[zaloguj się]
[pdf]

DOŚWIADCZAĆ (213) vb impf

doświadczać (182), doświadszać (30), doświaczszać (1); doświadczać PatKaz III, FalZioł, BielŻyw (4), GlabGad, WrobŻołt (2), RejPs, SeklKat, RejKup, Diar (2), DiarDop, KrowObr, RejWiz (2), Leop (5), KwiatKsiąż, Mącz (12), HistRzym (2), BiałKat (3), BielSat, GrzegŚm, KuczbKat (4), BietSpr, WujJud (2), WujJudConf (4), BudBib (4), BudNT (2), CzechRozm (10), ModrzBaz (2), SkarJedn, Oczko (2), KochPs (5), SkarŻyw (8), CzechEp (3), CzechEpOrz (2), NiemObr (10), WerGośc, ArtKanc, BielRozm, Calep (2), KochCn, GrabowSet, KochFrag (2), LatHar (6), WujNT (26), SarnStat (2), SkarKaz, GosłCast (3); doświadszać KromRozm III, GliczKsiąż, RejAp (3), GórnDworz, HistLan, RejZwierc (3); doświadczać : doświadszać LubPs (1 : 7), BibRadz (21 : 3), BielKron (1 : 1), RejPos (9 : 9); doświadszać : doświaczszać HistAl (2:1).

-dcz- (174), -dsz- (31), -tcz- (7), -csz- (1).

o jasne; -wiåd- (119), -wiad- (77), wi(a)d- (17); -wiåd- RejPs, HistAl, KromRozm III, GliczKsiąż, KrowObr, RejWiz (2), BielKron (2), KwiatKsiąż, RejAp (3), GórnDworz, GrzegŚm, KuczbKat (4), WujJud (2), BudNT (2), ModrzBaz (2), SkarJedn, Oczko (2), KochPs (5), SkarŻyw (8), BielRozm, KochCn, GrabowSet, KochFrag (2), SarnStat (2), SkarKaz, GosłCast (3); -wiad- BielSat, HistLan, BietSpr, NiemObr (10), WerGośc, ArtKanc; -wiåd- : -wiad- LubPs (6 : 2), Leop (4 : 1), BibRadz (4 : 20), Mącz (6 : 6), HistRzym (1 : 1), RejPos (12 : 6), BiałKat (1 : 2), RejZwierc (2 : 1), WujJudConf (3 : 1), BudBib (3 : 1), CzechRozm (1 : 1), CzechEp (1 : 2), CzechEpOrz (1 : 1), LatHar (5 : 1), WujNT (17 : 8); drugie a jasne. ◊ W formach praet i con doświådczåł (w tym 2 r. błędne znakowanie), doświådczał- (w tym 5 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf doświadczać
indicativus
praes
sg pl
1 doświådczåm doświådczåmy
2 doświådczåsz doświådczåcie
3 doświådczå doświådczają
praet
sg pl
1 m doświådczåłem, -m doświådczåł m pers doświådczali(s)my, -(s)my doświådczali
2 m doswiådczåłeś, -ś doświådczåł m pers
3 m doświådczåł m pers doświådczali
f doświådczała m an
imperativus
sg pl
2 doświådczåj doświådczåjcie
3 niech doświådczå
conditionalis
sg pl
1 m m pers by(s)my doświådczali, bychmy doświådczali
2 m m pers by(s)cie doświådczali
3 m by doświådczåł m pers by doświådczali
f by doświådczała m an
impersonalis
praet doświådczåno
participia
part praes act doświådczåjąc
inne formy
fut pl 1 - będziem doświådczać

inf doświadczać (32). ◊ praes 1 sg doświådczåm (12). ◊ 2 sg doświådczåsz (8). ◊ 3 sg doświådczå (30). ◊ 1 pl doświådczåmy (15). ◊ 2 pl doświådczåcie (2). ◊ 3 pl doświådczają (9); -ają (6) Mącz (2), RejPos, BudBib, ModrzBaz, NiemObr, -åją (1) BibRadz, -(a)ją (2) ◊ praet 1 sg m doświådczåłem, -m doświådczåł (4); -em (1), -(e)m (2). ◊ 2 sg m doswiådczåłeś, -ś doświådczåł (4). ◊ 3 sg m doświådczåł (17). f doświådczała (1). ◊ 1 pl m pers doświådczali(s)my (1) Diar, -(s)my doświådczali (1) ModrzBaz. ◊ 3 pl m pers doświådczali (9). ◊ fut 1 pl będziem doświådczać (1) ArtKanc. ◊ imp 2 sg doświådczåj (4). ◊ 3 sg niech doświådczå (3). ◊ 2 pl doświådczåjcie (9). ◊ con 3 sg m by doświådczåł (7). f by doświådczała (1). ◊ 1 pl m pers by(s)my doświådczali (4), bychmy doświådczali (2); by(s)my DiarDop, WujJudConf (2); by(s)my : bychmy RejPos (1 : 2). ◊ 2 pl m pers by(s)cie doświådczali (2). ◊ 3 pl m pers by doświådczali (4). ◊ impers praet doświådczåno (2). ◊ part praes act doświådczåjąc (29).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Poddawać kogoś lub coś próbie (czasem domyślnie przez wystawienie na ciężkie przeżycie, zesłanie cierpień itp), badać; dochodzić, dociekać; examinare Mącz, discere, exquirere Mącz; attentare, degustare, depraehendere, experiri, explorare, extentare, experimentum capere a. facere, periculum facere, invenire, percognoscere, periclitari, perspicere, pertentare, praetentare, probare, spectare, tentare Cn (189): RejKup t7v; Exquiro, Wywiáduyę ſie/ wypitawam/ doſwiádczam. Mącz 336d, 90a, 110a; BielSpr 47; GrabowSet F3v; Bo áczby on miał y bez tego doświadczánia kośćielną náukę przyimowáć: wſzákoż lepiey ieſt áby ták doświadczáiąc gotował ſię ku poznániu prawdy WujNT 470; Proroctw nie lekce ważćie. A wſzytkiego doświadczayćie [probate] dobrego ſię trzymayćie. WujNT 1.Thess 5/21, s. 711, 712.

doświadczać czego (41): GlabGad A3v; LubPs V4v; Leop Eccli 27/6; BibRadz Eccli 27/5; Mącz 202a; HistRzym 56, 71; RejPos 82; Drudzy iádą na Záiąc doſwiádcżáiąc Chártow BielSat C4v [idem BielRozm 22]; WujJudConf 29v, 35v; BudNT Luc 12/56 [2 r.]; CzechRozm 189, 218v; Oczko 29v; CzechEp 127; tym pilniey wglądałem w tę rzecż/ doświadcżáiąc y ſwego nabożeńſtwá/ y Rzymſkiego. CzechEpPOrz *; NiemObr 15, 72, 89, 94; BielRozm 22; Calep 134b, 996b; LatHar 489; A drugi rzekł: Kupiłem pięć iarzm wołow/ y idę ich doświadczáć [probare] WujNT Luc 14/19; Luc 12/56 [2 r.], Gal 6/4, 1.Thess 5/21, s. 711 [2 r.]. Cf doświadczać czego wedle czego; czego przez kogo co; czego z czym; czego w czym, Ze zdaniem dopełnieniowym, w porównaniu.

doświadczać czego wedle czego (1): A tu iuż pilnośći wielkiej potrzeba/ iákobyſmy wedle głowy Kośćiołá Powſzechnego/ ktora ieſt Kryſtus Iezus/ wſzyſtkich cżąſtek y cżłonkow doświadcżáli. WujJudConf 129v.

doświadczać czego przez kogo, co (3): ſtárodawnych czáſów deſtilláciy ták ſubtylnych nie bywáło/ áni przez Alchimijéy ſpráwę/ rzeczy doświadczáli Oczko 11v; doświadcżał [Pan] przez nie [Chananejczyki] ludu ſwego. SkarŻyw 325; WujNT 575.

doświadczać czego z czym (1): álem też [...] świàdectwá/ których X.K. vżywa/ vważał: y z piſmy ś. y z Patreſámi też niektorymi I. M. piſánia doświádczał. CzechEpPOrz *3.

doświadczać czego w czym (1): Wſzytkiegom tego doſwiadcżał w mądrości [tentavi in sapientia] BibRadz Eccle 7/24.

doświadczać kogo (G a. A) (58): Tak nam ſłuſze doſwiadcżone przyiacioły miłować, iako ie miłuiąc doſwiadcżać. BielŻyw 107, 44; LubPs Y5v marg, eev; Thych bowiem iáko oćiec (łáſkáwy) vpomináiąc doſwiadcżałeś [probasti] Leop Sap 11/11; BibRadz Iob 13/9, Ps 81/8, Iud 8/14, 15, 16, Sap 11/11, Eccli 9/19; RejPos 82, 120v; WujJud 223v; Iák możeſz napilniey doświadcżay przyiácioł [coniecta de proximo] BudBib Eccli 9/19, Iob 7/18; iáko y ſam Moyżeſz piſze/ y vcży o tym iáko doświádcżáć/ fałſzywych y prawdziwych prorokow CzechRozm 104, 237v; KochPs 16; SkarŻyw 294; CzechEp 127 marg; NiemObr 88; LatHar 16, 240, 578; Náſzym kápłanom/ mowi/ nie trąd ćieleſny/ ále duſzne plugáſtwá/ nie mowię doświádczáć oczyśćionych/ ále práwie oczyśćiáć dozwolono. WujNT s. 387, Apoc 2/2. Cf doświadczać kogo czym; kogo w kim, Fraza, Zwrot.

doświadczać kogo czym (3): tedy ich Więc cżęſto [Bog] rozmáitym ſpoſobem doświádcża CzechRozm 237v, 225v; SkarŻyw 347.

doświadczać kogo w kim, w czym (3): BielŻyw 44; KochCn B4v; bo dla tego też Abráhámá w Izááku doświadcżano LatHar 577.

doświadczać czym (6): y na kozdy czaſz nezlyczonymy dzyuy doſzwyatczamy yſz to tak bylo od boga przed uyeky PatKaz III 106v; że nie cudámi Ewánieliey/ ieſli ieſt prawdźiwa/ doświádcżáć maſz CzechRozm 189; NiemObr 72; ArtKanc Sv; Calep 134b, 996b.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (2); jeśli (9), co (2), iż (1)] (16): PatKaz III 106v; ktore [słupy] widząc Alexander kazał ie przewiercieć doſwiacſzáiąc ieſliby były dęte HistAl Iv; KromRozm III C3v; BibRadz Philipp 3/11, 12; RejPos 82, 188v; SkarJedn 63; CzechEp 211; ále doświadcżáli/ we wſzytkich rzecżách/ ktora ieſt wola Boża dobra NiemObr 11, 17; Doświadczáiąc co ieſt wdźięcznego Bogu [probantes quid sit beneplacitum Deo] WujNT Eph 5/10, s. 34, 470, 1.Rom 12/2, Philipp 1/10.

W porownaniu (2): Acz on czaſem doſwiadcza nás iáko złotnik ſrzebrá przez ogień RejPs 95v; gdźie wſzytkiego dowodnie [na dysputacyjach szkolnych] iáko ná złotárſkiey ważce doświadcżáią [examinantur]. ModrzBaz 129v.

Przysłowie: Złota ogniem koſztuiemy, ale przyiaciele w potrzebach doſwiadcżamy. BielŻyw 44; KochCn B4v.
Fraza: »doświadcza [kogo] (Pan) Bog« [w tym: kogo czym (4), kogo w czym (4)] [szyk zmienny] (18): LubPs R2v marg; KrowObr 238; RejWiz 131; Leop Gen 22/1; BibRadz I 7 marg, Gen 22/arg, Deut 13/2, I 108v marg, 516 marg; RejAp 40; RejPos 82 marg, 125; RejZwierc 125v, 202; BudBib Sap 3/5; ieſliś ieſt świętą/ tedy ćię doświadcża Pan Bog SkarŻyw [197], 283, 597 marg. Cf »nawiedzać i doświadczać«, »znać i doświadczać«.
Zwrot: »(samego) siebie doświadczać« [szyk zmienny] (8): Dla czego roſkázuie Páweł s. káżdemu śiebie doświádczáć. BiałKat 271 marg, 270v, 271; KuczbKat 170 [2 r.]; WujJud 223v; CzechRozm 268; WujNT 2.Cor 13/5.
Szeregi: »badać się i doświadczać« (2): [wyłożyłem Problemata] Chcząc aby to było polſkiemu iązikowi iawno czo grekowie pirwey, po tim łacinnici ſkricie napiſali piłno ſie około tego badaiąc y pewnoſci doſwiatcżaiącz. GlabGad A3v; WujNT 470.

»ćwiczyć i doświadczać« (1): Ktore [krzyże] poſpolićie BOg ná wierne chwalce ſwe dopuſzcża/ y nimi ich ſobie k woli ſwey ćwicży/ y doświádcża. CzechRozm 225v.

»nawiedzać i doświadczać« (1): Ale iſz Bog náwiedza ſwe/ y doświadcża ich przygodami rozmáitemi SkarŻyw 347.

»doświadczać i obaczać« (1): ponyewaſz iż ſámi okyem ſwym á doznániem cżęſto á gęſtho doſwyadſſamy y obacżamy ſkwyerk a gomon myędzy temi [ludźmi]/ ktorzy płodu nyemogą doſtáć GliczKsiąż C4v.

»doświadczać i pokuszać« (1): Doświádszay mię Pánie y pokuſzay [Proba me Domine et tenta me] BibRadz Ps 26/2.

»doświadczać a (a(l)bo) probować« (szyk 4 : 3] (7): LubPs hh6v; Lydius lapis qui alias Heraclius, Latine index, Złotniczy kámień ná którym probuyą á doſwiadczáyą śrebrá y złotá. Mącz 202a, 154d; WujJudConf 29v; WujNT Yyyyy2. Cf »(samego) siebie doświadczać«.

»pytać, (i) doświadczać« (2): WróbŻołt D6; y vcżynił go [Piotra]/ głową [...] wſzytkich owiec [...] ſwoich po ſwym zmartwychwſtániu: pytáiąc go y doświadcżáiąc po trzy kroć/ ieſlibygo [!] miłowáł. SkarJedn 63.

»nie znać ani doświadczać« (1): Poſpolićie rzecżámi dobremi ći gárdzą/ ktorzy ich prawdźiwie nie znáią/ áni doświádcżáią. NiemObr 88.

W przen (51):

doświadczać kogo, czego (48): LubPs bb3 marg; nam kazał doſwiadcżáć duchá prawdziwego RejWiz 189v; BielKron 413; RejAp 45 [2 r.]; kſiądz Tomicki/ doſwiadſzał dowćipu pácholąt ſwoich GórnDworz C3; ále nas [Pan] pilnie przeſthrzega/ ábychmy każdego ducha doſwiadſzáli RejPos A5v, 42, 48v, 50, 139, [279], 287v, 330; WujJud 105; WujJudConf 129v; CzechRozm A8, 21; ModrzBaz 104v; długoli Zły człowiek ma doświadczáć twéy ćierpliwośći? KochPs 16, 143, 161; NiemObr 82; WujNT 1.Ioann 4/1, s. 825, Yyyyy2v. Cf doświadczać czego przez co; czego czym; czego na kim; czego po kim, Ze zdaniem dopełnieniowym, »Pan (Bog) doświadcza«, »ogień doświadcza«, »doświadcza pokusa«, »rozum doświadcza«, Zwrot.

doświadczać czego przez co (1): [Żydowie] za nami krzeſciany noſzą kxięgi ſtarego zakonu, przez ktore doſwiadcżamy prawdy naſzey wiary WróbŻołt S6v.

doświadczać czego czym (4): LubPs D3v; BibRadz I 7 marg; SkarŻyw [282]; Będźiem ſię Pánie polepſzáć/ vcżynkow wiárą doświádcżáć ArtKanc Sv.

doświadczać czego na kim (1): A toć ſą ty przycżyny przecż Pan Bog dopuſzcża przeſládowánia nád wiernemi ſwemi [...]: Aby ná iednych doſwiádcżał ſtałośći ich RejPos 50v.

doświadczać czego po kim (1): [św. Bernard] do zakonu ktorego wſtąpić miał wolą/ y do niego ſię gotował/ rozmáićie ſtátku y ćierpliwośći ſwoiey po ſobie doświadcżáiąc SkarŻyw 461.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: jeśli (3)] (5): DiarDop 101; Namilſzy nie wierzćie ledá duchowi ále doświadcżayćie Duchow ieſli z Bogá ſą GrzegŚm 56; CzechRozm 239v; KochPs 122; NiemObr 94.

Frazy: »Pan (Bog) doświadcza [kogo, czego]« [w tym: czego czym (1), czego w czym (1)] [szyk zmienny] (6): LubPs eev marg; Doſwiadcżał Bog w ofiarowaniu Izaáka/ wiary y poſłuſſenstwá Abrahamowego Leop B2v/arg; BibRadz I 7 marg; RejPos 50, 330; SkarŻyw [282].

»ogień doświadcża [czego]« (1): Iáko ogień doświádcża żelázá/ ták wino do vpićia łokáne/ wyda ná wierzch ſercá pyſznych. WerGośc 260.

»[kogo] doświadcza pokusa« (1): tedy to byc muśiáło áby ćię doświadcżáłá pokuſá. KuczbKat 425.

»[kogo] rozum doświadcza« (1): ale dobrych ludzi ſam rozum doſwiadcża. BielŻyw 11.

Zwrot: bibl. »doświadczać serc(a)« [szyk zmienny] (8): Doſwyadſſaleś náwyedzenyem ſwym ſercá moyego LubPs D3v; ále ták iákoſmy doſwiádćżeni od Bogá/ áby nam byłá wierzoná Ewángelia/ thák mowiemy/ nie iákobyſmy ſie ludziom podobáli/ ále Bogu/ ktory doſwiadcża ſerc náſſych [qui probat corda nostra]. Leop 1.Thess 2/4 [idem: BibRadz, WujNT]; BibRadz Ps 7/10, Ier 11/20, 17/ arg, 1.Thess 2/4; WujNT 1.Thess 2/4. Cf »znać a doświadczać«.
Szeregi: »doświadczać a pokuszać (a. pokusić)« [szyk 1 : 1] (2): [Pan] Drugich też wiáry á ſtałośći doſwiádſzáć á pokuſzáć racży. RejPos 139, 330.

»doświadczać i probować« (1): Abowiem ták to przeźrzał Pan Bog/ áby [...] tym więcey prawdá ſie pokázowáłá/ á iżby ſtátecżnoſci ſwoich wiernych doświadcżał y probował. WujJudConf 129v.

»znać a doświadczać« (1): Thy wſzechmogący Pánie/ ktory z naſz á doſwiádcżas [!] ſercá káżdego RejPos 287v.

a. Przekonywać się, dowiadywać się; spostrzegać, obserwować; cognoscere, comperire, praetendere Mącz (9): Cognosco, Znowu kogo poznawam, też doznáwam/ Doświadczam/ Też Rozumiem. Mącz 250d, 279a, 291d, 318b, 323c, 406a, 448d.

doświadczać czego w kim (1): Czego ſámą rzeczą doświadczamy w Káphárnáitách dziśieyſzych WujNT 332.

Szereg: »widzieć i doświadczać« (1): Abowiem co na oko widzimy y vſtawicżnie tego doświatczamy/ iako ná drzewach ćienuchne [!] zaiſte gáłąski ſnich wynikáiączą wielką okwitość iábłek [...] znaſzaią/ á tym czięzarem acż ſię niepomału naginaią/ awſzakoż ſię żadną miarą nieląmią KwiatKsiąż M2.
2. Doznawać, zaznawać, odczuwać, przeżywać (20): Doświadczamy tego ſámi na ſobie: day Boże/ aby nie ták częſto: ále/ zaiſte doświadczamy. KochFrag 47.

doświadczać czego (21): BielŻywGlab nlb 14; bo thego doſwiadcżamy ſkuthecżnie w zimnych á w wilgothnych niemoczach. FalZioł I 50d; Diar 65; BibRadz Sap 2/24; Szedł [ojciec] drugiey [córki] doſwiádſzáiąc inákſzey wdzięcżności. HistLan A4v; BudBib Sap 2/24; SarnStat 4, 1085; GosłCast 43. Cf doświadczać czego na kim, w kim, w czym, Ze zdaniem dopełnieniowym Fraza, Zwrot.

doświadczać czego na kim (1): Doświadczamy tego ſámi ná ſobie KochFrag 47.

doświadczać czego w kim, w czym (5): KuczbKat 100; á wżdy ták rzadko doświadcżam w ſercu ſwym ſłodkośći iego [Pana]. LatHar 234. Cf Zwrot.

Ze zdaniem dopełnieniowym (3): doświadczaliśmy tego, jako się nam w sprawach inych RP szańcują. Diar 36; RejPos 256; RejZwierc 248.

Przysłowie: chceſz mieć co dobrégo/ Muśiſz piérwéy doświadczáć/ iśćie wiele złégo. GosłCast 43.
Fraza: »myśl doświadcza« [szyk zmienny] (2): O czegoż myśl zfráſowána Nie doświadcżáłá ſtroſkána? GosłCast 41, 27.
Zwrot: »doświadczać w (na) sobie« [szyk zmienny] (4): Ták potrzebá thego/ ábyſmy w dzyęcżnośći/ tákowego miłoſierdzia w ſobie doſwiadcżáli. RejPosWiecz3 98v, 256; Chriſtuſá w niebie wyznawáiąc/ zdádzą ſię ſobie dálekimi od niego/ mocy iego duchowney w ſobie nie doświádcżáiąc NiemObr 44; KochFrag 47.
Szereg: »doznawać i doświadczać« (1): abowiem młodych ludzi [...] nie roſtropnoſć zawſze ma być rządzona [... ] mądroſcią obacżnoſcią ſtarych ludzi, ktorzy dla lat dawnych w ktore poſzli, wiele rzecży doznawali y doſwiadcżali BielŻywGlab nlb 14.
3. Dawać świadectwo czemu, udowadniać, dawać dowody, stwierdzać (4):

doświadczać czego (2): Błogoſłáwiony ktory nie oſądza ſiebie ſamego w tym co pochwala [Rom 14/22]. Drudzy cżytáią cżego doświádcża. BibRadz II 90v marg; SkarKaz 518b.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Duchownych ty ſą dobre vczinki tego Bożego przikazania/ cwierdzić moczno/ [...] doſwiatczać/ żeſmy vſprawiedliwieny męką/ y doſſyć vczinięnym iego SeklKat M2.

Szeregi: »powiedać i doświadszać« (1): gdzye tám wielkie cudá y dziwy widał y ludzyom powiedał y doſwiadſzał. BielKron 166v.

»znac i doświadczać« (1): Y ſámi krolowie Pogáńſcy kłamſtwá ich [astrologów] ználi y doświadczáli. SkarKaz 518b.

Synonimy: 1. badać, ćwiczyć, kosztować, kusić, obaczać, pokuszać, probować, przeglądać, przepatrzać, pytać, uważać, wybadywać, wyciągać, wynajdować, wywiadować się; a. widzieć; 2. doznawać; 3. powiedać.

Formacje pochodne cf ŚWIADCZYĆ.

Cf DOŚWIADCZAJĄCY, DOŚWIADCZANIE, DOŚWIADCZANY

KN