[zaloguj się]
[pdf]

DOWODZIĆ (429) vb impf

Pierwsze o jasne, drugie w imp pochylone, w pozostałych formach jasne.

Fleksja
inf dowodzić
indicativus
praes
sg pl
1 dowodzę dowodzimy, dowodzim
2 dowodzisz dowodzicie
3 dowodzi dowodzą
praet
sg pl
1 m -m dowodził m pers
2 m dowodził(e)ś, -eś dowodził m pers
3 m dowodził, dowodzi(e)ł m pers dowodzili
f dowodziła m an
fut
sg pl
1 m dowodzić będę m pers dowodzić będzi(e)my
imperativus
sg
2 dowódź
conditionalis
sg pl
1 m bych dowodził, bym dowodził m pers by(s)my dowodzili
3 m by dowodził m pers by dowodzili

inf dowodzić (80). ◊ praes 1 sg dowodzę (33). ◊ 2 sg dowodzisz (13). ◊ 3 sg dowodzi (133). ◊ 1 pl dowodzimy (7), dowodzim (2); -imy WujJud, CzechEp, LatHar, WujNT (2), -im SkarKaz, -imy: -im BiałKaz (2 : 1). ◊ 2 pl dowodzicie (1). ◊ 3 pl dowodzą (60). ◊ praet 1 sg m -m dowodził (1). ◊ 2 sg m dowodził(e)ś, -eś dowodził (2). ◊ 3 sg m dowodził (18), dowodzi(e)ł (1) ActReg. f dowodziła (2). ◊ 3 pl m pers dowodzili (15). ◊ fut 1 sg m dowodzić będę (1). ◊ 1 pl m dowodzić będzi(e)my (1). ◊ imp 2 sg dowódź (2); -ódź (1), -(o)dź (1). ◊ con 1 sg m bych dowodził (1) LibLeg, bym dowodził (1) CzechRozm. ◊ 3 sg m by dowodził (5). ◊ 1 pl m pers by(s)my dowodzili (1) OrzRozm. ◊ 3 pl m pers by dowodzili (5). ◊ pass inf sie dowodzić (1). ◊ praes 3 sg się dowodzi (1). ◊ part praes act dowodząc (42).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Prowadzić kogoś do jakiegoś miejsca; perductare Mącz, Cn; comitari, deducere, ducere, perducere, praeducere, praeterducere, prosequi, traducere Cn (3): Perducto[...] Dowodzę. Mącz 96d.
Zwrot: »[kogo] do szkoł (na nauki) dowodzić« (2): iż yedno w ſiedmi lecyech rodzicy máyą dzyeći ſwe do ſzkoł ná nánki dowodzić GliczKsiąż 16, H3.
2. Udowadniać, uzasadniać; wnioskować; stwierdzać, potwierdzać, poświadczać, popierać, bronić; argumentować; przytaczać; wywodzić, wykladać; dawać dowód istnienia czegoś; wykazywać prawdziwość lub słuszność jakiegoś twierdzenia, oskarżając przeprowadzać (w sądzie) dowód prawdy (często w terminologii prawno-sądowej); probare BartBydg, Mącz, Cn; argumentari, (rationibus) confirmare Mącz, Cn; allegare BartBydg; comprobare, contendere, demonstrare, disputare, efficere Mącz; affirmari testibus, argumentis agere a. docere, arguere, augere fidem, coarguere, colligere, concludere, convincere, docere ratione, fidem a. planum facere, argumentatione firmare, pervincere, redarguere, vincere Cn (421): BartBydg 210; KromRozm III N5; SeklPieś 31v; UstPraw G3v; Mącz 128c, 186b, 231c, 323c, d; SienLek V3v; Tu nie trzebá przedłużáć dowodząc długo/ bo y ſam wzrok to vkázuic GrzepGeom E2; BiałKat 311; WujJud 237; á wſzákże ſędzia zá pewne wie/ że tá rzecż inácżey ſię w ſobie ma/ niżli ktora ſtroná dowodźi [quam ab alterutra partium probatum est] ModrzBaz 90; StryjKron 31; NiemObr 163; Dowodźił actor Xiądz á tom z tobą był ná kilku inſtanciach, v tegoſz ſądu GórnRozm G3; Co wiemy/ mowimy/ á coſmy widźieli/ świádcżymy (nie dowodźimy) á świádectwá (nie dowodu) náſzego nie przyimuiećie [quod vidimus testamur, et testimonium nostrum non accipitis Vulg Ioann 3/11]. LatHar 380; WujNT 171 [2 r.]; SarnStat 587, 797, 912 marg; Bo iáko Apoſtoł dowodźi/ nie był [Pan Chrystus] z pokolenia Lewi/ w ktorym ſię kápłani rodźili SkarKaz 156a.

dowodzić czego (241), kogo (7) [w tym: czego z czego (11), czego z kogo (1), kogo z czego (1), czego komu (7), czego przeciw komu (2), czego przez kogo, przez co (3), czego kim (12), czego czym (65), kogo czym (3), czego z czego komu (1), czego czym z czego (1), czego czym komu (2), czego czym przeciw komu (2)] (248): PatKaz I 3v, 4, 4v; PatKaz III 97v, 116v; RejKup z5; KromRozm III I, L4v, M5v; GroicPorz x2, x4v; KrowObr 16v, 20v, 102, 195, 207; Leop Apoc 13 arg; UstPraw I4; BibRadz 1.Cor 15 arg; OrzRozm B2, E2, M2v; BielKron 46, 140, 209v, 214, 232 (7); GrzegRóżn I2v, I3v; Argumentor, [...] Diſputuyę/ Dowodzę rzeczy. Mącz 16a, 73c, 444c; OrzQuin F3, H3v, O3, O4V, P (7); Obſtąpili mię pśi. Nie o inſzychći żywioléch tego mowił/ ále o ludźioch/ czego tám wnet dowodźi miánniąc [!] ié złośniki SienLek T4v; GórnDworz F2, Mm7; RejPos 43, 283v; BiałKat 96, 251, 368v; GrzegŚm 4, 50; WujJud 37v, 201 v, 224v; BiałKaz B, C, E3, F, Fv, G; Czego nie trzebá wiele dowodzić pełne ſą hiſtorye tego BudNT przedm b8; CzechRozm 12, 16v, 19v, 31v, 45 (31): SkarŻyw 456; StryjKron 245, 697; y śmie to twierdźić [X. Powodowski] żeby tym podobieńſtwem Pan Chriſtus wćielenia y złącżenia boſtwá z cżłowiecżeńſtwem dowodźić miał. CzechEp 168, 67, 89, 104 marg, 109, 122 (64); NiemObr 27, 52, 59, 92, 105 (7); ActReg 54, 107; KochCz [A4]; LatHar 75; Czego tu ſześćioráko dowodzi. WujNT 323; Nic to nie vymuie wolnośći ludzkiey [...] iż dobrzy ludzie podczás ná ćiele ćierpią namiętnośći/ ktorym nie przyzwaláią. [...] ſię ſtąd dowodzi liberum arbitrium, to ieſt wolność y ſwoboda ludzka WujNT 547, przedm 4, 10, s. 5, 35, 132 (15); tedy nie będźie powinien innémi ſpoſoby onégo liſtu dowodźić [comprobare illas ... non teneatur JanStat 508]. SarnStat 327, 250, 328, 766; SkarKaz 208a, b, 241b, 384b, 419b. Cf dowodzić czego dla kogo; czego u kogo; czego na kogo; czego z czego przed kim; czego na kogo czym; czego za kim naprzeciw komu, Ze zdaniem dopełnieniowym, »dowodzić granic«, »dowodzić roku«, »szlachectwa dowodzić«.

dowodzić co (4): PatKaz III 93v; Leop *2v; iż ten dowod ſnimi przyimą/ iáko to oni dowodzili piſmem BielKron 236; SarnStat 237.

dowodzić z czego, z kogo (49): PatKaz I 4; GrzegRóżn I2v, I3v; WujJud 57; oto ieſzcże tym tego dowodzę/ z Nowego teſtámentu CzechRozm 47v, 16v, 50, 130v; z ktorych [ozdób i tryumfów herbownych] potym oſtrze dowodzą [argumententur]/ że pozwána ſtroná ma być ſrodze karána ModrzBaz 94; Duchowne rozumienie piſmá/ ieſt záwżdy rozmáite á dziwne/ [...] Zniego żaden śie ártykuł wiáry dowodzić niemoże. SkarJedn 300, 72; CzechEp 89, 263, 288, 310, 317 (7); NiemObr 27 [2 r.], 105; Iáko z tego mieyſcá dowodzi S. Leo wielki: zowąc ten poſt podániem Apoſtolſkim WujNT 452, 81, 171, 278, 331, 361 (13); SarnStat 758, 764; Iednák to mijáiąc/ z inego fundámentu dowodźim/ iż Pan IEZVS ná tey wieczerzy ćiáło y kreẃ ſwoię ofiárował zá grze-chy [!] náſze. SkarKaz 155b, 382b; SkarKazSej 690b. Cf dowodzić czego z czego przed kim, Ze zdaniem, »dowodzić z pisma«.

dowodzić komu (21): GroicPorz t; KrowObr 192, 226; OrzRozm B2; Przełożonym dowodzył [Luter] Hyſtoryámi iáko záwżdy okrutnicy ku złemu końcu przychodzili BielKron 203, 140v, 156, 200v, 210, 215; OrzQuin F3, V3; RejPos 28v; GrzegŚm 4; BiałKaz C, E3; CzechRozm 12, 50, 64; CzechEp 344; WujNT 470.

dowodzić (na)przeciw(ko) komu, czemu (13): RejKup dd3; OrzList kt; CzechEp 157, 160, 189; NiemObr 102; A Słowo było v Bogá. Stąd dowodzą S. Doktorowie naprzed przećiw Sábellianom/ iż inſzy ieſt Oćiec á inſzy Syn. WujNT 305, 541, 555; SkarKaz 208b, 384b; SkarKaz 690b. Cf dowodzić czego za kim naprzeciw komu.

dowodzić przez kogo, przez co (5): PatKaz I 4v; Zygmunt pothym Krol Polſki dowodził ná Seymię [!] tego przez poſły ſwoie/ yż Pruſy ſą pod iego mocą BielKron 210v; WujNT 132; SarnStat 250. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

dowodzić czym (167), kim (28): ZapMaz II Ł 6/41; PatKaz I 3v; PatKaz III 93v [3 r.], 94, 97v, 116v [2 r.]; BartBydg 128b; MiechGlab *5; LibLeg 11/159; Cżart dowodżi Iudaſſem aċz vmiał Wiarę/ a wżdy był Lotr RejKup z4v, n6, z5, aa2v, dd3; KromRozm I B3, K3; KromRozm III H8, I, M5v; KrowObr 13v, 16v, 19v, 20 [3 r.], 20v (14); Bog mowi do Iopá/ y powiáda mu dziwne ſpráwy ktore vczynił od początku/ á tym dowodzi że ſobie rownego niema. Leop Iob 38 arg; UstPraw C, Hv, I2; OrzRozm Q; BielKron 140, 203, 209v, 232, 335v (6); Mącz 186b; OrzQuin F3, P, V3v; RejPos 88v; BiałKat 251; GrzegŚm 4; MycPrz II C2v; A tego cżym dowodzą/ żeby grzechy vſtáć miáły? CzechRozm 115v, 19v, 47v, 58, 68, 76 (22); MWilkHist D2; StryjKron 612 marg, 697; CzechEp 104 marg, 109, 110, 122, 127 (38); NiemObr 59, 62, 92, 142; ActReg 54, 107; KochCz [A4]; WujNT przedm 4, s. 5, 45, 305, 404 (8); SarnStat 327, 328, 764, 766; Bo dowodźili onymi cudámi/ iż od práwego Bogá poſłáni byli SkarKaz 417a, 241b, 419b. Cf dowodzić czym, kim na kogo, na co; czym o czym; czego na kogo czym, Ze zdaniem dopełnieniowym, »dowodem dowodzić«, »dowodzić pismem«, »przysięgą dowodzić«, »dowodzić świadkami, świadectwem«.

dowodzić czego dla kogo (1): Fráſuieć ſię I. M. ná mię/ iż ia/ y o wćieleniu wiedźieć nic niechcę/ [...] y dla mnie go dowodźić chce CzechEp 234.

dowodzić czego u kogo (2): tego optice álbo perſpectiua, ktora wzrok ſądźi/ iáśnie v Geometrów dowodźi. OrzQuin H3v; LatHar 378.

dowodzić czego na kogo (1): Ktoryż z was dowiedźie (marg) dowodzi. 4 L. G. S. [= PolAnt](–) ná mię grzechu? WujNT Ioann 8/46.

dowodzić czym, kim na kogo, na co (4): RejJóz H3v; RejKup z4; ktorą [sprawiedliwością] tu ná cię dowodzi/ iż on [Chrystus] ciebie záwżdy wabił/ náymował/ námawiał do tey winnice ſwoiey RejPos 61v; SarnStat 1160.

dowodzić czym o czym (1): (‒) Czemże dowodźiſz o tey zwirzchnoſci papyeſkyey? KromRozm III N5.

dowodzić czego z czego przed kim (2): Z ktorego poświęcenia pan Chriſtus dowodźił Boſtwá ſwego przed niewiernymi żydy. NiemObr 103, 104.

dowodzić czego na kogo czym (1): á gdy Ráycze coniecturámi dowodzili nań tych tám rzecży/ [...] kazał ſąd ſtánąć ſwiádkom GórnDworz R3v.

dowodzić czego za kim naprzeciw komu (1): zebich za poddanem naſchem Zakonv naſchego Bezermanſkyego ſprawyedlywoſczi na przeczyv kaſdemv dowodzył. LibLeg 11/142.

cum A cum inf (2): piérweieś dowodźił Páná Bogá w Iſtoćie ſwéy być duchem BiałKat 11; Chryzoſtom [...] opowiedźiáne być te poſty przez Zácháryaſzá Proroká w oſmym/ nádobnie dowodźi. LatHar 124.

Ze zdaniem dopełnieniowym (w tym z zapowiednikami: tego (41), tym (10), tak (3), przez to (1), z tego (1), czego (2); iż(eby) (85), że(by) (39), co (8), inne wskaźniki (9)] (142): PatKaz I 4 [2 r,], 11v; MiechGlab *5; LibLeg 11/159; SeklKat E2v; Czart dowodzy Decretem Dawidowem/ przecziwko miłoſierdziu jż wſſytko przeklieczy RejKup dd3; KromRozm I K3; KromRozm III H8, L4v; DiarDop 101; GroicPorz t, x4v; KrowObr 20, 24, 146, 192; Leop Iob 38 arg; Senat mieſcki wezwał k ſobie vcżone ludzi z zobu [!] ſtron/ áby dowodzili co zápożytek mſzey ábo też nie pożytek BielKron 205v, 8v, 140v, 156, 195, 195v (10); Mącz 210a, 459b; OrzQuin H3v [2 r.], S4v, V3v [2 r.]; SarnUzn E2; [Arystoteles] bárzo mądrze dowodźi: że zá pewne Biegi niebieſkie ſpráwuią tu ná świećie rzeczy wſzytkie LeovPrzep a3; GórnDworz Mm7; RejPos 28v, 35v, 61v, 88v, 283; BiałKat 253v; GrzegŚm 50; WujJud 57, 122v, 186v, 202, 224v; BudBib Iudic 8/16; MycPrz II C2v; BudNT Act 17/3; CzechRozm 31v, 45, 107v [2 r.], 115v, 117 (9); ModrzBaz 46, 94; SkarJedn A8v, 72, 201; Czego Cromer ſzerzey dowodzi/ iż to zá ſkutkiem obrotu Plánet Niebieſkich być mogło. StryjKron 532, 612 marg; A przetoż też mnie iuż dowodźić tego w cżym zgodá ieſt nie trzebá CzechEp 293, 110, 131, 183, 189, 227 (15); NiemObr 27, 29, 62, 92, 101, 102; A Száweł [...] záwſtydzał Zydy/ ktorzy mieſzkáli w Dámáſzku/ dowodząc [affirmans] iż ten ieſt Chriſtus. WujNT Act 9/22, przedm 4, s. 3, 23, 45, 51 (43): WysKaz 19; A ieſli on/ który ſkazániu Sędźiégo przygánę dał/ że chce tego co mówi dowodźić [probare voluerit JanStat 649]; tedy to ma vczynić z ſześćią świádków SarnStat 560, 796, 1265; SkarKaz 155b, 382b, 417a; SkarKazSej 668a, 690b.

W przeciwstawieniach: »dowodzić ... ganić« (1): á ták wſſyſtkvego ſwego dowodźił/ á náſfe gánił. KromRozm I Kv.

»dowodzić ... odwodzić«: (1): Gdy ſtroná świádki wiedzye ktorymi dowodzi/ álbo ſię odwodzi/ tedy ten co ie wiedzye ma dáć od nich ſądowi ośḿ groſzy. UstPraw C.

W charakterystycznych połączeniach: dowodzić błędu (4), fałszu, prawdy, rzeczy (swej) (22), sprawiedliwości, uporu; dawnością, przyczynami, skutkiem.

Zwroty: »[czego] dowodem, dowodnie dowodzić« (3 : 1): Disputare [...] exquisite, Mądrze/ pilnie á dowodnie czego dowodźic. Mącz 73c, 459b; Cżego tákim dowodem ſpiſmá S. zebránim dowodźimy. BiałKaz F, G.

praw. »[czym] dowodzić granic« (1): Czym dowodzić gránic. [...] nie wedle liſthow áni znákow náſzych opiſánych/ ále wedle oglądánia á ſtárcow vkazánia/ á zwłaſzczá gdy Krol iego miłość poleći to Commiſſarzom. UstPraw I2.

»[na co] dowodzić jako o gwałt« (1) : Ná ktorą ſzkodę ma powod dowodźić iáko o gwałt domowy UstPraw Bv.

»dowodzić pismem (świętym a. prorockim), z pisma (świętego a. prorockiego), (nie) słowem bożym, z słow pańskich« [szyk zmienny] (22 : 6 : 5 : 1): BartBydg 231b; FalZiołUng V 119; SeklKat E2v; RejKup y8v; KrowObr 20 [2 r.]; Tegoż roku Szcżepaná s. Zydowie vkámionowáli przed Ieruzálem/ gdy im dowodził prawdziwym piſmem prorockim/ iż pomázáńcá Bożego prawdziwego niewinnie zábili. BielKron 140v, 195, 195v, 200v, 201, 210 (9); RejPos 28v, 283v; BiałKat 96; WujJud 37v, 202, 224v; Tego łáſkom wáſzym z piſmá S. ták dowodźić będźiemy. BiałKaz E3, Fv; CzechRozm 64; SkarŻyw 456; CzechEp 138, 174 marg, 189; NiemObr 122; WujNT 35, 470, 600, Aaaaaa4v; SkarKaz 418a.

»przysięgą [czego] dowodzić« (1): ábyſmi [...] przyśięgą ſwą fáłſzu ſwego dowodźili. OrzRozm E2.

praw. »dowodzić roku [= terminu sądowego]« (1): á w téy mierze iuż Woźnégo nie będźie trzebá, áni trzebá dowodźić Roku. SarnStat 1297.

»szlachectwa dowodzić« (2): bo ia ludźmi inymi/ á oni ſámi ſobą Szláchectwá ſwego dowodzą OrzRozm Q; SarnStat 703.

praw. »dowodzić świadkami (a. z świadki), szeácią świadkow, świadectwem« [= fideli testimonio consuescere JanStat 554] [szyk zmienny] (4 : 1 : 3]: UstPraw C; CzechRozm 117; CzechEp 139; A więc lepiey świadkámi dowodźić/ iáko w Ceſarſkiem práwie? GórnRozm H2; SZlácheckié pokolenié z rodźiców záwżdy ma początek: których potomkowie ſwé poſzćié od nich z rodzáiu ſwégo zwykli dowodźić wiernym świádectwem. SarnStat 237, 620, 632, 936.

Szeregi: »bronić i dowodzić« (1): w ktorych [księgach X. Kanonik] broni y dowodźi Bogá ſyná Bożego ſpoliſtnego y przedwiecżnego CzechEp 177.

»dochodzić i dowodzić« (1): ieſliby tym przedwiecżności dochodźić y dowodźić X. K. chćiał/ że ſłowo to/[...] záwżdy v Bogá być muśiáło CzechEp 257.

»(mowić i) twierdzić i (ale nie) dowodzić« (2): CzechEp 131; To oni śmiele mowią y twierdzą/ ále nie dowodzą NiemObr 97.

»dowodzić i objaśniać« (1): tym tego dowodzę y tym to obiáśniam: [...] że ſztukámi cżártowſkimi przez cżárnokśięſtwo Papieże Rzymſcy ſtolice tey doſtawáli. CzechEp [412].

»(o-, po-)kazywać i dowodzić« [szyk 3 : 2] (5): á ty mi okázuieſz y dowodźiſz iżeś mi ſye vſpráwiedliwił GroicPorz t; CzechRozm 91, 130v; CzechEp 253, 261.

»dowodzić i podpierać« [szyk 2 : 2] (4): ſthąd obatzyć możeſz/ iákimi piſárzmi tey pychy Papieżá Rzymſkiego podpieraſz y dowodziſz. KrowObr 20v; CzechEp 139, [399]; NiemObr 122.

»powiedzieć i dowodzić« (1): oni powiedzieli y dowodzili/ że to Koncilium nie ieſt ſłuſzne BielKron 223v.

»wykładać i dowodzić« (2): BudNT Act 17/3; Nie tylko iednośćią woley/ [jest Chrystus jedno z Ojcem] [...] ále iednośćią mocy y śiły: iáko wſzyścy ſtárzy á święći Doktorowie zgodnie wykłádáią y dowodzą. WujNT 350.

»dowodzić i wywodzić« (1): dowodźi potym [X. Powodowski] y wywodźi/ tego Bożego ſyná/ vrodzenia/ bytnośći/ boſtwá/ wſzechmocnośći CzechEp 225.

W przen (1):
Zwrot: »[czego] (czyimiś) usty dowodzić« (1): A iż ták á nie inácżey przyſtało było X. K. cżynić/ oto y tego iego właſnymi vſty dowodzę. CzechEp 90.
a. Być argumentem, racją wnioskowaniα, objawem czegoś; świadczyć o czymś, przemawiać za czymś (1):
Szereg: »dowodzić i dokazywać« (1): Iżes grzechu niemiál/ [o Chrystusie] dowodzi ij téż dokazuie tego oyttza twego wiecżnoſtz/ matuchny twey milé wielká ſwiątoſtz ij cżyſtoſtz OpecŻyw 23.
3. Osiągać coś; doprowadzać kogoś do jakiegoś stanu; absolvere, accedere, aequare, finem afferre, complere, concludere, conficere, consummare, continuare, ad exitum deducere a. perducere a. pervenire, determinare, exigere, expedire exitum, explere, explicare, finem facere, finire, impetrare, imponere clausulam, patrare, peragere, perficere, perpetrare, persequi, perstare, pertendere, pertexere, supplere, transigere, urgere Cn (5): Perduco, Dowodzę áſz do końca/ Dokonawam. Mącz 96c; Satago [...] Vśiłuyę/ dowodzę/ przęwodzę/ doſić czynię Mącz 369a; Pertendo, Dociągam/ dowodzę/ dopinam też doſtáyę/ dochodzę. Mącz 445c.

dowodzić czego przez kogo (1): i czego kto niemoże ſam nadkiem dokazać/ tego przes złé abo głupié przyiacioły iego ſnadnie wielékroć dowodźi MurzHist N2.

dowodzić kogo (A) czego (1): Ach nieſtotys ta mnie cznota Dowodzy tego kłopota Iż ſie oń [o Józefa] pokuſić nie ſmiem RejJóz D3v.

Synonimy: 2. allegować, dochodzić, objaśniać, okazywać, podpierać, pokazować, wykładać, wywodzić; a. dokazować.

Formacje pochodne cf WIEŚĆ.

Cf DOWODZĄCY, DOWODZENIE, DOWODZON

BZ