[zaloguj się]
[pdf]

PROBOWAĆ (102) vb impf

Oba o oraz a jasne.

Fleksja
inf probować
indicativus
praes
sg pl
1 probuję probuj(e)my
2 probujesz
3 probuje probują
praet
sg pl
1 m -m probowåł m pers
2 m probowåłeś m pers
3 m probowåł m pers probowali
fut
sg
3 m będzie probowåł
imperativus
sg pl
2 probuj probujcie
3 niech probuje niechåjże probują
conditionalis
sg pl
2 m byś probowåł m pers
3 m by probowåł m pers by probowali
impersonalis
con by probowåno
participia
part praes act probując

inf probować (29). ◊ praes 1 sg probuję (3). ◊ 2 sg probujesz (5). ◊ 3 sg probuje (8). ◊ 1 pl probuj(e)my (3). ◊ 3 pl probują (13). ◊ praet 1 sg m -m probowåł (2). ◊ 2 sg m probowåłeś (3). ◊ 3 sg m probowåł (8). ◊ 3 pl m pers probowali (3). ◊ fut 3 sg m będzie probowåł (2). ◊ imp 2 sg probuj (3). ◊ 3 sg niech probuje (1). ◊ 2 pl probujcie (2). ◊ [3 pl niechåjże probują.] ◊ con 2 sg m byś probowåł (1). ◊ 3 sg m by probowåł (3). ◊ 3 pl m pers by probowali (2). ◊ impers con by probowåno (2). ◊ part praes act probując (9).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Sprawdzać, poddawać próbie, doświadczać, badać; examinare Vulg, Mącz, Modrz, Cn; probare Vulg, PolAnt, Cn; periclitari Mącz, Cn; pertentare Calep, Cn; discernere Murm; attentare, experimentum capere a. facere, censuram facere, degustare, experiri, explorare, extentare, facere periculum, gustare, praetentare, spectare, tentare Cn [probo – chwalę, podoba mi się, też doświadczam, dowodzę Mącz 323c; – doznawam Calep; doświadczam czego, kogo probuję jeśli tak jest, abo co zacz jest kosztuje; mierzę abo miarkuję co czym, sądzę o czym, z czego – probo Cn] [w tym: kogo (G), czego (36), kogo (A), co (6), kogo (G a. A), czego a. co (38)] (93): BielKron 314v; Obiecał iey [Pan oblubienicy, tj. Kościołowi] pokuſzáć mory/ głody/ rozlicżnymi ſtráchy [...]/ áby wierni probowáli w ſobie ſtałośći ſwoich RejAp AA8; Acż każdego duchá probuy/ ále káżdy fáłecżny ieſt/ iedno to ieſt prawdziwy ktory powieda ſłowá moie. RejPos 65v; PaprPan X2; Lecż y z ſtrony wiáry ieſt pewna rzecż/ iż pirwey w ſzkołách wſzytkiego probuią/ niżli do vſzu ludzkich bywa donieśiono. ModrzBaz 129v; MWilkHist I3; Naprzod co ſię tknie cżytánia ſtárych Oycow: tedym iuż tego potroſze probował. A coż potym/ gdy ſię w nich tego ſmáku doſmákowáć nie mogł/ ktory cżuię w cżytániu piſmá świętego? CzechEpPOrz **2v; Pertento – Kuſze [!] probuię. Calep 792b; WujNT 711, 712 marg, 825, Yyyyy2; Zdrádliwa nieſtátecżna [Fortuna] bo ná kole ſtoi/ Przewrotnym/ nie dufay iey rádáć wiele broi. Oná złego ná świećie/ choć po morzu ieźdźiſz/ Burżliwym/ iey probuiąc/ choć ná źiemi ſiedźiſz. CzahTr L4v.

probować wedle czego (2): ále też niechcę ábyś moie piſánie wedle twego mniemánia álbo wymyſłu/ álbo z vporu/ ále z Piſmá Bożego á z niepochybnego dowodu ſtrofował álbo probował. WujJud 36, 29v.

probować z czego [= na podstawie czego] (2): Oto nędzniku maſz rádę á náukę Páńſką/ iżći każe probowáć duchá s prawdy/ dokłádáiąc tego/ iż żaden nie ieſt duch s prawdy iedno kthory powiáda prawdziwe ſłowá iego. RejZwierc 259; WujJud 36.

probować kim, czym (5): KromRozm III C3v; A tego inácżey probowáć nietrzebá/ iedno experiencyą á doświadcżeniem WujJud 126; CzechEp 128 marg; Ktorymi [pismami prorockimi i apostolskimi]/ wſzytkich ludźi/ y naświętſzych y nazacnieyſzych/ piſm probował [św. Augustyn] NiemObr 81; WujNT 598 marg.

probować na czym (3): I Apostoł to chwali w [Liście do] Tessalo⟨niczan⟩, iż każdej nauki jego probowali na piśmie Biblijej ś. DiarDop 101; ReszPrz 34; Iuż płyń pułſzkutkiem y wárowną ſzkutą/ Zytá naſutą. Ktorąć zbuduie Sżkutnik náucżony/ Ná cudzych ſtátkách dobrze zápráwiony/ Niech nie probuie ná twym ſzcżęśćiu ſztuki/ Swoiey náuki. KlonFlis E3.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Ten rzekł/ to iuż ſzedziwy/ á teraz probuie/ Iáko cnotę rozeznáć RejZwierz 31.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia bliższego w zdaniu nadrzędnym [(jes)li ‘czy’] (2): Bo nie drzewiey od tych miast Papy obwołáli: áż go w stolcu mążli iest, pierwey probowáli. CzechEp 417; Stąd dowieść chcą haeretykowie/ iż im tákież wolno dekrety Papieżow y Koncyliow exáminowáć y probowáć/ ieſli ſię z piſmem zgadzáią ábo nie. WujNT 470; [Leop 1.Ioann 4/1 (Linde)].

W porównaniach (2): A ktorzyby głęmbyey nyebyeſkich rzeczy ſyęgáć chćyeli/ áby tąż to ſummą [tj. Składem Apostolskim]/ yáko złotnicy weinſteynem złoto/ probowáli/ á co podrożnego/ co zdrożnego/ doſwyadſſáli. KromRozm III C3v; Tymże obycżáiem możećie inſze kázde wiáry y náuki chrześćijáńſkiey ártykuły/ iáko ná probierzu złotnicżym kámieniu/ złotá probowáć ReszPrz 34.

Szeregi: »doświadczać, (a, abo) probować« [szyk 3:1] (4): Examino, Probuyę/ Doſwiadczam/ Wywiaduyęſie/ Słucham. Mącz 110a, 291d; WujJud 29v; DOSVVIADCZAC ábo probowáć kto ma ábo czego. WujNT Yyyyy2.

»probować i egzaminować« [szyk 1:1] (2): Ták też/ gdy Apoſtoł każe áby w kośćiele probowano duchow/ y exáminowano proroctwá y wykłády piſmá: tedy niechce/ áby ſię to działo od [...] poſpolitego człowieká WujNT 825, 470.

a. Wystawiać kogoś na próbę (33): Bo iáko go [przyjaciela] ty probowáć chceſz/ wierz mi że y thy długo v niego ná probie być muśiſz. RejZwierc 89; Tę goſpodę zápiſano/ By w niey błaznow probowano. RejZwierc [238]; WujJud 223v marg, Ll8; PudłDydo A4v.

probować przez co [= czym] (1): Ale Páweł ś. mowi/ że człowiek ſam śiebie ma probowáć álbo doświadcżáć/ przez prawdźiwą pokutę y żáłość zá grzechy WujJud 223v.

probować w czym (1): probuyćie mię w tym/ powiada Pan: (Vyzrzyćie) ieſliże wam nie otworzę przetchlin niebieſkich/ á nie wyleięli wam błogoſláwieńſthwá áż do hoyności Leop Mal 3/10.

Szeregi: »probować albo doświadczać« (1): WujJud 223v cf probować przez co.

»probować a kusić« (1): A iż Pan y powieſciámi/ y ſkuthki thego potwirdzáć racżył/ zebráli ſie do niego probuiąc go á kuſząc go. RejPos 230.

α. O Bogu (i 1 r. o Fortunie): zsyłać nieszczęście (25): IEſli mię zła fortuno być niegodnym czuieſz/ Nie mam ći zá złe iż mię ták długo probuieſz. PudłDydo 28.
αα. W celu doświadczenia czyjejś wiary (24): LubPs P3v; RejWiz 141v; Tego [Joachima Lubomirskiego] chociay zá młodu/ [Bóg] po troſze probował/ Pátrz iż był cnoty pilen/ iáko go ſpráwował. RejZwierz 73v; ABrámowey ſtałośći/ gdy Pan Bog probował/ Roſkazał mu áby wnet/ Syná ofiárował. RejZwierz 132; RejZwierc 174; GrabowSet B3; WujNT 278.

probować kogo od kogo [= aby rozróżnić] (1): Páthrzayże iáko maſz rozeznáć miłość wiernych á miłość niewiernikow podawáną od Páná/ boć ſie też ſzcżęśći y niewiernikom [...]/ ále to złe omylne á nie długie ſzcżęſcie á pociechá ich/ á cżyni to Pan do cżáſu probuiąc wiernych od niewiernych. RejAp 40.

probować przez co (1): Przez krzyż Pan Bog nas probuie. WujNT Zzzzz3v.

probować czym (4): LubPs D3v; á ſnádnie będzieſz ſie poſmiewał s tych/ [...] kthorzy przeſládowáli niewinnego/ bo to ieſt bicż od Páná poſtáwiony/ áby tym probował y karał wierne ſwoie RejAp 47v; RZekł Pan: [...] Vkażę ná tobie/ iák one miłuię/ W ktorych ſercách k ſobie vfánie náyduię/ A to/ żem żałośćią/ długi cżas probował/ Obfitymem dobrym nágrádzáć zgotował. GrabowSet D2; Kiedy otworzyſz rękę świętą ſwoię/ Wnet vweſeliſz nędzną duſzę moię. Probowáć racżyſz tym ſtáłośći moiey/ Ieżli nie zwątpię w łáſce świętey twoiey. CzahTr B3v.

probować w czym (1): gdyż Pan iáko złotnik w ogniu złotá ták chcze w przeſládowániu probowáć wiáry á ſtałośći náſzey. RejAp 63v.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia bliższego w zdaniu nadrzędnym [jesli(że) ‘czy’] (3): Aby iey thu probował [Pan duszy] iáko w ogniu złotá/ Ieſliże łáſki godná/ álbo theż kłopotá. RejWiz 117; Bo álbo cie będzye probował [Pan] iáko Iopá ieſliżeś mu ſthały w ſwoiey wierze RejZwierc 173v; CzahTr B3v.

W połączeniach szeregowych (3): Záś gdy racżyſz możnoſcią twą rániuchno go vprzedziſz/ Wnet doſwiadcżaſz á probuieſz á dziwnie więc náwiedziſz LubPs hh6v; Leop Ps 16/3; LatHar 44.

W porównaniach (10): Doſwyadſſaleś náwyedzenyem ſwym ſercá moyego/ Práwye yáko złotnik ognyem probowałeś yego/ A nye nálezyoná we mnye złość cżáſu żadnego. LubPs D3v; Iáko Pan wiernych ná kſtałth złotniká probowáć racży. LubPs P3v marg; RejWiz 117; Leop Sap 3/6; gdy Pan Bog oświećiwſzy ſercá wáſze będźie ich probował iáko w ogniu ták iż muſzą ſpłonąć iáko drwá ábo śiáno ábo słomá. BibRadz I 93a marg, Sap 3/6; RejAp 63v; RejZwierc 173v; BudBib Sap 3/6; GrabowSet C2.

Szereg: »doświadczać i probować« (1): Abowiem ták to przeźrzał Pan Bog/ áby przez tákowe niezgody y ſprzećiwieńſtwá/ tym więcey prawdá ſie pokázowáłá/ á iżby ſtátecżnoſci ſwoich wiernych doświadcżał y probował. WujJudConf 129v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]
b. Chwytać się różnych sposobów dla osiągnięcia celu; przen [czego (pl) na co] (1): Mátko niechęci [tj. zazdrości]/ zarázo vbogiey Miłośći: z ſzkod roſkoſz/ żal z ſzcżęśćia cżuieſz/ Niezlicżnych kuńſztow y śideł probuieſz/ Ná ſkázę/ w kim wieſz ſkarb/ godnośći drogiey. GrabowSet E2v.
c. Kosztować, smakować (1): Iákom żyw ſmácżnieyſzey wody niepił/ [...] ále oto koſztuyćie á doświadcżayćie/ pili niektorzy onę wodę/ ale drudzy niechćieli mowiąc: ácż wody probuiemy/ ále zdrayce ſprobowáć niemożem BielKron 249.
d. Sprawdzać użyteczność zwierząt (3): Toż o zawodnikoch ktorzy koni probuią. GroicPorz mm3; ArtKanc K20v.
[Szereg: »przejeżdżać i probować«: kupiecby też koniá przeieżdzał/ y probował á cżás zapłáty nie byłby náznácżon SzczerbSpecSax 180 (Linde).]
Przen (1): á wżdy ſie boimy tych wołow tłuſtych á tych mocarzow ſwiáthá tego/ ták iáko ie piſmo zowie: á probuiemy ich ábychmy imi mogli co wyoráć nędznego pożytku ſwiátá tego RejPos 159v.
e. Przesłuchiwać (3): ten go [Piłat Jezusa] pilnie probuiąc/ niewinnego vznał/ przeto go Herodowi krolowi odesłał. ArtKanc D11; WujNT Zzzzzv.
Szereg: »pytać, probować« (1): A gdźieby záśię ták miano ſłucháć świádkow/ iáko v was we Włoſzech ſłucháią/ rozmáićie káżdego świádká zoſobná pytáiąc/ probuiąc/ á pierwey o cnoćie/ y poczćiwem żyćiu iego máiąc dobrą ſpráwę GórnRozm H2v.
f. Badać czystość metali szlachetnych (16): y owſzem złotniczy gdy probuią złotha kładą ie w ogień FalZioł III 34b; [ListyZygmAug 1555/310]. Cf też a.α. W porównaniach.

probować na czym [zawsze: na kamieniu] (6): Murm 122; Heraclius, lapis qui et Lydius, Kámień ná którem złoto probuyą á doſwiadczáyą. Mącz 154d, 202a, 279c; Złothá probuią ná cżarnym kámyku/ A łżá theż pewnie doznaſz po ięzyku. RejZwierc 216; Basanites – Kamien naktorim Złota probuią. Calep 124b, 477b.

Ze zdaniem dopełnieniowym [zaimek pytajny] (2): W ogniu probuie złotnik gdzie bránt práwy. Thákże w przygodach poććiwego ſpráwy. RejZwierc 212v; WujNT 655.

W porównaniu (1): iż [...] przełożeni kośćielni [...] máią moc potwierdzić Ewángelią y piſmo ś. to ieſt/ deklárowáć ktora ieſt práwa Ewángelia/ y ktore práwe piſmo S. Ták iáko złotnik probuie y dekláruie ktore ieſt ſzczere złoto á ktore nie. WujNT 655; [Iáko ſrebro probuią w ogniu á złoto w kominie/ thák Pan doſwiadcża ſerc. Leop Prov 17/3 (Linde)].

Zwrot: »przez ogień, ogniem, w ogniu probować« = per ignem a. igne probare Vulg [szyk zmienny] (1:1:1): RejZwierc 212v; áby doświádczenie wiáry wáſzey dáleko koſztownieyſze nád złoto (ktorego przez ogień probuią) było náleźione wam ku chwale y czći WujNT 1.Petr 1/7; Złotá ogniem probuią/ Gdźie dobre bydź cżuią. CzahTr I; [Leop Prov 17/3 (Linde)].
Szereg: »probować a doświadczać« (2): Lydius lapis qui alias Heraclius, Latine index, Złotniczy kámień ná którym probuyą á doſwiadczáyą śrebrá y złotá. Mącz 202a, 154d.
W przen (1): A ták rádzęć nie ſpuſzcżay ſie ná bláſk/ probny brántu/ boć więc śilna omyłká w tym cżáſem bywa/ á miey záwżdy porfirius przy ſobie ow cżarny kámyk co złotá probuią/ z roſtropnego bacżenia/ z vwáżenia rzecży roznych s pilnoſcią ſpráwiony. RejZwierc 19.
Przen (3): Nie pátrzymy rozumu/ nie pátrzymy cnoty/ Nie probuiemy brántu/ pilnichmy roboty. RejWiz 47v.
Zwrot: »probować ogniem« (2): Doſwiadcżyłeś ſercá mego/ y náwiedziłeś w nocy/ probowałeś mie ogniem/ á nienáleźioná ieſt wemnie niepráwość. Leop Ps 16/3; LatHar 442.
g. Kontrolować, sprawdzać poprawność czegoś (5): Wrácay ſye z wagą probuiąc wagi [do wyrównania poziomu]/ á będźielić wagá tráfiáłá wóny znáki/ coś piérwéy ważył/ tedy dobrze. Strum C2v.

probować na czym [= za pomocą czego] (1): A kiedy będzieſz chćiał ná Linijéy probowáć wagi/ tedy ſye snią ſpráwuy iáko y z Synwagą. Strum C2v.

α. Sprawdzać poprawność wyniku działań matematycznych (3): Gdy chczeſz probować á zoſtałać frakta po dzieleniu moneti mnieyſzey albo wagi/ tedy [...] KłosAlg F.

probować przez co (2): Probuy przez przidawanie tych licżb kthores odeymował/ á przydzielić pirwſza licżba: dobrzes działał. KłosAlg D4, D2v.

h. [Wymłacać na próbę jedną kopę zboża w celu obliczenia przewidywanej ilości ziarna uzyskanego z całego zbioru: urodziło się go [jęczmienia], krom dziesięciny, kóp 103, każdą kopę szacuią na 2 1/2 kor., bośmy i młócili próbując, uczyni kor. 257 1/2 LustrRaw 53; przeto przez swego widza p. lustratorowie tego próbować nie mogli i według rewizyjej pożytek z niego [z młyna] przychodzący są opisali LustrMalb II 102.

probować na czym: Nie było na czem próbować, bo już było wszystko omłócono, ale jakośmy się dowiedzieli od ludzi, dawa kopa czasem mniej, czasem więcej kor. 2 1/2, uczyni kor. 450. LustrRaw 12.]

2. Dowodzić prawdziwości czegoś; również przed prawem; affirmare, arguere, argumentari, augere a. facere fidem, coarguere, concludere, confirmare, convincere, docere ratione, facere planum, firmare, pervincere, probare, vincere Cn [probare – dowodzić BartBydg; probo – chwalę, podoba mi się, też doświadczam, dowodzę Mącz 323c; dowodzę czego, pokazuję wywody, probuję, wiodę co na kogo; wymierzam się komu z czego – probo Cn] (9): To iáko zgołá mowićie/ nic nie probuiąc/ ták też tego zgołá nie pozwolić możem WujJud 152v.

probować czego (1): Ná tym tám mieyſcu ś. Hieronym probuie tego/ że Biſkup á Presbyter álbo Kápłan iedná rzecż przed tym byłá WujJud 154.

probować co (4): któré [znaki graniczne] ieſli vrząd Ziemſki prziymie/ a ſtroná druga będźie mu negowáłá/ powód z świádkámi ma probowáć przez przyśięgę SarnStat 472 [idem] 1176. Cf probować co wedle czego.

probować co wedle czego (2): A gdźieby która przywiléy miáłá [...]/ tá ſtroná będźie miáłá początek do powodu probowáć/ y podeprzéć té gránice z mieyſcá/ wedle muniment ſwych y dawnégo záchowánia. SarnStat 473 [idem] 1176.

probować czego a. co (2): Tegoć probowáć nie trzebá gdyż wſzyſcy Páná Chriſtuſá y głową y Pánem náſzym wyznawamy WujJud 122v, 170v.

probować czym (2): Lecż wy żadney rzecży inácżey probowáć nieumiećie/ iedno tym zgniłym árgumentem WujJud 170v. Cf Zwrot.

Zwrot: »probować przez przysięgę, przysięgą« [szyk zmienny] (2:1): OSwiadczenié ono zſobą máiąc/ y przyśięgą probowáć tám przed pánem Podſkárbim y Deputaty ma. SarnStat 362, 472, 1176.

Synonimy: 1. badać, ćwiczyć, doświadczać, kosztować, kusić, obaczać, pokuszać, przeglądać, przepatrzać, pytać, uważać, wybadywać, wyciągać, wynajdować, wywiadować się; b. smakować; e. przesłuchywać; 2. allegować, dochodzić, dowodzić, objaśniać, okazywać, podpierać, pokazywać, wykładać, wywodzić.

Formacje współrdzenne: probować się, sprobować, sprobować się.

Cf PROBOWANIE, PROBOWANY

ALKa