kårało subst by kårały
con praet
sg pl
3 m by był kåråł m pers by byli kårali
impersonalis
praet kåråno
con by kåråno
participia
part praes act kårząc

inf karać (417), karaci (1); -ć : -ci LibLeg (16 : 1). ◊ praes 1 sg kårzę (39) [w tym: -e (7)]. ◊ 2 sg kårzesz (27). ◊ 3 sg kårze (280). ◊ 1 pl kårzemy (3) KuczbKat, ModrzBaz (2), kårzem (1) GliczKsiąż. ◊ 2 pl kårzecie (3). ◊ 3 pl kårzą (74) [w tym: -a (1)], kårają (1) LibLeg [zapis: -a]. ◊ praet 1 sg m kåråłem, -m kåråł (4), ja kåråł (1) LibLeg. ◊ 2 sg m kåråłeś, -ś kåråł (10). f -ś kårała (1). ◊ 3 sg m kåråł (171). f kårała (10). ◊ 3 pl m pers kårali (34). subst kårały (4). ◊ plusq 3 sg m był kåråł (1). ◊ fut 1 sg m będę kåråł (13), karać będę (10), będę karać (1) BierEz; będę kåråł WróbŻołt (2), LubPs (2), BielKron, KochPs; karać będę MurzHist, SkarŻyw (2); będę kåråł : karać będę RejPs (1 : 1), Leop (1 : 1), BibRadz (2 : 3), BudBib (2 : 1), ArtKanc (1 : 1). ◊ 2 sg m karać będziesz (2). ◊ 3 sg m karać będzie (28), będzie kåråł (19), będzie karać (1) ArtKanc; karać będzie MurzHist (2), Diar, GliczKsiąż (2), LubPs, OrzRozm, OrzQuin, LeovPrzep, KuczbKat, RejZwierc, HistHel, ModrzBaz (2), SkarŻyw (3), GórnRozm, SarnStat; będzie kåråł OpecŻyw, SeklKat (2), KrowObr, Leop (2), Goski, RejAp, RejPos (5); karać będzie : będzie kåråł BibRadz (3 : 1), BiałKat (1 : 1), WujNT (3 : 3), SkarKaz (2 : 1). n będzie kårało (1). ◊ 1 pl m pers będziemy karać SarnStat (6), będziem karać LibLeg (2), karać będziemy (1) ModrzBaz. ◊ 2 pl m pers będziecie karać (1). ◊ 3 pl m pers będą karać (4) BielKron, ModrzBaz, SarnStat (2), karać będą (2) SkarŻyw, NiemObr. ◊ imp 2 sg kårz (50), kårzy (6); kårzy OrzRozm, KochPieś, SkarKaz; kårz : kårzy WróbŻołt (1 : 1), RejPs (1 : 1), KochPs (1 : 1). ◊ 3 sg niech, niechåj kårze (8). ◊ 2 pl kårzcie (4). ◊ 3 pl niech kårzą (1). ◊ con 1 sg m bym kåråł (1), bych kåråł (1) BielŻyw (1 : 1). ◊ 2 sg m byś kåråł (3) LatHar (2), CiekPotr, by kåråł SkarŻyw (2). ◊ 3 sg m by kåråł (54). f by kårała (2). n by kårało (1). ◊ 1 pl m pers bysmy kårali (1). ◊ 2 pl m pers byście kårali (4). ◊ 3 pl m pers by kårali (20). subst by kårały (1). ◊ con praet 3 sg m by był kåråł (3). ◊ 3 pl m pers by byli kårali (1). ◊ impers praet kåråno (33); -åno (30), -ano (2), -(a)no (1); -åno : -ano GórnRozm (3 : 2). ◊ con by kåråno (16); -åno (11), -ano (4), -(a)no (1); -åno BielKron, RejZwierc, BielRozm, WerGośc; -ano BudNT; -åno : -ano ModrzBaz (6 : 1), GórnRozm (1 : 2). ◊ part praes act kårząc (44).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Wymierzać karę; o ustawie: wyznaczać sankcję karną; punire (a. poenire) Mącz, Calag, Calep, Cn; multare (multa a. poena) Mącz, Calep, Cn; irrogare poenam Calag, Cn plectere, vindicare Calep, Cn; quaerere Mącz; advertere, afficere a. multari poena, animadvertere, castigare a. coercere a. uti supplicio, condemnare, corrigere, corripere (edicto), dependere a. expetere a. petere a. repetere a. statuere a. sumere poenam, dicere ius gladio, dicere a. irrogare multam, edere a. facere exemplum, exigere piaculum, exigere a. expetere a. sumere supplicium, mactare, mulcare, obiurgare Cn (1143): Tám ſocżenie obnażano/ Miotłámi ie vśiecżono: Rzekąc táko będę káráć/ Ktoryby śmiał ná kogo łgáć. BierEz A3; LibLeg 11/134v; RejRozpr E2v; RejJóz C; KromRozm III H5v; GliczKsiąż G3v, G6v; A máią thego doyzrzeć y káráć/ iákoby komu krzywdá niebyłá. UstPraw D2; Mącz 236a, 331d [2 r.]; BiałKat 133v; Nie wneth z gniewu karáć. RejZwierc 80 marg [idem] Bbb; Bo y ná oſobę trzebá mieć wzgląd/ ieſli to mogłá vcżynić/ y ieſli co przed tem tákiego vcżyniłá/ ieſli byłá zupełnego rozumv á nie iuż/ ieſli ſię ięzyk wcżem ſkiełznie káráć ModrzBaz 82; SkarJedn 67; Calag 468b; Ieſli ná zbrodnie ſkárgá nie była/ tedyć y práwo y vrzędnicy niewinni/ że nie karáli. GórnRozm A4v, Dv, D3v; Calep 677b, 876b; A ráno wſtawſzy przez wieś idąc záwołáć/ wychodź/ wyieżdżay: ktory nie poſłucha/ zárázem karáć GostGosp 44, 28, 30, 60, 62; Bo nie máiąc ieſzcze krolow Chrześćiańſkich/ ſámi [kapłani] ſądy świeckie odpráwowáli / y ſámi karáli SkarKazSej 679a.

karać kogo (406), co (5): Boćianá Krolem zoſtáwił/ Ktory żáby táko karze/ Ktorą vźrzy kożdą pożrze. BierEz 13; ForCnR A4v; BielŻyw 47, 81, 82 [2 r.]; BierRozm 6; a thak potrzeba nam vkazvye thakowich karacz zebi siie drvdzi na tho patrzacz thego niedopvſczali LibLeg 10/56v, 7/33v, 9/54, 10/58, 61 [2 r.], 68 [2 r.] (21); WróbŻołt 25; ComCrac 12, 18v; SeklWyzn a2; SeklKat G3v, I4v [2 r.], L3, Z2; RejKupSekl a4v; KromRozm I Nv; MurzNT 88v; KromRozm II m, m2v; KromRozm III K4v, L3 [2 r.]; Diar 57; y owſſem ktoryby zányechał yákyego dzyecyęcyá zuchwáłego choć też y nye ſwego powſcyęgáć y doglądáć/ ták go karano ſámego yáko onego wyſtępnego. GliczKsiąż E7, D7v, G3v; GroicPorz B4, b3v, f4v, g4v, i4v (14); KrowObr C4v, 34, 61v [2 r.], 115, 124v; Leop 2.Reg 12 arg, 3.Mach 7 arg; UstPraw A2, F3 [2 r.]; RejFig Aa3 [2 r.]; POmierz Podwoiewodzy ná targoch ty łokcie/ A karz pilnie proſzę cie/ ty fáłſzywe nogcie. RejZwierz 100 [idem 102], 4v, 9, 42, 100, 102; OrzRozm L2v, L3v; ktory wnet vcżynił Syem álbo Synod we Florencyey/ gdzye wſzytki heretyki álbo ty ktorzy wyſtępowáli s ſwey miáry karał/ y ich doſtoieńſtwá oddalał BielKron 176v, 9v, 11v, 25, 27, 46 (46); Mącz 151a, 336a, 509c; OrzQuin C3 marg, X3v, Z; Prot B2v, D3v; RejAp 91 [2 r.], 92, 179v, Ff4; Iáko y práwá wſzytki/ ku temu ſthoſowáć/ y wieśé mamy/ áby vrząd złe ludzi karał/ nie z nienawiśći/ iedno żeby złemi nie byli GórnDworz Hh2, Y3, Ff2 [2 r.], Ff6v; HistRzym [89]; BielSat D; Abowiem by wſzythki miał káráć w ſrogośći gniewu/ tedićby napirwey trzebá od tych á napilniey pocżąć co też drugie karzą RejZwierc 77v, 77, 77v [3 r.], 78v, 237; BielSpr 50v, 51, 70v; KochMon 28; WujJud 17, 18, 213v, 214; RejPosWstaw [443]v [2 r.], [414]v; BudBib Ier 25/9; MycPrz I B3v; BudNT Act 22/5; CzechRozm 90 [2 r.], 179v; PaprPan R4; Co ieſliże karząc złodźieie nieruſza nas nic tá ginących ludźi ſzkodá/ á cżemu nas ruſzáć ma gdybyſmy mężoboyce tákźe [!] karáli? ModrzBaz 28, 5, 6v, 20, 20v, 27v (36); SkarJedn 125, 133, 298, 359 [2 r.], 363, 378, d7v; SkarŻyw 2, 63, 68, 75, 90 (32); StryjKron 557; CzechEp 14, 42 [2 r.], 62, 387; NiemObr 166, 176; ReszHoz 131; Y práwá Kośćielne ná wielu mieścách ſrodze też pijánice káráć roſkázuią WerGośc 268, 213, 214, 266; KochPieś 9; ArtKanc Sv; BielRozm 9 [2 r.], 23; GórnRozm Av, C, Cv, E4, F4v, I3, Lv [2 r.]; mi Poddani Krola/ powinni ſmi bronic/ y karac zbatznem roſſadkiem takowego ktori bi przeciwko tobie bel rebellis PaprUp G, H2v, H4, Iv [2 r.]; ZawJeft 10; ActReg 17, 82, 102; GostGosp 40 [2 r.], 112, 144 [2 r.], 162; Phil Q; OrzJan 71; LatHar 121; Nierządne małżenſtwá karał Ian S. karze y kośćioł Kátholicki. WujNT Zzzzz4v, 233 [2 r.], 626, 1.Thess 5/14, Tit 1/13, Iudae 22/22; Czwarty, iz poddánych ſwych ſzláchćiców káráć niemoze, ázby pierwéy práwem Ziemſkim byli racionabiliter przekonáni. SarnStat 65 [idem] 66 119, 212, 220, 287 [2 r.], (32); KlonKr A2v; SkarKaz )(3, 2b, 44b [3 r.], 313a [2 r.], 488a; VotSzl E4v; SkarKazSej 671b, 675b; KlonWor 5, 9, 16, 17 [2 r.], 18 [3 r.] (15). Cf karać kogo z czego; »grzeszące karać«, »przestępnika karać«, »winne karać«, »występne karać«, »złego karać«.

karać kogo z czego (2): Bo pátrz iż kto ták nie będzie ozdobiony thymi pięknemi cnotámi á zacnemi obycżáymi żywotá ſwego/ á inſze s tego karze/ ieſt iáko on burmiſtrz RejZwierc 148v; WujNT 743.

karać co [= za co] (79): LibLeg 11/134v, 172; SeklKat H3v; A we wtorym liſcye: Pogotowyu máyąc káráć wſſelkye nyepoſluſſeńſtwo. KromRozm III H5; GroicPorz g, kk4; OrzRozm H4v; GórnDworz Hh2v; powiédz mi/ vczyli téż tego/ álbo czynili téż to Zakón Nowy: Odkrywali grzéchy/ ieſliże ié téż karze BiałKat 23v; HistLan F2v; KuczbKat 320; WujJud A6v, 15v, 16v; CzechRozm 96 [2 r.]; wiele ſię też złych á przewrotnych y karánia godnych rzecży dzieie ktorych niekarzą ModrzBaz 5v; á przetoż iy na gárdło ſkazáli/ tego mnimánia będąc/ iż wiele na tem należy/ złe chłopięce obycżáie káráć. ModrzBaz 13v, 20 [2 r.], 34, 35v, 39, 72 (18); Iáko Apoſtołowie niecżyſtość karáli. SkarŻyw 442 marg, 442, 483, 504 marg; CzechEp 164; NiemObr 150; GórnRozm Av, B4v, D2; Grodzey ták pilno ſtrzedz/ iż ktoby żerdź álbo dyl ſpalił álbo vkradł/ ták to karáć iáko inne złodźieyſtwo. GostGosp 12, 38; SarnStat 452, 587, 605, 640; PowodPr 42, 67 [3 r.], 79; SkarKaz 2b; VotSzl E3v; SkarKazSej 700b; Ták Rzymianie karáli Miedz wyorywánie KlonWor 5, 10, 11 [2 r.], 65; PudłDydo B2. Cf »grzech karać«, »przestępstwo karać«, »występ(ek) karać«, »złość karać«.

karać o co [w tym: kogo o co (33)] (53): Mąż/ kiedy żony o cudzołoſtwo niema káráć. GroicPorz 11, B4, 11, oo4v; BielKron 9v, 25, 85v, 153v, 192v (12); RejAp 179v; GórnDworz Ff2; Bo go karze o nieprawdę iednemu/ á on ſam wſzythkim łgarzem. RejZwierc 77v, 60v marg, 237, Aaa4; BietSpr 51v, 54, 70v; ModrzBaz 60, 72v; SkarŻyw 172, 477, 504; NiemObr 166; WerKaz 297; ábo więtſzaby ſzkodá Rzeczypoſp: byłá/ gdyby o mężoboyſtwo káráno/ niźli gdy o krádźieſz karżą? GórnRozm E3v, C2, D3, E3v, E4, F2 [2 r.] (11); GostGosp 20; SarnStat 398, 714; SkarKaz 44b [2 r.], 352a; VotSzl E3v; KlonWor 17. Cf »o gardło karać«, »o grzech karać«.

karać za co [w tym: kogo za co (12)] (17): y ych przed ſobą poſtanowywſchi, za takowe sle vczinky ychbiſczie karaly LibLeg 10/92, 10/68, 92v; BielKron 378v; Mącz 151a; OrzQuin X3v, Z; BudBib Eccle 8/11; CzechRozm 96; ModrzBaz 117; SkarŻyw 63; CzechEp 48; á gromádá przy Vrzędniku w pośrzodku wſzyſcy zá tę niedbáłość káráć go máią GostGosp 112; SarnStat 711, 753; KlonWor 9. Cf »za występ karać«.

karać czym [w tym: kogo, co czym (96)] (126): a niebedziem czie karacz vrządv odeymanym LibLeg 10/58; SeklKat L3; MurzNT 88v; KromRozm II m; pan Bog ty/ ktorzy tákowy grzech płodzą/ á onego ſie dopuſſcżáyą każe wodą á vthopyenyem káráć. GliczKsiąż D7v; GroicPorz kk3v; KrowObr 34; BielKron 9v, 25, 27, 46, 261 [2 r.] (10); RejAp 92; StryjWjaz C3; CzechRozm 179v; ModrzBaz 33, 78 [3 r.], 82, 87v; KochPs 162; SkarŻyw 2, 142, 428, 482 marg; CzechEp 42; Ieſt y drugie mieyſce gdźie też złe niewiáſty rozgámi karzą ReszHoz 131; A ty ták ſrogą nie bądź áni mię tym karzy/ Bych długo niemiał widźiéć twoiéy pięknéy twarzy. KochPieś 9; á kto vkradł/ nić onę przeſtąpiwſzy w bićiem ná pal to karano. GórnRozm B4v; ActReg 102; GostGosp 40; WujNT 838; A Woiewodá lepak Ráyce/ którzy tego vrzędu ſobie zléconégo zániedbawáć będą/ ilekroć wyſtąpią/ ma káráć ſtem grzywien SarnStat 287, 287; KlonKr A2v; PowodPr 67; SkarKaz 44b; Lex Iulia v Rzymian z źiemie wywołániem Karáłá wyſzokrayce y czći odſądzániem. KlonWor 17, 11 [2 r.], 18, 37, 65; PudłDydo B2. Cf »gardłem karać«, »karaniem karać«, »poczciwością karać«, »śmiercią karać«, »więzieni(e)m karać«, »winą karać«.

karać czym [= w oparciu o co, według czego] [w tym: kogo czym (7)] (8): Ierzyk Kſiążę Sáſkie z Lipſká rádził/ áby Ceſarz z Papieżem mocą Luteriany karáli zebrawſzy ſie ná nie. BielKron 215v, 121v; RejPosWstaw [414]v; SarnStat 453, 902, 904. Cf »prawem karać«.

karać na czym [w tym: kogo na czym (22)] (25): A ieſli mieſczánie co przećiwnégo vczynią/ niech ma moc Stároſtá náſz oné ná trzech grzywnách karáć. SarnStat 290 [idem] 913; KlonWor 18 [2 r.]. Cf »na czci karać«, »na gardle karać«, »na poczciwości karać«.

Ze zdaniem przyczynowym [iż] (2): Karze go iż komu náłáiał/ a on wſzytkim łáie/ wſzytki lży á háńbi. RejZwierc 77v, 77v.

W połączeniach szeregowych (8): KrowObr C3v; KromRozm III L3; GórnDworz Ff2; SkarJedn 363; CzechEp 387; ActReg 17; SarnStat 605; iákobyſmy páná domá nie mieli/ ktory nas ſądźi/ karze/ náucza/ á ſpokoyny dom ſwoy mieć chce. SkarKazSej 671b.

W przeciwstawieniach: »miłować (5), nagradzać (4), darować (2), cieszyć, pobłażać, przepuszczać ... karać« (14): Iże ſobie tuſzą bráć/ wolę niż vciekáć/ Ieſzcżeby ty dárowáć/ niżeby ie káráć. RejZwierz 4v; BielKron 112v, 127, 148v; GórnDworz Hh2v; RejZwierc 252v; A iſz to być niemogło [...] áby kogo rozgniewáć niemiał winnym przepuſzcżáiąc/ niewinne karząc BiałKaz M4v; StryjWjaz C3; Acżći ták właſnie ma być od Krolá prawego/ Aby záwſze złe karał miłował dobrego. PaprPan Hh2; Bo ieſliby dobrym niepłácono ábo nienágradzano/ á złych niekaráno [boni praemiis, mali poenis afficiantur]/ tedy Rzecżpoſpolita w ſwey cáłośći długo ſtać niemoże. ModrzBaz 18v; A przeto Krol [...] ſwowolnem vcżynkom niech niepobłaża/ ále ie karze [insolenter factis ne arrideat] ModrzBaz 20, 15, 70v; A prośimy was bráćia/ karzćie nieſpokoyne/ ćieſzćie lękliwe/ znaſzayćie niemocne/ ćierpliwymi bądźćie ku wſzytkim. WujNT 1.Thess 5/14.

W charakterystycznych połączeniach: karać jawnie, lekko (leguczko) (3), bez mieszkania, ostrze (2), przykro, słusznie; karać bluźnierze, buntowniki, cudzołożnice, cudzołożniki (2), czarnoksiężniki, dłużnika, fałszerze, gracze, heretyki (5), hultaje, języczne, kacerze (2), kalumnijatora, krzywoprzysiężce, lichwiarza, łgarze, marnotrawce (2), mężobojce (4), morderze, nieposłuszne (6), niepowściągliwe, nierządne małżeństwa (2), niespokojne (2), niewierne, niewinne ludzie, niezgodne, pijanicę (pijane) (5), prożnujące, sługi, swarliwe, uporne, zabijacze, złe ludzie (2), złoczyńce (6), zuchwalce; karać cudzołostwo (3), kacerstwo, kradzież, krzywdę (3), mężobojstwo (4), nieczystość, nieposłuszeństwo, obłudności, pijaństwo, plugawości, swowoleństwo (5), swowolne uczynki, świętołupstwo, zabicie (2), zamilczenie, zbrodnie, zbytki, złe obyczaje, złe postępki, złych uczynkow; karać biczem (2), chłostą, kijem (3), klątwą, doczesnymi mękami, mieczem (4), mocą (2), ogniem (4), pieniędzmi, plagami (2), potępieniem dusznym, ręką, rozgą (2), słow(ki)em (2), szubienicą (3), trądem, utraceniem żywota wiecznego, wałaszeniem, wieszeniem, wygnaniem; [jakim] obyczajem karać (5), zwirzchnością; karać o cudzołostwo (5), o czarnoksięstwo, o gwałt, o kradzież, o krzywoprzysięstwo, o mężobojstwo (3), o nieposłuszeństwo (3), o nieprawdę, o pijaństwo (2), o zabicie, o zbytki, o zdradę (2), o złodziejstwo (2); karać przez miecz; karać za niedbałość, za pijaństwo, za złe uczynki (2); karać z srogości gniewu, z gniewu (2); karać na monecie; karać w srogości gniewu.

Zwroty: »na czci, o cześć karać« [szyk zmienny] (2 : 1): OrzRozm L3v; ſłużebni zwłaſzcżá Niemcy ktore Káźimierz zá pieniądze chował/ odiecháli precz z Węgier/ y niekthorzy dworzánie [...]: wſzákże ie ná cżćiách drugie ná gárdle karano. BielKron 395, 348.

»gardłem, na gardle, na gardło, o gardło karać« = capite plectere, vita privare Modrz [szyk zmienny] (25 : 22 : 1 : 1): a ſſzukacz thych kazakow szkodnykow pansthwya V.C.M. a gardlem karaczy LibLeg 9/52v, 10/68, 98; MurzNT 56; GroicPorz 112v; y niekarzy mię áni ſądź o cześć/ áni o gárdło moie/ iedno z Rádámi Koronnemi Vrzędnie OrzRozm L3v, L2v; BielKron 85v, 140v, 212v, 378v, 395, 402v, 412; BielSpr 50v, 51, 51v; RejPosWstaw [413]v; CzechRozm 96 [2 r.]; puſzcżano go miedzy okrutne źwierzętá/ ieſli był wolny: á ieſli niewolnik/ tedy go ná gárdle karano [ultimo supplicio afficiebantur]. ModrzBaz 35; niech tákże káżdemu będźie wolno tákiego pozwáć y do onego ſądu gdźie ná gárdle karzą [in capitis iudicium]. ModrzBaz 88v, 6v, 28, 78, 79v, 119; SkarŻyw 75; CzechEp 42, 48; WerGośc 213; GórnRozm C, E3v, E4, F2 [2 r.], G4, H2, Lv [3 r.]; ActReg 17, 82; WujNT 233; SarnStat 452; PowodPr 79; SkarKaz 44b, 315b; KlonWor 44.

»grzeszące, grzech, o grzech, prze grzech karać« [szyk zmienny] (3 : 2 : 1 : 1): Powynien vrząd takowy grzech karac SeklKat K4v, L3v; Grzeſzące karz przed wſzyſtkiemi. KrowObr C4v; GórnDworz Ff2; SkarJedn 67; on ią o grzech y przeſtąpienie zakonu Bożego karać miał SkarŻyw 262; WujNT 1.Tim 5 arg.

»[jakim(-ą)] karani(e)m (a. karnością), kaźnią karać« = poena vindicare Modrz [szyk zmienny] (11 : 6): Ia tho mam wolia swą na tho yze mam ych karacz karanym ktorim karanym bedzie wolia nascha roſkazacz ich karacz. yako na thakowich prziſlvſche. LibLeg 10/61, 10/92v, 11/90v, 91v; KromRozm II m; GroicPorz kk4v; Leop 3.Mach 7 arg; BielKron 318v; Hoc genus poenae saepe in improbos est usurpatum, Tą káźnią częſtokroć złoczyńce karano. Mącz 509c; BiałKat 278v; CzechRozm 90 [2 r.]; ModrzBaz 70v, 142v; GórnRozm I3; SkarKaz 313a.

»na poczciwości, poczciwością karać« [szyk zmienny] (2 : 1): iáko onego co Ornetę Kśiążęciu Pruſkiemu podał/ ná gárdle nie karano/ tylko ná poczćiwości. GórnRozm Lv; ActReg 82; PowodPr 67.

»wedle (a. według) prawa, prawem, prawnie karać« [szyk zmienny] (9 : 2 : 1): Bendzye theſz raczil yego Cro. M. do pana Staroſthi Halyczkyego pyſacz abi ſzye pylnye vivyadowal kthorzi bi thi kvpcze Tvreczkye roſbyly a wiwyedzyawſzi ſzye abi oni wedlye prawa koronnego karaly LibLeg 11/138v; SeklKat I4v; GroicPorz 11, 112v; OrzRozm H4v; Nam quaerere etiam iudicum est, et significat, Wedle práwá złoczince káráć Mącz 336a; MycPrz I B3v; Co vſłyſzawſzy rádował ſię iſz zá tym zniewolić ią mogł y práwem káráć SkarŻyw 68, 320; PaprUp G, H4; SkarKaz 700b.

»przestępnika (a. przestępcę), przestępstwo (a. przestępek) karać« = transgressores punire JanStat [szyk zmienny] (7 : 3): Zachowywa ſwieczkie przełożone wzczęſliwoſci y dlugym panowaniu/ ktorzi bronia ſlowa Bożego/ á bluſnierze/ y przeſtępcze ſłowa Bożego karza SeklKat H4v; MurzNT 56; oglądał ſie/ [...] y ná to/ iż miał ze wſzytkich ſpraw ſwych licżbę cżynić/ onym ſurowym Sędziom/ ktorzy naymnieyſze przeſtępki ſrodze karáli GórnDworz Aa7; PaprUp G; GostGosp 8; SarnStat 204, 270, 287, 902, 904.

»sądownie karać« (1): ieſliże ty ſpráwiedliwośći téy zániechaſz/ Kápłan Koronator twóy/ nápomináć ćię o to/ y Sądownie vpornégo káráć ćię zá to ma OrzQuin X3v.

»srodze (a. srogo), ciężko, bez miłosierdzia, surowie, nielutościwie, okrutnością, srogością karać« = maiore supplicio coercere, gravissimis poenis a. severe mulctare, acrius a. magis a. severe punire Modrz; severe animadverti, grave a. graviter punire JanStat [szyk zmienny] (28 : 4 : 2 : 2 : 1 : 1 : 1): ForCnR A4v; a yeſly bi ktori staroſtha bil ktoribi abo chowal abo przymowal zdraycze pana woyewodzyne tedi karacz takowe ſſrodze Raczi LibLeg 10/121; KromRozm II m2v; KrowObr C4v, 61v [2 r.]; RejZwierz 42; BibRadz Eccli 39/32; Theż y pány ktorzy byli przećiwko iemu ſrogośćią karano BielKron 366v; Prot B2v; RejAp 179V; GórnDworz Aa7; y tákowégo mężá/ któryby z niewiáſty ſwéy ták ſzydźił/ ſurowie karał BiałKat 371; W ćiągnieniu nie śmie żadny wźiąć nic gwałtem ni komu/ bo o to karzą bes miłoſierdźia BielSpr 54, 70v; KochMon 28; WujJud 79; RejPosWstaw [413]v; Záś á kto by zrozumnych tego nie chwalił [...] ieſliby oſoby ná vrzędźie będące ćiężey kárano/ niżli te ktore vrzędow niemáią ModrzBaz 73v, 35v, 72v, 73, 82, 82v, 109; SkarŻyw 357, 442; WerKaz 297; PaprUp Iv; Phil E4; LatHar 121; SarnStat 212, 398, 595, 609; PowodPr 67; SkarKaz 44b; VotSzl E3v; KlonWor 16, 45.

»śmiercią karać« [szyk zmienny] (6): KromRozm II 14v; GroicPorz kk3v; Acżći Státut iáſny w ſtárym zakonie mamy vprzywileiowány/ gdźie nie tylo márnotrawce potępieniem duſznym/ ále też śmierćią docżeśną roſkázował Pan Bog káráć. WerGośc 266; SarnStat 587; SkarKaz 44b marg; KlonWor 38.

»więzieni(e)m, siedzeniem karać« (5 : 1): BielKron 378v; SkarŻyw 519 marg; StryjKron 557; tákowégo nieodpuſczenié więźieniém w wieży rok y ſześć niedźiél będźiemy y obiecuiemy káráć [carcere turris puniemus et punire promittimus JanStat 608] SarnStat 606, 418; KlonWor 44.

»winą karać« = poena affligere JanStat, JanPrzyw; mul(c)tare Modrz; poena punire JanStat [szyk zmienny] (25): ComCrac 12; SeklKat I4v; Winy nieſłuſzne bierze/ drze/ łupi/ dręczy vbogie ludźi/ nieznáiąc Práwá/ áni żadnego Porządku Sądowego/ y nie wiedząc iáką winą kogo á o co káráć GroicPorz B4, i4v, k4, kk4v; UstPraw A2, F3; BielKron 225v, 233, 259v; Prot A3; ModrzBaz 27v, 77, 87; WerGośc 214, 265; Którzy to Ráyce/ przeſtępniki téy Conſtituciiéy będą káráć winą cztérnaścia grzywien [transgressores quattuordecim marcis punient JanStat 280] SarnStat 287, 204, 270, 385, 405, 886, 926; KlonWor 5.

»winne (a. niewinne) karać« (2): BiałKaz M4v; Co ieſliż vrząd dla tego miecż nośi/ áby winne karał [ut nocentes puniat]: tedyć o tem miecżu [...] ma być rozumiano/ że ieſt vrzędowy. ModrzBaz 96.

»występne, występ(ek), dla występ(k)u, wedle (a. podług) występku, za występ karać« = malos poenis afficere, in transgressores animadvertere, delinquentes castigare, facinus punire, vitia vindicare Modrz [szyk zmienny] (11 : 7 : 2 : 2 : 1): BierEz I3; y ych za takowi wiſtęp bes mieſzkania karacz LibLeg 11/91; KromRozm II 14v; Tym ktorzy nád nimi z porządku koſcyelnego władzą máyą/ przyſtoi tákye z powinowátſtwá ich nápomináć/ powſcyęgáć/ y káráć wedle wyſtęmpu ich á potrzeby poſpolitey. KromRozm III L3, M5; GliczKsiąż G3v; GroicPorz f4; BielKron 112v, 443v; BiałKat 56, 278v; WujJud 79; ModrzBaz 15, 33, 71, 81v, 83v, 110v, 117v; SkarŻyw 357; Phil E4; Y tym władzą dáiemy karáć wyſtępné [auctoritatem damus eos puniendi JanStat 710] SarnStat 301, 453.

»złego (a. złościwego, a. złośliwego), złość, z złości karać« = scelus poenis vindicare Modrz [szyk zmienny] (25 : 5 : 1): In ſumma Zle karać/ á dobre miłować. SeklKat H2v; Leop Ps 100 arg; RejZwierz 102v, 111; BielKron 84, 298; BiałKat 23v; RejZwierc 148v, 226, 237, 252v; MycPrz I C3, II B; StryjWjaz C3; CzechRozm 254v [2 r.], **6v; PaprPan Hh2; ModrzBaz 18v, 70v; SkarJedn 122; KochPs 162; SkarŻyw 509; CzechEp 388; BielSen 8; GórnRozm C2, Dv; GostGosp 2; Niektorych też z rozmáitych złośći oſtrze káráć. WujNT Tit 1 arg, s. 838; SarnStat 481.

Szeregi: »bić, (albo, i) karać« [szyk 2 : 1] (3): Ziemięć prożno kto ma bić álbo karáć/ bo nic nie cżuie RejAp 91; Calep 813b; SkarKaz )(3.

»nie karać ani dręczyć« (1): Naprzod áby złoczyńcow nie karał áni dręczył z nienawiſći/ ále tylko z miłoſći ſpráwiedliwoſći. GroicPorz g4v.

»ganić abo karać« (1): á tym ſpoſobem poddáni będą dobrzy/ y pan/ dáleko naydzie więcey co w nich chwalić/ y nágradzáć/ niż gánić/ ábo káráć. GórnDworz Hh2v.

»karać i gubić« (1): Przetoſz ſamo Kśiążę wielkie/ ieſt duchownych ſędzią y Papieżem: ſam ie karze y gubi. SkarJedn 378.

»hamować (a. pohamowac), (i, a) karać« = coercere ac punire Modrz [szyk 8 : 3] (11): LibLeg 11/172; ták też winien przećiwne náuki/ y te wáſze prawdy hámowáć y karáć. WujJud 15v, A6v, 16v, 17, 213v; RejPosWstaw [414]v; ModrzBaz 20; VotSzl E3v, E4v; KlonWor 51.

»kląć, karać« (1): Ty ſam bluźnić Bogá nie przeſtawaſz/ Arcybiſkup ćię zá to nie klnie/ Król ćię nie karze OrzQuin Z.

»mścić się, (abo) karać« [szyk 3 : 1] (4): BielŻyw 119; trzebá rozłożyć vrzędniki/ ktorziby y od krzywd bronili/ y mśćili ſię ich/ ábo ie karáli [et arceant iniurias et vindicent illatas]. ModrzBaz 109v; Calep 1125b; KlonWor 18.

»karać a niszczyć« (1): gdyżby przećiw cnotliwym v nas w Koronie nic nie mogł/ iedno złe káráć á one niſzczyć MycPrz II B.

»karać i potępiać« (2): ACzkolwiek práwo ták nowégo iáko ſtárégo zakonu/ té którzy bráćią zábiiáią/ y inſzé okrutné vczynki czynią/ ſrogo karze y potępia [graviter puniat et damnet JanStat 563] SarnStat 595 [idem] 609.

»karać i nie przepuszczać« (1): Niewiemy też o tákich prżelożonych/ ktorżyby ná grżechy/ ná złośći/ nápomykáli zbrodnie/ á to karżą/ gdy do nich co prżiydźie/ y wielkim nieprżepuſczáią. GórnRozm D2. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.].

»(nie) sądzić (a. osądzać) i (ani) karać« [szyk 7 : 3] (10): A to biſkup/ á nye kto iny má kápłany ſądźić/ á ták y káráć/ pozá wyſtęmpem. KromRozm III K4v, M5; OrzRozm L3v; CzechEp 14; NiemObr 176; PaprUp H4; SarnStat 452, 453 [2 r.]; SkarKaz 488a.

»skazować i karać« (2): Ale przedśię wam/ ábyśćie tákowégo Státutu przeſtępniki ninieyſzym náſzym pochwaleniém y potwiérdzeniém y ſkázowáli przymuſzáiąc ku doſyćuczynieniu/ y karáli [transgressores Statuti praesentis, nostra approbatione et confirmatione iudicandi, condemnandi ... et puniendi JanStat 721]/ oddaliwſzy wſzyſtkié zwłokł/ dáiemy y zlécamy zupełną moc. SarnStat 902 [idem] 904.

»upominać (a. napominać) i karać« (2): Ano Páweł S. Tytowi biſkupowi każe mowić/ y vpomináć/ y káráć ze wſſelką władzą KromRozm III H4v; OrzQuin X3v.

»karać i (a) zabijać« (3): SeklKat I4v; Ale vrząd/ który ieſt ſługá ſpráwiedliwośći/ ten gdy dla wyſtępu karze y zábija/ niegrzeſzy BiałKat 56; CzechRozm 179v.

Przen: Być narzędziem kary; reprehendere Vulg; punire Modrz [kogo, co] (15): Tá powieść vcży mocarze/ Ktoreć też nieſzcżeśćie karze. BierEz M4v; RejWiz 28v marg, 87 marg, Cc6, Cc7; RejZwierz 141v; BielKron 72; Nie mnimayże ábyć Pan był złodziey ále ták cie chce ſkáráć iáko złodziey karze cżłowieká złego z dopuſzcżenia Páńſkiego RejAp 36; ModrzBaz 128; WujNT 584; PudłDydo A2.

karać za co (1): przychodźi nań pod czás nie z nagłá/ ále z lekká przez poſły ſwe/ to/ co go chce káráć zá Nieporządek iego SienLek 31v.

Przysłowie: alye naſſche grzechi naſch karaya LibLeg 11/166; Grzech ċieżky ſumnienie karze RejKup p3; GrabowSet B4v.
a. W stosunkach między Bogiem a człowiekiem: wymierzać sprawiedliwość za grzechy, doświadczać (508): Bo zły cżłowiek tak ſmiele zle cżyni, iakoby boga niebyło iakoby niemiał Bog karac. WróbŻołt R2v; RejJóz M3v; GliczKsiąż G5; KrowObr C4v; RejWiz 130v; BibRadz Sap 11/11; BudBib Sap 18/22; HistHel Av; ZawJeft 34; GrabowSet E3, E4, K3, L2, Ov (9); SkarKaz 2b.

karać kogo (353), co (39): BierRaj 16; OpecŻyw 59; yſz ſtego ukazuye ſyą boza ſprauyedlyuoſzcz gdy zathwardzyale wzloſzczy karze PatKaz III 88v, 88v; BielŻyw 152; WróbŻołt M7v, 37/2 [2 r.], 49/8, 21; RejPs 74v, 118v, 119v, 123v marg, 132v (8); RejJóz C5v, I4v, P6; SeklKat D4v, E, Ev [3 r.], E2v [2 r.], F3v [2 r.] (25); RejKup b5, b6, m3v, Y, cc8v; RejKupSekl a4v [2 r.]; HistAl E6v; Toſz práwie odpowiedźiáł Doctorowi Gribaldowi/ gdy mu on mowił/ że má dobra [!] o iego zbawięniu nadźieię/ gdyſz go pán Bóg ná tem świecie tak cięſzko kárze/ i tem żé okazuie iſz go na onem karac niebędźie MurzHist Pv, Bv, L, P, Pv, V; MurzNT 11 [2 r.], 58v; BielKom E; GliczKsiąż F7 [2 r.], I3, O5v, P2 [2 r.]; LubPs B4v, H4, K3, L, N3 (15); GroicPorz z [2 r.], z3v; SeklPieś 20; KrowObr C2, C4v, 63 [2 r.], 65 [2 r.], 115, 193, 238v [2 r.]; RejWiz 14, 54, 70, 95v [2 r.], 135v (13); Leop Ex 9 arg, 1.Reg 5 arg, 12, Tob 13/5, 11 (13); Rad więc karał Pan woyſká/ cżęſto ludu ſwego. RejZwierz 102v; BibRadz *2v, Iudic 10 arg, I 158d marg, Iob 13 arg, I 286a marg (22); BielKron 93v, 199, 223, 238v, 462v [2 r.]; Mącz 40b; OrzQuin X3v [2 r.]; LeovPrzep B4v; Ieſli pan karze kroleſthwá á coż my rzecżymy. RejAp 20 marg, 42v, 45 [2 r.], 47v, 59, 59v (16); GórnDworz L15; RejPos 12v, 51, 79, 102, 127v [2 r.] (27); BiałKat 98v, 141 [2 r.]; BielSat D4v; KuczbKat 280, 310 [3 r.]; Iáko Pan ſtáre á ſzalone karał. RejZwierc B2 [idem 125v], 47, 47v, 56, 116v, 125v (12); WujJud 242v, 258v; RejPosWstaw [213]; BudBib 2.Par 10/11 [2 r.], 14 [2 r.]; MycPrz I [A3]; BiałKaz L4v; á cżynili to ná ten cżás gdy ich Bog káráć obiecował CzechRozm 66, 7, 73 [2 r.], 87v, 114v, 118, **3v; ModrzBaz 4, 63; KochPs 8 [2 r.], 38, 55, 56, 74, 142, 178; SkarŻyw [197], 260, 263 [2 r.], 269, 271 [2 r.] (19); Ale Oycowſkim nas karz obyczáiem KochTr 19; CzechEp 152; Pijánice PAn Bog y w Polſzcże znácżnie karze. WerGośc 232 marg; WerKaz 294, 300; ArtKanc L12v [3 r.], M3v, O3v, P18v; BielRozm 32; KmitaPsal A3; ZawJeft 10, 11, 34; Widzę ze nas Pan Bog rozmaicie karze et merito bosmy zli. ActReg 23; GrabowSet B, Bv, B2, C3 [2 r.], C4v (9); KochFrag 54; PANie w zapálcżywośći twoiey nie karz mię LatHar 159, 142, 146, 158, 161, 162 (10); RybGęśli D2, D3v; WujNT 121, 252 [3 r.], Ioann 16/8, s. 510, 537 (10); WysKaz 28 [6 r.], 31; PowodPr 16 [2 r.], 30, 45, 67; SkarKaz 3a [2 r.], 7b, 243b, 315a, 385a (10); CzahTr C2v, H3v; Otoż ia obie ręce dawam pánu mému/ Dawam: niechże mię karze/ wſzák to wolno iemu. GosłCast 20; SkarKazSej 688a, 702a; KlonWor 11; PudłDydo Bv; SzarzRyt A3v. Cf karać kogo w kim; kogo w czym; Fraza, »karać grzesznika«, »karać (nie)winne«, »złego karać«.

karać kogo w kim, w czym (3): CzechRozm 73 marg, **3v; Będę karał w pokoleniu/ w trzećim y w cżwartym plemieniu/ thych ktorzy mnie nienawidzą ArtKanc M3v.

karać kogo w czym [= za co] (1): Y owſzem ie w tey rzecży było bárzo teſzno. Widząc iáko ie karał Pan w ich niewdzięcżnośći/ Ze oycu nie chowáły powinney miłośći. HistLan F2.

karać co [= za co] (64): GroicPorz kk4; Dawno to y v cielcá karał Bog onego/ Kiedy około niego ſzli też gonionego. RejWiz 162v; Zrzućił márnie y z niebá ony komiſarze/ Co chcieli hárdzye rzędzić/ dawnoć to Bog karze. RejWiz 173v; BibRadz I 106b marg; OrzQuin D4v; RejPos 188v, 215v marg; BiałKat 51; HistLan F4; Wiedzą że Pan przyść ma ná ſąd/ a káráć wſzelką niepobożność RejPosWstaw [213]; KarnNap F3; ModrzBaz 94, 138; SkarŻyw 166; WerKaz 294 marg; GórnRozm Dv, F; á niech to wſzyścy znáią Ze dobrze ſłyną/ coć ſzcżyrze vfáią/ Y to ktemu/ że fałſz káżdy Zwykłeś káráć záwżdy. GrabowSet B3v; WujNT Zzzzz2v, Bbbbbbv; PowodPr 29 [3 r.], 30 marg; SkarKaz 4b, 353a, 611a; CzahTr I2v; SzarzRyt Bv. Cf karać co nad kim; co w kim; »karać grzech«, »karać występ(ek)«, »złość karać«.

karać co nad kim (1): bo ieſliże nie Krolá/ tedy boy ſye Bogá: ktory thy kácerſtwá ſrogo nád Krolem náſzym y nád námi káráć będźie OrzRozm G2.

karać co w kim (2): Ty grzéchy dźiélnicę snámi y spánem Bogiem czynią/ [...] á przeto ié pan kárać raczył/ we wſzyſtkim narodźie ludzkim. BiałKat 216, ChechRozm 149.

karać z czego (29): Gdy przydę nie będę cie karał z ofiary/ bo ofiary twoie zawżdy ſą przed oblicżnoſcią moią. WróbŻołt 49/8; LubPs N3; BibRadz Ps 50/8; RejPos 128v, 130, 130v [4 r.], 131, 131v; CZáſu gniewu/ y czáſu ſwéy zápálczywośći/ Nie rácz mię/ pánie/ káráć z moich wſzetecznośći KochPs 8 [idem] 55; CzechEp 164. Cf Ze zdaniem; »karać z grzechu«.

karać o kogo (2), o co (14): RejPs 74v; SeklKat Ev; BielKron 81; Oy być Bog miał o wſzytko káráć iużćiby dawno ſwiát ſpuſtoſzył. RejAp 31; RejPos 163; BielSat D4v; RejZwierc 47v; CzechRozm 7; SkarŻyw 504; BielRozm 32; LatHar 132, 152; SkarKaz 315a; SkarKazSej 702a; Bo też Pan BOG ták karał o kośćielne ſprzęty/ A o vrząd kápłáńſki przećiwne natręty. KlonWor 11. Cf »karać o grzech«.

karać prze(z) co (12): Leop Ps 49/8; OrzQuin X3v [2 r.]; Boć prze rozmáite przycżyny Pan bog ſwiát karáć racży. RejPos 139, 139 marg; RejZwierc 260v; Karz ie/ pánie/ prze ich zdrády KochPs 8; SkarŻyw 263; GrabowSet Dv; Day mi ná brzeg wypłynąć niech márnie nie ginę/ A z inney mię karz miárey przez mey złośći winę. CzahTr C2v. Cf »karać prze grzech«, »prze złość karać«.

karać za co (40): SeklKat N2; LubPs N3v, V3; RejWiz 181; BibRadz Is 48 arg; RejPos 215v, 226 marg, 246 marg, 249; Abowiem nie mnimay ábyć Bog [...] zá wſzytko nie karał. RejZwierc 147v, A6v, 64; WujJud 242v; ModrzBaz 63; KochPs 56, 142; SkarŻyw 290; GrabowSet Dv; Pátrz iáko ſię Pan Bog gniewa ná Biſkupy y ná przełożone/ ktorzy w mieśćiech ſwych haeretykom vczyć y zwodzić ſługi Boże dopuſzczáią: y iáko ie zá to káráć będzie. WujNT 845, 121; PowodPr 45; SkarKaz 420a; CzahTr Gv, H3v. Cf Ze zdaniem; »karać za grzech«, »karać za przestępstwo«, »karać za występek«, »za złość karać«.

karać kim (7), czym (72): Acżkolwie poſłałes mi okrągłą kulę, bicż, puſzkę złota, toć znamionuie, żeciem ia ieſt ten bić [!], ktoryż Bog nacię poſłał abychcie nim karał BielŻyw 152; WróbŻołt 37/2; RejPs 157; SeklKat E, Ev, F4; LubPs L; KrowObr 65; By go nędzą nie karał/ bogáctwem nie wznośił/ Lecż o cnotę á rozum o to pilnie prośił. RejWiz 14; Leop Ex 9 arg, 1.Reg 5 arg; Prot B2; Iáko Pan ludzi ludźmi karze/ drugye wodámi/ drugie źwirzęthy/ drugie ogniem/ wiáthrem RejAp 131v, 47v, 128v [2 r.], 131v, 132, 136 (10); RejPos 158; BudBib 2.Par 10/11 [2 r.], 14 [2 r.]; Pátrz co plotą zydowie żeby Iezuſá Bog Papieżem karáć miał CzechRozm 73 marg [idem **3v], 114v, **3v; SkarJedn 396; ModrzBaz 4; SkarŻyw 271, 385, 558 [3 r.], 560; WerKaz 295, 300 [2 r.]; GrabowSet Cv; LatHar 146, 152; Iednák Oycewskim karz nas nędze prętem RybGęśli D2; KlonKr B2v; PowodPr 29 [3 r.], 67; SkarKaz 457a, 611a, b; SkarKazSej 688b. Cf »karać kaźnią, karanim«, »karać plagą«, »karać wiecznym potępienim«, »karać śmiercią«, »karać winą«.

karać czym [= w oparciu o co, według czego] (9): Karz nas twym zdániem/ O niewychwalony/ Boże obróny. ZawJeft 11; WujNT 647. Cf »karać prawem«, »sądem karać«.

karać na kim, na czym (9): RejJóz I4v marg; SeklKat D4v, E; Wieſz też iż ty pieſzcżoſzki á ſwieckie mocarze/ Náwſzem Pan Bog y ſzcżęſcie záwżdy dziwnie karze. RejWiz 54; Leop 1.Reg 5/12; BielKron 93v; RejPos 102; káráć P. Bog pocżął Pháráoná krolá ná dziatkach iego/ ná ſługách/ na máiętnośći. SkarŻyw 283; PowodPr 30 marg.

Ze zdaniem przyczynowym [w tym z zapowiednikami: z tego (1), za to (1), stąd (1); gdy (6), że (3), iż (2), kiedy (1)] (12): Karał pan Bog ſrogo zydy/ gdi byli ſobie za boga ćielca vczinili SeklKat E, Ev, H4; BielKom E; HistAl E6v; GliczKsiąż F7; KrowObr 63; RejWiz 135v; BielKron 223; RejPos 158; KochPs 74; Iáko dáleko ſrodzey według wywodu Páwłá S. karze krześćiány gdy przeſtępuią mándaty właſnego ſyná Bożego PowodPr 16.

W połączeniach szeregowych (2): RejAp 42v; przeźrzał to iż tego było trzebá/ áby Duch ſwięty tu był przyſzedł/ á karał/ hámował/ á przeſtrzegał ſwiát z grzechu niedowiárſthwá RejPos 129v.

W przeciwstawieniach: »karać ... nagradzać (3), bronić (2), doświadczać, miłować, nie mścić się, przepuścić, zbawiać« (10): y iáko złoſćiwe káráć á dobre miłowáć/ pan bog czáſow ſwoich będzie raczył. RejPs 16; RejJóz I4v marg; Bo ten pan im dłużey karze tu cżłowieká wiernego/ Tym mu to hoyniey nágradza z miłoſierdzya ſwoiego. LubPs ii; Panie ná wieki/ y ná wſſyſthkie wieki kroleſthwo thwoie: Abowiem thy karzeſz y zbawiaſz Leop Tob 13/2; Prorok cżyni dźięki Pánu iż ſię okazał ſędźią świátá karząc złoſći á broniąc ſwoich. BibRadz Is 25 arg; Tákżeć ſię niemſći nád námi/ ále Pan karze dla náprawy tych ktorzy ſię máią ku niemu. BibRadz Iudith 8/17, Ps 101 arg; iż mnie karz moy miły Pánie czomći przewinił/ á przepuść nędznemu ludowi temu. RejZwierc 204v; ModrzBaz 29; ieſliś ieſt świętą/ tedy ćię doświadcża Pan Bog: á ieſliś ieſt grzeſzną/ tedy ćię karze SkarŻyw [197].

W charakterystycznych połączeniach: karać często (2), docześnie (2), dziwnie, jawnie (4), łaskawie (3), marnie, ojcowskie (2), przykro, słusznie (4), śmiele, szczodrze (2), widomie, wiecznie (2), znacznie, znamienicie; karać bałwofalce, bezbożniki, cudzołożniki, Eipt, fałszywe świadki, Filistyny, fryjerze (2), garnraty (2), Gomorę, heretyki, Jeruzalem, kapłana (2), Koronę, kościoł, krola (4), krolestwo (3), krześcijany (2), krześcijaństwo, krzywoprzysiężce (3), lichotarze (3), lud (6), ludzie (człowieka, rodzaj ludzki) (18), miasto, narod (3), nieposłuszne, nieprzyjacioły, nierządne, (nie)wierne (4), niewierniki (3), odporne, okrutniki (2), pijanice, poddane, przełożone (2), Sodomę, sprośniki, stare (2), swowolne, Syjona, syny (2), szalone (2), świat (27), wymyślacze (3), ziemię (2), ziemskie bogi, Żydy (4); karać bluźnierstwo, cudzołostwo (2), fałsz, kacerstwa, kłamstwo, morderstwo, niepobożność, niewdzięczność (3), pożądliwość, zbrodnie, zgwałcenie reliijej (kościołow) (3), złe uczynki; karać za bluźnierstwa, za krnąbrność, za krzywoprzysięstwo, za myśli, za niewdzięczność, za niewiarę, za wszeteczność (2), za wymysły, za zbytki, za żądze; karać bez łaski; karać na cześnych rzeczach (2), na dziatkach, na majętności, na potomkach, na sługach; karać biczern (3), chorobami, ciemnościami, ciężkościami, gadziną, głodem (4), głogiem (2), gniewem (2), hańbą, ludźmi, łyki, mieczem (2), morem (5), myszami, nędzą (2), niedostatkiem, niemocami (4), niepogodami, niewolą (2), [jakim] obyczajem (4), ogniem (4), papieżem (2), piekłem, piorunem, powodziami, rozgniewaniem, rozpaczami, strachem, szkodami, ślepotą (2), trzęsieniem ziemie, ubostwem, upadkiem (upaściami) (5), walką, wiatrem, wiecznymi mękami, wojną, wrzody (2), źwirzęty (2); karać z wszeteczności; karać o bałwofalstwo, o krew ludzką; karać prze niewdzięczność, prze zdradę; karać z gniewem, z łaską (3), z popędliwością, z rozsądkiem; karać w furyjej, w gniewie (7), w popędliwości (3), w prawości, w zapalczywości (2); karać dla bałwochwalstwa, dla cudzołostwa, dla fałszywego świadectwa, dla niegodności, dla nieprawości (2), dla nieuczciwości.

Fraza: »kogo Pan karze tego miłuje itp.« = quem diligit Dominus, castigat PolAnt, Vulg; quem diligit Dominus, increpat PolAnt [szyk zmienny] (21): RejKupSekl a4; Trzećia/ áby był znák miłośći Bożey ábowiem kogo tu Pan karze/ tego Pan miłuie KrowObr 238v; BibRadz Prov 3/12; RejAp 44, 45 [3 r.], Ee3v; RejPos 50v, 127v; Kogoć karze toć ſą dobre znáki/ Iuż ieſt w łáſce iego káżdy táki BielSat H2; BudNT Hebr 12/6; Swą świętą wolą okazałeś Pánie/ żeś przepuśćił to twe ná nas karánie/ ná ſwe ſtworzenie ktore ty miłuieſz/ przeto nas karzeſz. ArtKanc R17; gdyż wiádomá/ Ze/ gdy karzeſz kogo/ maſz go pod ſkrzydłomá GrabowSet S; WujNT Hebr 12/6, s. 780, Apoc 3/19, Yyyyy2, Zzzzz2; WysKaz 28 [2 r.].
Zwroty: »karać grzech, z grzechu, za grzech, dla grzechu, grzesznika (a. grzesznego), o grzech, prze grzech, według grzechu« = vindictam sumere de peccatis Vulg; peccatum castigare a. punire Modrz [szyk zmienny] (16 : 15 : 8 : 5 : 5 : 1 : 1 :1): tak yego ublagala yſz czo pyeruey o naymnyeyſzy grzech karal ten raſz zauyątſze ſam chczącz ye odpuſzczycz czyerpyal PatKaz III 130v; Iako pan bog karze lud prze grzechy ich. RejPs 123v marg; SeklKat G3, K3v, K4, P2v, P3, P4; Bom téſz i iá wierzył/ że mię bóg za grzéchy niemiáł karác MurzHist L; KrowObr C2, C4v, 65; RejWiz 152; Leop ZZ; Nieprzyiaćiele iego záſię bronią tego/ iż záwſze ſłuſznie Bog grzeſzniki karze BibRadz I 273v, Tob 3/3; RejPos 51, 128v, 129, 129v [3 r.], 136v; BiałKat 98v; RejZwierc 56; Bo tho/ powiáda/ ieſt woley Bożey ſie ſprzećiwiáć/ ponieważ Pan Bog przez nie grzechy náſze náwiedzáć y káráć chce. WujJud 214v; ModrzBaz 49v, 128 [2 r.]; SkarJedn 396; SkarŻyw A4; CzechEp 152; ArtKanc A13, L12v, S17; GrabowSet B, Cv, C3, Gv, P3; LatHar 158; WujNT 252, Ioann 16/8, s. 533, 763, 780; WysKaz 28; KlonKr B2v; SkarKaz 3a, 349b; SkarKazSej 688b, 695b marg.

»karząc karać« (1): Karząc karał mię/ ále przedśię śmierći nie oddał mię. WysKaz 28.

»karać [jaką(-im)] kaźnią, karanim« [szyk zmienny] (4 : 1): proſſę niekárzy mię moy pánie iną kaznią iedno iako mátká karze dziećię RejPs 198; Roſmaitym karanym karze pan Bog ludzi dla tych grzechow. SeklKat G3, M3; MurzHist Pv; WerKaz 294.

»karać (nie)winne, niewinnie« [szyk zmienny] (3 : 1): HistAlHUng A3v; przedſię cżęſtokroć ſie to tráfia/ że Pan karze yedny zá drugye/ nyewinne zá winne. GliczKsiąż F7v; GroicPorz c4v; BibRadz I 286a marg.

»karać plagą« [szyk zmienny] (10): Karze y dzis pan Bog roſmaytimi plagamy SeklKat G3, K4 [2 r.]; MurzHist O2; KrowObr 65; BielKron 462v [2 r.]; RejAp 45; SkarŻyw 269, 480.

»karać wiecznym potępienim« [szyk zmienny] (5): Zatakowe ządże y miſly karze pan bog wiecznym potępyenym SeklKat N2, I4v, K4v, L3; SkarŻyw 260.

»karać prawem« [szyk zmienny] (3): Pan karze złodzieyſkiem práwem złego RejAp 36 marg [idem] Ee3v, Ff4.

»karać za przestępstwo [czego]« (1): przećię ná onymże ſzcżęśćiu docżeſnym ták ſrodze karał Bog zá przeſtępſtwo mándatow ſwych przez Moyzeſzá dánych PowodPr 16.

»sądem karać« (3): Gdyż iuż wie nieomylnie/ iż ty lichotarze/ Swym ſpráwiedliwym ſądem márnie Pán Bog karze. RejWiz 175v, 95v; RejPos 12v.

»karać sprawiedliwie, wedle sprawiedliwości« [szyk zmienny] (3 : 1): RejWiz 95v; RejAp I39v; HistLan Dv; Zacż mię karzeſz ſpráwiedliwie/ Co mi day wytrwáć ćierpliwie. CzahTr H3v.

»srodze (a. srogo), ciężko, w srogości, dotkliwie, surowie, okrutnością, srogością, według srogości karać« [w tym: ciężko i srogo (1)] = castigare asperitate Modrz [szyk zmienny] (40 : 8 : 3 : 1 : 1 : 1 : 1 : 1): bo będzie nás buog cięſſko kárál dlá naſſeé niewdzięcżnoſci. OpecŻyw 59; proſi pan Ieſus w perſonie grzeſznych aby nie karał ich pan bog w ſrogoſci gniewu ſwego WróbŻołt M7v; Nieczitami w ſtarim zakonie áby oktorą y ną rzeć tak ſrogo karał pan Bog lud zydowſki iako o Bałwophalſtwo SeklKat Ev, E, E2v, F3v, M3; RejKup Dv; HistAlHUng A3v; MurzHist Pv, V; GliczKsiąż P2; LubPs R2, S5v marg, T5v marg, V3v, Y; GroicPorz z [2 r.], kk4; BibRadz I 428c marg; OrzRozm G2; Nie byway názbyt ſpráwiedliwy (to ieſt/ nie karz okrutnoſcią ledá o przycżynę.) BielKron 81; OrzQuin D4v; LeovPrzep B4v; RejAp 132; RejPos 79, 188v, 225v; BiałKat 51; HistLan F4; KuczbKat 280, 310; RejZwierc A6v, 56, 64, 116v, 260, 260v; BudBib Eccli 39/32; CzechRozm 87v, 183v; PaprPan Ff3v; ModrzBaz 49v; SkarŻyw 118, 558; ArtKanc S17; LatHar 162 marg; RybGęśli D3v; Grozi tym ktorzy zgrzeſzyli/ áby ich pobudził do pokuty: żeby do nich przyſzedſzy nie muśiał ich ſurowie káráć/ mocą iemu dáną od Chriſtuſá. WujNT 2.Cor 13 arg, s. 252; Iáko tedy Zakon Boży naprzod tákowego Báłwochwálſtwá ábo niedowiárſtwá zákázuie: ták ie też nayćiężey karze/ áż ſámym źiem y narodow vpadkiem. PowodPr 29, 16; SkarKazSej 702a; Ale ty ſędźia łáſkáwy Nie według ſzczerey ſrogośći Karzeſz náſze błędne ſpráwy. SzarzRyt Bv.

»karać śmiercią« [szyk zmienny] (4): Ale bog y máłe wyſtęmpy śmyerćyą karał KromRozm II l4v; RejAp 59v; WujNT 252, 510.

»karać winą« (1): ábowiem zwykł Bog wſzytki te/ tą winą káráć/ ktorzy przećiwko pięknośći/ przećiwko rzecży ſwiętey mowić/ á onę gánić ſmieią. GórnDworz Ll5.

»karać występ(ek), za występek, dla występku« [szyk zmienny] (6 : 3 : 1): á záwzruſſenie gniewu twoiego proſſę moy pánie niekárz wyſtępkow moich. RejPs 57, 63, 118v marg, 119v; MurzHist O2; KromRozm II l4v; BielKron 199; WierKróc B2v; PaprPan Ff3v; Choćiayże Pan BOG ſyny ſwe pod cżás iáko oćiec karze/ wſzákże cżęſtokroć też karze ie iáko ſędźia/ zá ich wyſtępki WysKaz 28.

»złego (a. złościwego, a. złośnika), złość, za złość, prze złość, dla złości, według złości, ze złości karać« [szyk zmienny] (14 : 12 : 3 : 1 : 1 : 1 : 1): RejPs 16; Kiedy przydzie ſędzya ſwierſchny. Swyat tu ſiego zloſczy karaċ Iakos ſie będzie wymawiaċ. RejKup m3v, b4, p3; HistAl A3v; LubPs B6, L; RejWiz 51; KochZuz A2; BibRadz *2v, Ps 101 arg, Is 25 arg; BielKron 118v; Deus castigator seculorum, Pán Bóg karze ſwiat dla złośćy. Mącz 40b; Prot B2; RejAp 36 marg, Ee3v, Ff4; HistRzym 31; HistLan Dv; KuczbKat 280 marg; RejZwierc 270v; CzechRozm 149, 179v, 183v; áby wiedźiáły [...] zá cżyią ſię wolą wſzytko dźieie/ kto karze złośći [qui sit vindex malorum] ModrzBaz 11v; Ieſli śię ludźi dla prawdy opuſzcżoney nieboiſz/ boy śię Bogá/ ktory [...] karze złość [mali vindicem]/ á nágradza zapłátámi dobroć. ModrzBaz 29; SkarŻyw 271; ArtKanc L12v; GostGosp 6; GrabowSet R2v, S3v; Wieczny Boże/ ſłuſznie mię karzeſz zá mé złośći KochFrag 54.

Szeregi: »karać a bić« (1): Bo kogo pan miłuie/ karze/ á bije káżdego ſyná/ ktorego przyimuie [Quem enim diligit Dominus, castigat: flagellat autem omnem filium]. BudNT Hebr 12/6.

»gniewać się a karać« (1): A nie tylko o niewdzyęcżność ſwoię/ ále y o niewdzyęcżność ludzką záwżdy ſie gniewáć á zá to káráć racżył. RejPos 215v.

»(nie) mścić się i (ani) karać« [szyk 2 : 1] (3): SeklKat F3v; LubPs V3; Nie dziwuyże ſię człowiecze kiedy widziſz/ [...] że ſię nie záraz mśći nád nimi/ áni ich karze zá tákie bluznierſtwá WujNT 121. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.].

»karać a nie przepuszczać« (1): Ieſt bowiem Bog on nayſpráwiedliwſzy á nayoſtrożnieyſzy ſędzia/ ktory wſzelkie kłamſtwo karze/ á żadney niepráwości nieprzepuſzcża [omne puniens mendacium, nulli parcens iniquitati]. ModrzBaz 94. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.].

»karać a przestrzegać« [szyk 3 : 1] (4): Y przeźrzał tho/ áby Duch ſwięty [...] był thu sſtąpił po iego ſwiętym w niebo wſtąpieniu/ á iżby był karał á prżeſtrzegał świát [...] s tego troygá niebeſpiecżeń twá RejPos 128v, 130, 130v [2 r.]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»(nie) sądzić, (ani, i, a) karać« = iudicare et arguere Vulg, PolAnt [szyk 6 : 2] (8) : Y cożby to był zá Pan/ by ſie tym miał páráć/ Iáko ſądzić Niedźwiedzyá/ iáko Wilká káráć. RejWiz 138v; Leop Is 2/4; BibRadz Is 11/3, 4; OrzQuin X3v [2 r.J; RejZwierc 56; SkarKaz 243b.

»skazować i karać« (1): To ſię nam dźiś tu ná źiemi dźieie/ gdy Páná Bogá ſpráwiedliwość pobudza/ áby nas zá wielkie grzechy náſze ſkázował y karał SkarKaz 3a.

»karać i (ani) strofować« [szyk 1 : 1] (2): Ia te ktorych miłuię karzę y ſtrofuię. WysKaz 28, 28.

»tłuc a karać« (1): A tym miecżem ſwoim ſłyſzyſz iż nie będzie karał iedno niewierniki ſwoie/ ktore pirwey tłukł á karał żeláznym pręthem ſwoim. RejAp 162.

»karać a trestać« (1): iż gdy iuż ták był przez ten thák márny vpadek wzgárdził Pan tego ták nędznego cżłowieká [...] przedſię go y ná ciele y thu ná docżeśnych rzecżach káráć á treſtáć nie zániechał RejPos 102.

»karać a (i, to jest) upominac (a. napominać)« [szyk 3 : 2] (5): RejAp 44, 45; ábychmy ſobie nic nie teſknili/ gdy nas Pan Bog káráć á vpomináć racży RejPos 127v, 127v, 129v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»nie karać ani winić« (1): Nie będę ćię ſtąd karał/ áni winił/ Zebyś mi ofiar vmownych nie czynił! KochPs 74.

»karać lub zabijać« (1): á ſądzić też miał nikomu niefolguiąc/ áni ſie ná żadne oſoby oglądáiąc. Także złoſniká karząc/ lub też y zábijáiąc CzechRozm 179v.

b. W stosunkach między rodzicami i wychowawcami a dziećmi: wymierzać karę, karcić, oddziaływać wychowawczo (57): Ekklezyaſtikus álbo Sálomon barzo cżyſcye náucża y nápomina rodzice/ áby dzyecyom ſwym zá dzyećińſtwá ſwey woley nie dopuſſcżáli/ áby karáli pokąd yeſſcże młodymi ſą GliczKsiąż E6v.

karać kogo (55): Mátká tego przeglądáłá/ A ſynacżká nie karáła BierEz L4, L4; March3 V8v; RejPs 198; SeklKat H3v; RejKupSekl a4v; GliczKsiąż E6v [2 r.], F6 [3 r.], F7 [3 r.], Gv [3 r.], G2v (20); I coby to byl zá ſin/ mowi Apoſtoł/ ktorego oćiec niekarze? KrowObr 238v; BielKron 62v; OrzQuin X3v; KuczbKat 310; RejPosWstaw [413]v [4 r.]; BudBib Eccli 30/1, 2; BudNT Hebr 12/7; ktore gdy ich rodźicy káráć chcą/ ábo komu inſzemu káráć przed ocżymá ſwymi każą: tedy ſie ony/ ná tych co ie karzą tárgáią CzechRozm 226; SkarŻyw 569; WerKaz 302 [2 r.]; LatHar 248; WujNT Hebr 12/7, 10; SkarKaz 2b, 44b [3 r.]; Vcżćieſz ſię tedy dźieći ſwe karáć Oycowie KlonWor 38. Cf karać kogo z czego; kogo za co.

karać kogo z czego (1) : Synowie Heli nieucżćiwie ſie záchowáli przy domie Bożym/ s cżego ie ociec łágodnie karał. BielKron 62v.

karać kogo za co (1): ále iſz ſpráwę Boſką j rzecż onę dziwną nád dziećięćiem ſwjm widział/ zámilcżał: á za to go niekarał. SkarŻyw 527.

karać co czyje [= kogo w jakim celu] (1): Thák yáko ocyec gdiby karał polepſſenye dziecyęcyá áby ſie okázowáło/ wtym tedy karányu/ yeſli też ocyec będzie bárzo wywierał á wylewał GliczKsiąż G3.

karać czym (11): Drudzy záſię ſą ták okrutni/ iż gdi co ſyn záwini co iednobi mieli wręku bądź miecż bądź kiyec/ bądź bułáwę/ tedi tym zápámyętáwſſy ſie karzą GliczKsiąż G3v. Cf »karać bici(e)m«, »karaniem karać«, »rozgą karać«, »karać słowy«, »srogością karać«.

W połączeniach szeregowych (2) : przed wſſytkimi podcżás ludźmi/ ſyny ſwe karzą/ łáyą/ ſromocą GliczKsiąż G4, G2v.

W charakterystycznych połączeniach: karać corkę, dziecię (dziatki, dzieci) (11), nienakłonne, syna(czka) (14), uporne; karać polepszenie; karać o nieposłuszeństwo; karać z młodu (3); karać z baczenim, z gniewem.

Zwroty: »karać bici(e)m« (2): Yeſliſz ten wyſtępek yeſt/ áby ocyec ſyná karał bićim/ nyechby go nye háńbił áni ſromoćił. GliczKsiąż G4, G4v.

»[jakim] karaniem karać« (1): Acżkolwiek on ſyny ſwoie z ich złości á z zbytkow ſrogiemi ſłowy nápominał [...]: wſzákże iż ták vpornych á nienákłonnych z vrzędu ſwego godnym karániem/ iákie było w Zakonie opiſáne nie karał/ Pan Bog wſzechmogący karánie ſwe ſrogie obroćił nań RejPosWstaw [413]v.

»okrutnie, srogością karać« (1 : 1): dziecyom á ſynom ſwym łáyą/ háńbyą/ ſromocą/ á one okrutnie karzą/ albo iż ták mam rzec kátuyą. GliczKsiąż G2v; chybá żeby oſoby zacne á poważne ná to były poſtánowione/ ktorziby ich złych obycżáiow przyſtrzegali/ á ſrogośćią iáką karáli [ac severitate aliqua castigarent]: ModrzBaz 13v.

»rozgą karać« (2): KTo miłuie ſyná ſwego/ cżęſto go rozgą karze [adsiduat illi flagella Vulg] BudBib Eccli 30/1; WerKaz 302.

»karać słowy« [szyk zmienny] (4): Ocyec álbo mátká nyechay vććiwye karze/ álbo bićiem álbo ſlowy w domu ſwym GliczKsiąż G4v, G5; SkarKaz 44b [2 r.].

Szeregi: »karać a chlustać« (1): Karz á chluſtay ſyná twoiego/ poki młody ieſt March3 V8v.

»gromic i karać« (1): Miłuie dobry ſyn oycá/ y w ten cżás/ kiedy mu nic nie dáie álbo go też gromi/ y karze. LatHar [249].

»karać a hamować« (1): Bo Páweł S. nye zákázuye tu káráć á hámowáć dzieći GliczKsiąż Gv.

»karać albo katować« (1): GliczKsiąż G2v cf »okrutnie karać«.

»(nie) karać, (ani) powściągać« (3): karząc go ſtego/ że on ſynow ſwych nye karał/ nye powſcyągał GliczKsiąż F7, Gv, G5.

2. Upominać, strofować, czynić wyrzuty; oskarżać, ganić, krytykować; powściągać, hamować, poprawiać; arguere, castigare, redarguere, reprehendere Mącz, Calep; corrigere, futare, taxare Mącz; coarguere, concastigare, corripere, obiugare Calep (260): GliczKsiąż G5; Castigare literis, Przes liſt káráć. Mącz 415c, 15d, 441d; HistRzym 2v; BudBib Eccli 20/2; Calep 230b, 914b [2 r.]; WujNT 69.

karać kogo (186), co (3): tho czo są powinni y na czo śie obowięzali, thego nieſą pilny, y nie daią śie karacz. ListRzeź w. 8; BierEz A3v, I4, L, N3v, Q2; OpecŻyw 47, 47v, [57], [61]v, 144v; TarDuch B4v; BielŻyw 70, 106; March3 V7; WróbŻołt Nv; RejRozpr B4; RejJóz C8v, D5v, E, E8; SeklKat Z2 [2 r.]; Iuż mię niekarz mam czy za ſwe Iuż me oczy bloną zaſle. RejKup f3v, f2v, f4v, g4, g4v, h8 (11); HistAl E6v; KromRozm I N4, N4v; MurzHist F3v; MurzNT 88; KromRozm II e2; Ine karzeſz iáko chceſz ſameś pełen złośći BielKom E3v; Ono Pitágorás gdy ták yednego przed ludźmi karał/ przyſſedł był ktemu/ iż zácżerwyenyawſſy ſie od wyelkyego wſtydu ſſedł y obyesił ſie. GliczKsiąż G4v, E4, G2; KrowObr C2, C2v, 11; RejWiz 34, 106v [2 r.], Cc6v; Kthory karze cżłowieká/ więcey ſobie v niego ná pothym łáſki zyſſcże/ niżli on co łágodnym ięzykiem iego zwodzi. Leop Prov 28/23, 1.Reg 12 arg, Iob 19 arg, Prov 29 arg, 1, 2.Mach 4/33, Gal 1 arg; RejFig Dd4v; RejZwierz 20, 23v; BibRadz Sap 2 arg, 1.Reg 12 arg, Prov 9/8, 21/11; Goski A7; OrzRozm M4; á przydzcie żądam á kárzcie mię (v Zydow ſtoi będzyem ſie gadáć) mowi Pan. BielKron 94, 14, 25, 65, 69, 83v (21); KwiatKsiąż D4 [2 r.]; Castigator seculorum, Który przeſzłe wieki karał. Mącz 415c, 15d, 40b [2 r.], 209a, 318b, 346b, 441d, 486b; Prot D4; GórnDworz Ee4 [2 r.], Ee6v; HistRzym 34, 47v, 112; RejPos 8v, 12v, 81v, 130, 214v [2 r.] (12); GrzegŚm 42; Bo thák nas karze mądrośc Boża: A długoż wy máli miłowáć wáſzę dźiecinność będźiećie? KuczbKat 395; RejZwierc 25v, 44v, 81, 122v, 195, 215, 265; RejPosWstaw [414] [2 r.]; BudBib I 254b marg, 4.Esdr 14/12, 18, Eccli 20/4; CzechRozm 95; ModrzBaz 82; SkarJedn 215, 216, 322, 323, 371; żołnierze ktorzy w mękách/ vſty ſię Chryſtuſa záprzeli/ karał/ mowiąc: iáka háńbá y ſromotá wáſza SkarŻyw 46, 2, 74, 101, 140, 142 (21); NiemObr 56, 72, 179; KochFr 19; WerKaz 302; Reprehensor – Poprawcza, ten ktori rad inſze karzę. Calep 914b; GrabowSet L2; WujNT Matth 18 arg, 15, s. 99, 2.Thess 3 arg; SarnStat 199; SkarKaz 2a, 4b, 279b [2 r.], 382a; pytaſz? przyſzedłem cie káráć. Chybá żebyś rozumiał, że ſobie mam łáiáć. CiekPotr 6, 8, 13, 14; SkarKazSej 659a, 707a. Cf karać kogo za co; kogo czym; kogo w czym; »karać występne«, »karać złego«.

karać co [= za co] (27): Mrowki ſie z nich náśmiewáły/ A ich leniſtwo karáły: A cżemuśćie ták gnuśne były/ Ześćie lećie nie robiły. BierEz Mv; OpecŻyw 173; TarDuch B8v; KromRozm I D2; RejWiz 158; BielKron 196v; Mącz 47a; ModrzBaz 11; Potym on karał głupſtwo ſwe/ mowiąc: Nie wiedziałem/ áby twarz świętych Bożych y rozmowá ich táką moc miáłá. SkarŻyw 581, 89, 601; NiemObr 11; CiekPotr?(4, 90. Cf karać co w kim; »grzech karać«, »karać występek«, »karać złość«.

karać kogo za co (3): Wſkázuie Pan poſelſtwo do koſciołá Sárdińſkiego karząc go zá niedbáłość iego á grożąc mu pomſtámi. RejAp BB8v. Cf »karać za występ(ek)«.

karać kogo czym [= według czego, zgodnie z czym] (1): Odchowałeś go twoią ſpráwiedliwośćią/ y wyćwicżyłeś w zakonie twoim/ y karałeś go twym rozumem Leop 4.Esdr 8/12.

karać kogo w czym (2): Iednemu ſłużebnikowi rzekł ktory go nigdy wnicżym niewyſtrzegał ani karał, nie godzić mi ſie ſłużba twa BielŻyw 166; BielKron 65v.

karać co w kim (4): Karz záwżdy w ſobie/ Co cie w kim ſkrobie. RejZwierc 238v, 81 marg, Aaa3; PaprPan Cc3v.

karać z czego (48): Mrowká widząc iey chełpienie/ A ſzalone domniemánie: Pocżęłá ią z tego káráć/ Y iey niecnoty powiádáć. BierEz N3v; OpecŻyw 144v; WróbŻołt Nv; Iozeph karze panią z rozlicznych przycżyn RejJóz E8, E; HistAl E6v; KromRozm I N4v; MurzHist F3v; MurzNT 88v; GliczKsiąż E4; Leop 1.Reg 12 arg, Iob 19 arg; RejZwierz 23v; BielKron 14, 25, 65, 69, 83v (13); Mącz 15d, 415c; RejPos 12v, 301, 308v, 322v, 346; GrzegŚm 42; Boć to ieſt przyrodzenie káżdego/ iż mu ſie wſzytko do ſiebie podobáć będzie/ chociay s thegoż drugiego máło przed tym karáć będzie. RejZwierc 25v, 81, 265; BudBib I 254b marg; SkarJedn 371; SkarŻyw 252; NiemObr 72; GrabowSet L2; SkarKaz 382a. Cf Ze zdaniem; »z grzechu karać«, »karać z przestępkow«, »karać ze złości«.

karać o co (16): RejKup g4; A wżdy go o to Sámuel karał/ powyádáyąc iż glupye vczynił KromRozm I N4; RejWiz 34; BielKron 430; RejZwierc 195; SkarJedn 215; SkarŻyw 140, [223], 372, 373, 491 marg, 496, 510 marg; Ná tenże cżás Ireneus Biſkup Lugduńſki/ karał oto Viktorá Biſkupá Rzymſkiego/ piſząc do niego/ y zá złe mu to máiąc NiemObr 56; SkarKaz 279b. Cf Ze zdaniem; »karać o przestąpienie«.

karać czym (23): RejWiz 34; BielKron 196v; RejZwierc 215; Co ſię łácno ſpráwi/ ieſliby łápácże vrzędow przygáną iáką karano [si et ambitiosi nota aliqua inurentur] ModrzBaz 82; SkarJedn 216; SkarŻyw 310. Cf »karać słowem«, »srogością karać«.

Ze zdaniem przyczynowym i celowym [w tym z zapowiednikami: z tego (5), o to (3); iż (21), że (2), aby (1), gdy (1), kiedy (1)] (26): A ijdący mimo gij/ pocżęli go karatz aby milcżál ij niewolál OpecŻyw [61]v; BielŻyw 106; Achiza panią karze iż ſwiatha nie vzywa RejJóz C8v, D5v; RejKup f2v, f4v, m2, m8v, q4; KromRozm II e2; Leop Gal 1 arg; ZIgmunt Ceſarz/ pánowie kiedy go káráli/ Iż ludzie z máłych ſtanow/ przy nim ſie paráli. Ten rzekł RejZwierz 20; OrzRozm M4; BielKron 65, 83v, 137v, 198, 223 [2 r.], 459; HistRzym 112; RejPos 8v; RejZwierc 44v, 195; SkarJedn 215; Znam tę do śiebie winę/ iżem ią oto karał gdym ią názbyt ſzcżodrą widział SkarŻyw 140.

W połączeniach szeregowych (13): Wſſák ſwyęty Páweł piſſe/ karz/ łay/ álbo bákay. KromRozm I Bv; Et Romae fuit Magistratus magnae reverentiae et potestatis, Pánowie rádni którzi mieli moc káżdego żywot/ záchowánie/ y ymienie ſzácować/ nápomináć/ karáć y polepſzáć. Mącz 47a, 15d, 40b, 318b [2 r.], 350b; RejPos 214v, 317v; SkarJedn 323; Calep 93b; WujNT 2.Tim 4/2; Karałem go oycowſkie, gromiłem ſurowie, Nápominałem áby poprzeſtał nałogu CiekPotr 13.

W charakterystycznych połączeniach: karać często(kroć) (2), łaskawie (3), mocno, ojcowskie, ostro (3), przyjacielskie, straszliwie, śmiele (3), ustawnie; karać dumy, głupstwo, imienie, lenistwo (2), naukę, niedowiarstwo, niemiłosierdzie, obyczaje, okrucieństwo, ospałość, ustawę, zachowanie, złe przymioty, żywot; karać z bluźnienia, z głupstwa, z gniewu, z krzywdy, z małej wiary, z niedbałości, z nierozmyślnych postępkow, z niewdzięczności, z obyczajow, z okrucieństwa, z omieszkania, z rozpusty, ze śmiałości, ze zbytkow, z zuchwalstwa; karać z gniewem, z płaczem; karać o cudzołostwo; karać za niedbałość; karać gromieniem słow, przyganą.

Przysłowie: Iákoby Gilá náuczał ná wſparze/ Kto ſzalonego mądrą rzeczą karze. RejZwierc 215.
Zwroty: »grzech, z grzechu karać« [szyk zmienny] (6 : 1): OpecŻyw 47; HistRzym 109v; ponieważ to ná Káznodźieię należy/ choćiaby mu też y o gárdło ſzło/ w Kośćiele wołáć/ grzechy ná ocży wyrzucáć y káráć [peccata ... arguere] ModrzBaz 29; SkarŻyw 310, 544; WujNT 159; PowodPr 17.

»karać z przestępkow, o przestąpienie [czego]« (1 : 1): Pátrz tu yáko ſrogo karał o przeſtąpyenye vſtáwy ſwoyey KromRozm II g3v; GórnDworz Ee4.

»karać słowem« = arguere Vulg; verbis castigare Modrz; obiurgare, redarguere Calep [szyk zmienny] (16): Tákimi go ſłowy karał BierEz A3v; SeklKat Z2 [2 r.]; Leop 2.Mach 4/33; Potym Lew ten ktoregoś widźiał z láſa wychodzącego/ y rycżącego/ á ktory do Orłá mowił/ karząc ſłowy ſwemi wſzytki złośći iego [et arguentem eam et iniustitias ipsius, per omnes sermones eius Vulg] ták iákoś ſłyſzał. BibRadz 4.Esdr 12/31; BielKron 96, 430; Mącz 415c; BudBib I 254b marg; ModrzBaz 11; SkarJedn 371; SkarŻyw 331; NiemObr 179; Calep 713b [2 r.], 901a.

»srogo (a. srodze), srogością karać« (5 : 1): SeklKat Z2; KromRozm II g3v; Y ſtąd cżytamy/ iákośię Abráámem broniło/ ono wyrodne pothomſtwo iego/ á Kryſtus ie ſthego ſrodze karał/ mowiąc GrzegŚm 42; SkarŻyw 142, 308; NiemObr 72.

»karać za występ(ek), występek, występne« (2 : 1 : 1): Wſſytko to náń znienáwiſci mowili/ ijż ié kárál oſtro za ijch wyſtępy/ ij za ijch zlé vcżynki Iezus blogoſlawiony. OpecŻyw 119; BielKron 96v; RejPos 127; ktorzi dla wielkiego ludzkiego w grzeſzeniu zezwolenia/ niekarzą áni ſtrofuią wyſtępkow [vitiis arguendis abstineant] ModrzBaz 29.

»karać złość, ze złości, złego« = arguere iniustitias Vulg (3 : 3 : 1): á wſzitkię [!] ktorzy tamtędy chodzili ze złoſci ie karał. BielŻyw 70; WróbŻołtGlab A4v; RejKup b4; BibRadz 4.Esdr 12/31; miłuy cnotliwego/ vcżyń mu pocżćiwość/ á karz/ treſkcy/ á vpominay złego RejPos 317v, 81v; SkarŻyw 544.

Szeregi: »karać, (a, i, albo) bakać« [szyk 3 : 1] (4):niégdy mile ij laſkawie ij pokornie/ niégdy bakaiątz ij téż kárząc/ [...] niégdy tzudy ij tznotami kázál OpecŻyw 60v; WróbŻołt Nv; KromRozm I D2; Mącz 40b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»karać i biczować« (1): Ten rycerz ieſtći rozum ktory ćie ma káráć y bicżowáć HistRzym 47v.

»ganić, karać« (3): Mącz 141c; Czo w kiem gániſz to w ſobie karz. RejZwierc 81 marg [idem] Aaa3. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»karać a hamować« (1): Y nierownoćby więcey przyſthało káráć á hámowáć ludzi myſli beſpiecżnych á niepotrzebnych/ niżlibyś im to pochwaláć álbo im tego pomagáć miał. RejZwierc 122v.

»karać, (i, a) napominać (a. upominać)« = mulctare et intellegere PolAnt [szyk 10 : 8] (18): Karze gi y nápomina ku posłuſzeńſtwu. BibRadz Sap 12 arg, Prov 21/11; KwiatKsiąż D4; Mącz 40b, 415c [2 r.]; RejPos 12v, 130, 214v; RejPosWstaw 21v, [213]; BudBib I 254b marg; SkarJedn 216; vmiał mądrze iáko oćiec vpomináć y w miłośći káráć SkarŻyw 235, 310, 354; NiemObr 179; SkarKazSej 707a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.].

»powścięgać a karać« (1): Ten przykład okázuie tho/ że nigdi nye należy oycowi nád ſyny á dziećmi ſwemi okrutnem á ſrogiem być/ yáko nád inſſemi obcemi ludźmi/ ná ktore ſie álbo gnyewamy/ álbo one powſcyęgáć á káráć chcemy. GliczKsiąż G2. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»karać, nie przepuszczać« (1): Tam iakim był kaznodzieią/ iako przykładnym/ iako złoſci karał/ iako prawdę mowiąc nikomu nie przepuſzcżał. WróbŻołtGlab A4v.

»(nie) karać, (ani, a, i) strofować« [szyk 3 : 4] (12): Leop 2.Mach 4/33; Quae causa fuit correptionis, Co zá przyczynę przećiw tobie miał/ yż cie ták ſtrofował á karał. Mącz 346b; ModrzBaz 29; NiemObr 11, 72; Calep 170a, 209b, 263a [2 r.], 713; WujNT 99; PowodPr 17. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»trestać i karać« (1): Niechay theż weyrzą ná Páná Iezu Kryſtá w Ewánieliey ſwiętey/ y niechay obatzą/ iákie oſoby nawięcey treſtał y karał? KrowObr C2y. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»karać i uczyć (a. nauczyć)« [szyk 2 : 1] (3): SeklKat Z2; Manum ferulae subducere, Do ſzkoły yść. Dáćſie káráć y vczić. Mącz 209a; CzechRozm 95.

»wymawiać i karać« (1): Przytym iąl ijm wymawiatz ij kárátz niedowiarſtwo ijch OpecŻyw 173.

»wymiatać i karać« (1): pánom y wielkim ſtanom/ gdzie było trzebá/ ták złośći ich y grzechy wymiátał y karał SkarŻyw 544.

W przen (5): Tak czy ſmierċ karze/ gdy kogo Zaſtanie nieſpoſobnego. RejKup e6.

karać kogo (4): Leop 1.Ioann 3/21; Naſroſzſzy to dwá z miotłą bákáłarze/ Kogo ſumnienie s ſwiętą cnotą karze. RejZwierc 223, 223v; KochPs 20.

3. Nękać, dręczyć; affligere BartBydg, Mącz; exercere Mącz; carpere Calep (18): Affligere, caracz, nądzicz BartBydg 210; Mącz 14c, 130b; Calep 167b.

karać kogo, co (14): ktory grzechu niemiál/ anij mogl mietz/ pratzuie za grzeſſné/ modli ſie/ poſci/ cżuie/ kárze cialo przenáſwiętſſé/ niewinné/ na golé ziemi leży OpecŻyw 37, 53v; KrowObr 63; BielKron 92; HistRzym 71v; KuczbKat 325; ále karzę (marg) guzuię ábo guzy zádawam ćiáłu. G. (‒) ćiáło moie [castigo corpus meum]/ y zniewalam; bym ſnać inſzym przepowiedáiąc/ ſam ſię nie sſtał odrzuconym. WujNT 1.Cor 9/27, s. 552; SkarKaz 120a. Cf karać kogo czym; kogo na czym.

karać kogo czym (4): wroczylem ſye na zad ze wſzitkym woyſkiem ſwim ktorim woyſkiem ya nieprzyacziela ſwego karal LibLeg 10/148; BielKron 126v; KuczbKat 220; ták ſię ty świętym gniewem zápalay ná ćiáło y ćieleſność twoię [...] karz ie poſtem/ włośienicą/ bicżowánim/ pracą/ á niedopuſzcżay iego woley SkarŻyw 321.

karać kogo na czym (1): Sámo przyrodzenié iáko z niewdźięcznych ſynów/ winy bierze: tego ná ręku/ tego ná nogách karze KochPij C2.

W charakterystycznych połączeniach: karać ciało (7), nieprzyjaciela, świat; karać biczowanim, ogniem, postem (2), pracą, włosienicą, żelazem.

Zwrot: »karać za grzechy« (1): ále też dobrze zá grzechy ćiáło káráć SkarKaz 120a.
Szeregi: »karać, hamować« (1): Aby ſwoie ćiáło włáſne karał/ hámował/ y wniewolą ie poddawał KrowObr 63.

»karać i prześladować« (1): Tám go Amázyaſz krol rozmáicie karał y przeſládował. BielKron 92.

4. Brać za przestrogę, uczyć się na cudzych błędach, poprawiać się [co po kim] (1): Słuſzeć tedy dobrze dziáłáć/ Po innych ſwoy żywot káráć. BierEz G.
*** Bez wystarczającego kontekstu (7): Animadverto, Baczę. Rozumiem. Też/ karżę. Mącz 10c, 178c, 303d; Calep 71a. [2 r.].

karać kogo (2): Obiurgare, Lágodnie kogo káráć. Mącz 26c, 229c.

Synonimy: 1.a. doświadczać, prześladować; b. gniewać się; 2. bakać, fukać, ganić, gromić, hamować, lżyć, łajać, napominać, potępiać, strofować, tresktać, upominać, winić; 3. dokuczać, dolegać, dręczyć, gabać, konać, męczyć, nędzić, nękać, ściskać, trapić, tresktać.

Formacje współrdzenne: karać się, nakarać, nakarać się, pokarać, pokarać się, skarać, skarać się, ukarać, ukarać się; pokarywać.

Cf KARAJĄCY, KARAN, KARANIE, KARZĄCY

MM