[zaloguj się]
[pdf]

GNIEWAĆ SIĘ (454) vb impf

gniewać się (453), (rus.) gniewati się (1); gniewać się : gniewati się StryjKron (1 : 1).

sie (269), się (185).

[GliczKsiąż I7v cf GNIEWAĆ znacz. 2.].

e oraz a jasne (w tym w a 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf gniewać się
indicativus
praes
sg pl
1 gniewåm się gniewåmy się
2 gniewåsz się gniewåcie się
3 gniewå się gniewają się
praet
sg pl
1 m gniewåł(e)m się m pers
2 m -ś się gniewåł m pers
3 m gniewåł się m pers gniewali się
f gniewała się m an
fut
sg pl
1 m gniewać się będę, będę się gniewać, będę się gniewåł m pers
2 m będziesz się gniewåł, gniewać się będziesz m pers będziecie się gniewać
3 m będzie się gniewåł, gniewać się będzie, budet się gniewati m pers
f będzie się gniewała m an
imperativus
sg pl
1 gniewåjmy się
2 gniewåj się gniewåjcie się
3 niech się gniewå niech się gniewają
conditionalis
sg pl
1 m bym się gniewåł, bych się gniewåł m pers bysmy się gniewali
2 m by się gniewåł, gniewałbyś się m pers byście się gniewali
3 m by się gniewåł m pers by się gniewali
f by się gniewała m an
con praet
pl
2 m pers byście się byli gniewali

inf gniewać się (83). ◊ praes 1 sg gniewåm się (22). ◊ 2 sg gniewåsz się (15). ◊ 3 sg gniewå się (101). ◊ 1 pl gniewåmy się (6). ◊ 2 pl gniewåcie się (8). ◊ 3 pl gniewają się (33). ◊ praet 1 sg m gniewåł(e)m się (3). ◊ 2 sg m -ś się gniewåł (1). ◊ 3 sg m gniewåł się (47). f gniewała się (9). ◊ 3 pl m pers gniewali się (13). ◊ fut 1 sg m gniewać się będę (4), będę się gniewać (1), będę się gniewåł (1); gniewać się będę : będę się gniewać : będę się gniewåł Leop (1 : 1 : 1). ◊ 2 sg m będziesz się gniewåł (2) WróbŻołt, LatHar, gniewać się będziesz (1) CzechRozm. ◊ 3 sg m będzie się gniewåł (7), gniewać się będzie (3), budet się gniewati (1) StryjKron; będzie się gniewåł WróbŻołt, Leop, Strum (2), ArtKanc; gniewać się będzie OrzQuin, CzechRozm; będzie się gniewåł : gniewać się będzie RejZwierc (2 : 1). f będzie się gniewała (1). ◊ 2 pl m pers będziecie się gniewać (1). ◊ imp 2 sg gniewåj się (19); -åj (16), -aj (1), -(a)j (2); -åj : -aj SkarŻyw (1 : 1). ◊ 3 sg niech się gniewå (3). ◊ 1 pl gniewåjmy się (2). ◊ 2 pl gniewåjcie się (8); -å- (6), -(a)- (2). ◊ 3 pl niech się gniewają (1). ◊ con 1 sg m bym się gniewåł (2) ModrzBaz, CzechEp, bych się gniewåł BielŻyw (2). ◊ 2 sg m by się gniewåł BielKron (2), gniewałbyś się (1) SkarŻyw. ◊ 3 sg m by się gniewåł (12). f by się gniewała (1). ◊ 1 pl m pers bysmy się gniewali (2). ◊ 2 pl m pers byście się gniewali (1). ◊ 3 pl m pers by się gniewali (5). ◊ con praet 2 pl m pers byście się byli gniewali (1). ◊ part praes act gniewając się (28), gniewająć się (1); -ąc : -ąć Mącz (1 : 1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVII) – XVIII w.; poza tym XVI w. (jeden z tych samych przykładów) s.v. gniewliwy.

Czuć urazę, wewnętrzne niezadowolenie, rozdrażnienie, być oburzonym; okazywać gniew, złościć się; karcić, robić wymówki, upominać; obrażać się, kłócić się; mieć za złe; irasci Mącz, Calag, Calep, Cn; stomachari, succensere Mącz, Calep, Cn; indignari, indigne ferre Mącz, Cn; colligere iram, efferri iracundia, excandescere, acerbe ferre, increpitare, incusare, subirasci, subiratum esse Mącz; adfremere, infensare Calep; capi a. tangi ira, infenso animo a. infensum esse, fervere, fremere, iras gerere, in fermento iacere, indulgere irae, intumescere, mordere labra, ringi, bile tumere, turgescere iris Cn (454): Dopuść ſie tey Pániey gniewáć A rzkomo niechćiey o nię dbáć: A iać ſie przycżynię k temu/ Zeć ſámá przydzie do domu. BierEz C4, B4v, C3v [2 r.], E2v, P; OpecŻyw 58, 59v, 191v; gdy yuż myeli iechać mowił ym a byśćie ſyę nie gnyewali wdrodze HistJóz E; FalZioł V 2v; Był też y barzo cirpliwy, gdyż iednego cżaſu o gniewie mowił, ieden mu na twarz plunął y ſpytałgo gniewali ſie ktory odpowiedział, nie gniewamci ſie ale rozbacżam mamli ſie gniewać. BielŻyw 72, 31, 39, 48, 82, 107; March2 A4; WróbŻołt 4/5, 7/12; LibLeg 7/97v; Czudnieyſzys gdzi ſię niegnieważ A iż wdy ſobą mowieć daż. RejKup e8; Pleban ſię dzywie iż ſnim niechczywie mowy. Albo ſię gniewa iż ſepcze A ſnać ſię ſpowiedać niechcze. RejKup h4v; HistAl D4v; MurzNT 18v marg; BielKom F2; GliczKsiąż F7, H8; LubPs B3v, X, dd; PAn krolował/ niech ſie ludzie gniewáią Leop Ps 98/1, 2.Reg 11/20, Iudith 6 arg, Eccli 13/4, Is 57/6, Ez 16/42, Ion 4/9; bo to wiedz W. M. ná mię/ że w Dyſputácyách ſye gniewáć nieumiem. OrzList g2; RejFig Aa3v, Aa6v, Aa7v, Bb5; Gniewałem ſię iáko ná mgnienie oká BibRadz Is 54/8, 3.Esdr 4/31, Eph 4/26; OrzRozm O4v; Ktory rzekł/ ſnadźbyſcie ſie byli gniewáli/ wſzák przedſię dał Bog w ręce wáſze krole Mádiáńſkie. BielKron 50v, 3, 12v, 15v, 50v, 80 (12); Pone animos, Nie gniewayſie Mącz 10c; Deferbeo, Przeſtawam kipieć. Et Metaphorice, Opłonąć/ Przeſtáć ſie gniewać. Mącz 121a, 33b, 68b, 89a [2 r.], 123b, 174c [3 r.] (19); Prot Av, A2v; SienLek 19v; RejPos 47v [2 r.]; BiałKat 56; Bo ſie będzye krewnik wnet wſzytko ſmiał á igrał/ flegmátik ſpał á drzemał/ kolerik ſie gniewał RejZwierc 6v, 75v, 81v marg, Bbb2v; KochMon 31; RejPosRozpr c4v; BudBib 3.Peg 20/44, Prov 14/16, 17, Is 57/17, Ion 4/9; Strum E4v, P2; BudNT 1.Cor 13/6[5], Eph 4/26; Wierzmi bym śię niegniewał/ niepomáłu bych ćię teraz bił ModrzBaz 7v, 7v; Calag 586a; SkarŻyw 188, 491; Wikli ſię ſmierde budet ſię Kniáź gniewáti. StryjKron 522 marg; CzechEp 10, 188 [2 r.], [406]; KochFr 77; KochPieś 20; PudłFr 64; ArtKanc I16, Q19v, S; ActReg 160; Calep 23a, 532a, 562b, 1009a, 1024a; GórnTroas 50; GrabowSet E4v; KochAp 8; Nie będźieſz ſię ty wiekuiśćie gniewał/ á w zápálcżywośći nie záhámuieſz ná wieki rozlicżnego zmiłowánia twego. LatHar 562, 16 marg; WujNT 554 marg, Eph 4/26; Ieſli oni nie zábijáli: my ſię y nie gniewaymy. SkarKaz 312b; Y piſmo ś. mowi: Gniewayćie ſię á nie grzeſzćie. SkarKaz 313b [Eph 4/26], 314a, b, 485a; CiekPotr 89; CiekPotrSzym )?(3v [2 r.].

gniewać się czemu (1): Iáko gniéw wedle Dawidá Proroká/ może być bez grzechu/ (gdy złośćióm ludzkim śię gniewamy/ względem krzywdy Bożey) ták o Pánie Chryſtuśie czytamy/ że dla zátwárdzenia ſerc licemiernicżych gniewał śię pátrząc na nie będąc w Bóżnicy ich. BiałKat 56.

gniewać się na kogo, na co (178): Ezop rzekł/ Krołu ſláchetny/ Po wſzyſtkim świećie ſłáwętny: Nie racży ſie ná mię gniewáć/ A chćiey mię pierwey wyſłucháć. BierEz F2, N3, N4v, Pv, S; OpecŻyw 66v; HistJóz A3, D3; BielŻyw 31, [126]; March3 V8; WróbŻołt B6v, 79/5; A opoſla waſcha Kro. m. nyeracz ſzye na naſz gnyewacz. bo mi go bendzyemi dobrze dzyerzecz v wyelkyey poczczywoſczy LibLeg 11/156, 7/97v [2 r.], 103v, 11/155, 155v; SeklKat F2v; RejKup c4v, y5v, Ccv, cc4; HistAl D7; MurzHist D4v, L2v; MurzNT 18v, 31; dáleko wyęcey to ma być/ áby rodzicy myernie ſie gnyewáli ná dzieći ſwe. GliczKsiąż G2, G2 [2 r.]; A Sędźia ma tego pilnie przyſtrzegáć [...]: Aby Pan Bog gniewáiąc ſye ná złoſći Ludzkie/ niekarał niewinnych przy winnych. GroicPorz c4v; KrowObr C3v [2 r.], 53v, 170v, 238, Rr4v; RejWiz 182; Leop Eccli 28/8, Ion 4/9, Zach 1/15, 2.Mach 4/35, Matth 5/22, Act 12/20, Hebr 3/10; OrzList fv [2 r.]; BibRadz Gen 18/32, Is 53 arg, 54/9, Ion 7/23; OrzRozm K4v [2 r.]; BielKron 15, 24, 60v, 207 marg, 229 (11); Mącz 174c [3 r.], 205c [2 r.], 218a, 375d, 394d, 395c, 510a; OrzQuin C4v, D4v [2 r.], E3, Q2 [2 r.]; Prot A3, D4v; SarnUzn B4 marg; A ták prożno ſie kto ma gniewáć ná prawdziwe wykłádácże piſmá ſwiętego RejAp 80v, 33; GórnDworz K6v; RejPos 178; RejPosWiecz3 98; KuczbKat 435 [2 r.]; Abowiem znaydzieſz drugiego czo ſie y ná nieme rzecży y ná Bogá gniewáć będzie. RejZwierc [782]v, A6, 53v [2 r.], 76v [4 r.], [782] [2 r.], 81v, 261v; WujJud 79 [2 r.], 98v; WujJudConf 242, 242v; BudBib 182b marg, 2.Reg 24/1, Ion 4/4, 9; BiałKaz L4v; BudNT b7, Ioann 8/23[24]; CzechRozm 67v, 71v, 171 [2 r.], 218, 221v (11); bo ſię żaden niegniewa ná onego/ ktoremu z ſercá wſzytkiego dobrego życży ModrzBaz 136, 65, 67, 80; KochPs 138; SkarŻyw 76, 196, 321, 347; StryjKron 547; CzechEp 9, 75, 107 [2 r.], 110, 113 (21); NiemObr 52; GNiewam ſię na té pieſczoné źiemiány/ Co piwu rádźi ſzukáią przygány. KochFr 10; Mſza rzecż ieſt y zła/ y ſkodliwa/ y BOg ſię ná nię bárzo gniewa/z tey miáry że ią cżynią ofiárą ReszPrz 56; WerKaz 280, 292; PudłFr 24, 69; GórnRozm K; PaprUp G4; GAmrat Arcybiſkup/ gniewał ſie ná kśiędzá Krupſkiégo KochAp 7; WujNT przedm 12, Matth 5/23, Ioann 6/23, s. 845; WysKaz 17; SarnStat 372; SkarKaz 485a; KlonWor 4. Cf Ze zdaniem.

gniewać się o kogo, o co (90): BierEz R3; OpecŻyw [123]v; LibLeg 11/155v, 156; Gniewa ſię welmi o Bałwophalſtwo pan SeklKat Ev; MurzHist Rv; BielKom A8, D8, 44v; cżemu ſie o to gniewaćie? coſz ábo mnimaćie byzmy co ziedli Krolewſkiego/ cżyli że nam dáry dano? Leop 2.Reg 19/42; BibRadz 2.Reg 19/42; BielKron 15, 29, 89, 92, 317 (8); KochSat B2; Mącz 121c; OrzQuin Q2; Prot Ev; SienLek 14; GórnDworz S6; RejPos 194v [2 r.], 197v, 215v [2 r.], 329v; BiałKat 56; á kiedyby mi brátá ábo przyiacielá bito/ álbo dom ſpalono/ ábo wybrano/ thedy y tego ieſzcże nie mam żáłowáć álbo ſie o to gniewáć? RejZwierc 76v, [782], [782]v, 80v, 200; BudBib 2.Reg 19/42; CzechRozm 71v, 171, 218; Toć ſą przykłády ſtárodawne/ á od náſzey pámięći dálekie: powiedźiałbym też niektore náſzego wieku/ ále ſię więc ludźie o to gniewáią. ModrzBaz 113v; Iáko ty o zeſzpeconą koronę twoię gniewałbyś ſię: ták ſię Bog wſzechmogący/ oto miáſto gniewa. SkarŻyw 87, 46, 80, 349, 357; CzechEp *3v, 82, 338; NiemObr 52; Acz by ſnać o tę podłość/ druga ſye gniewáłá/ Ieſli polſką przypowiéść/ od mátki ſłycháłá. KochDz 109; ArtKanc N20v; PaprUp G4; KochAp 8; PowodPr 65; SkarKaz )(2v, 453b, 456b, 548a; SkarKazSej 685b, 688b, 704b; KlonFlis F3v; KlonWor 46. Cf Ze zdaniem, »o prawdę się gniewać«.

gniewać się za co (2): Ale iż ſie Pan gniewał/ zá ich wielkie złośći/ Dał w vſtá tym Prorokom/ duchá omylnośći. HistHel D2. Cf Ze zdaniem.

gniewać się nad kim (1): Gniewam ſię nád złemi ná pokoy ich pátrząc SkarKaz 3a.

gniewać się z kim (3): OrzRozm P; Powiádał Nágot że go oſzukano: Bo Piſarz był, gniewáiąc ſie z nim, woſkiem zlepił kárty, gdźie ten zapis był. SarnStat 1286; SkarKaz 315b.

Ze zdaniem przyczynowym i warunkowym [w tym z zapowiednikami: o to (15), o co (2), za to, na to, prze to; iż(e)(by) (24), gdy (17), że (11), kiedy (3), jesliby (2), kto (2)] (57): OpecŻyw 66v; BielŻyw 88; LibLeg 11/155; SeklWyzn g3; Cżart ſię gniewa yż ſię Kryſtus̈ Mnichem ſwarzj. RejKup cc3, c4v; Swiádſzę bogi memi iż ieſliby ſie ktho z was podnioſl przećiwko nam/ zá tobyſmy ſie nań nie gniewáli HistAl D7; MurzNT 18v; RejWiz 100v; OrzList b4v; Proſzę niechayby ſię pan moy nie gniewał ná mię iżbych ieſzcze tylko raz rzekł BibRadz Gen 18/32; ná mię będźiećież ſię gniewáć żem wſzythkiego cżłowieká vzdrowił w Szábáth? BibRadz Ioann 7/23 [przekład tego samego tekstu OpecŻyw 66v, BudNT, WujNT], Gen 31/35, Luc 17/14; BielKron 20v, 24, 57v, 58v, 60v (10); OrzQuin H2; GórnDworz Hh4; KuczbKat 435; Bo drogim páwimentem położono wſzędzye/ Gniewáią ſie ktho gi tłuc potkowámi będzye. RejZwierc [207], 52, 57, 92, [233]v; BudNT Ioann 8/23[24]; CzechRozm 251; ModrzBaz 59v; SkarJedn 234; y gdjć to wſpomniał Pan/ wielceś ſię o to gniewał SkarŻyw 598, 118, 119 [2 r.], 196 [2 r.], 207; A gdy mu też co inſzy/ choćiaż z niewiádomośći zádáli/ tedy ſię oto ná nie nie gniewáł: ani im zá złe miał/ ábo ná nie fukał: ále o ſobie/ w duchu ćichym ſpráwę dał CzechEp 334, 39, 75, 88, 173, 334; NiemObr 104; GórnRozm K; WujNT 97, Luc 13/14, Ioann 6/23, s. 416; CiekPotr 89; ZbylPrzyg B4.

W charakterystycznych połączeniach: gniewać się barzo (14), dobrze, dziwnie (2), jawnie, miernie, okrutnie, skwapliwie, słusznie (3), sprawiedliwie (2), srodze (srogo) (7), surowo, upornie, wiecznie (wiekuiśćie) (3).

Zwroty: »gniewem gniewać się« = ira irasci Vulg (2): Leop Zach 1/15; Ale by ſie miał ná wſzythki práwym á ſierdzitym gniewem gniewáć/ rowno iákoby też práwym oſzáleniem oſzáleć muſiał. RejZwierc 78.

»o prawdę, z prawdy gniewać się« [szyk zmienny] (6 : 1): o prawdę ſie nie gnieway BielŻyw 34; on rzekł Tento moy przeciwnik albo ieſt prawdomowny albo łgarz: mowili prawdę, z prawdy ſie niegniewam, ieſtliże łże, mſcić ſie nie będę BielŻyw 73; Ut veritas odium parit, Prawdá gniew przinośi/ o práwdę ſie ludźie gniewáyą. Mącz 278b; Prot A3, D4v [2 r.]; RejZwierc 232.

»gniewać się sam w sobie [= wewnętrznie]« [szyk zmienny] (3): HistAl L7v; BudBib Ion 4/1; Y byli niektorzy co ſię gniewáli ſámi w ſobie [indigne ferentes intra semetipsos]/ á mowili: Ná coż ſię sſtáłá vtrátá oleyku tego? WujNT Mar 14/4.

»z serca, na sercu gniewać się« [szyk zmienny] (4 : 1): Pierwſzé/ któré ieſt zabjiákow káraniá godné/ gdy śię kto choc tilko na ſercu gniewá ſnáć teſz i ten ktory to za ſwoią wielką krzywdą czyni. MurzNT 18v; Male odisse aliquem, Z ſercá ſie gniewáć ná kogo. Mącz 205c; SkarŻyw 460; CzechEp 107, 113.

Szeregi: »gniewać się, dąć się (a. odymać się)« (2): Oná więcey ſie gniewáłá/ Tym ſie bárźiey odymáłá. BierEz N4; Co wyęcey gdyby kto one z ropuſty [!] á zuchwálſtwá yákyego karał/ wnet gnyewáyą ſie/ dmą ſie/ á záperzywſſy ſie mowyą GliczKsiąż E4.

»gniewać się, (i) frasować się« [szyk 5 : 1] (6): Ktemu proſzę áby zá łáſką/ cżyiąſzkolwiek/ I. M. X. K. ná mię ſię bez zdrowego rozſądku áni fráſował áni gniewał CzechEp 260, 164, 219, 338; NiemObr 95; BielRozm 25.

»gniewać się i jednać się« (1): Waż ſye tey mierźiączki/ wſzák tobie nie nowiná z Pány ſye gniewáć y z nimi ſye záſye iednáć OrzRozm P.

»gniewać się a karać« (1): A nie tylko o niewdzyęcżność ſwoię/ ále y o niewdzyęcżność ludzką záwżdy ſie gniewáć á zá to káráć racżył. RejPos 215v.

»gniewać się, (i, albo) łajać« [szyk 4 : 3] (7): BierEz E; FalZioł V 76v; BielKom E2; á przegrawáiącż niechay ſie nie miecze/ nie gniewa/ nie łáie/ nie drapie kart/ koſthek nie zárzuca GórnDworz M4; Názaiutrz iedni ſie gniewáli/ y łáiáli/ [...] á drudzy ſie ſmiali GórnDworz S6; PudłFr 24; KlonWor **6.

»gniewać się abo mieć w nienawiści« (2): bo nie tylko zábić zákazano/ ále ſie też y gniewáć/ ábo mieć w nienawiśći/ nie tylko bliźniego [...]/ ále też y nieprzyaćielá. CzechRozm 239, 239.

»mieć za złe, gniewać się« (1): nie miey zá złe/ nie gnieway ſie moy Pan BielKron 34v.

»gniewać się i przymawiać« (1): tákże ſię y o to gniewa y przymawia żem tych ſłow w przekłádźie nowego Teſtámentu 1. Iohan. 4. nie włożył. CzechEp 75.

»nie swarzyć się ani gniewać się« (1): Bo nie ná wieki ſwárzyć ſię będę/ áni ſię wiecżnie gniewáć będę [non in sempiternum litigabo, nec in seculum irascar] BudBib Is 57/16.

»gniewać się i szemrać« = irasci et fremere Modrz (2): ModrzBaz 47; Gniewaſz ſię y ſzemrzeſz Ceſarzu/ ále ia rycżę SkarŻyw 188.

»(choć, ani) gniewać się, (choć, ani, ale, to) śmiać się« = sive irasci sive ridere Vulg [szyk 4 : 1] (5): GlabGad F; RejKup f8v; Leop Prov 29/9; A Pátricius co ſie miał gniewáć/ to ſie muſiał okrutnie ſmiać. GórnDworz P2, S5.

»nie wadzić się ani gniewać się« (1): Boć nie ná wieki ſie będę wádził/ áni też áż do końcá ſie będę gniewał [non enim in sempiternum litigabo neque usque ad finem irascar] Leop Is 57/16.

»gniewać się albo waśń brać« (1): wſzákże gniewáć ſię/ álbo waśń bráć ná tego [stomachari aut odium capere]/ ktory ták rozumie/ że iego rozſądkiem ma być rządzoná/ nie ieſt rzecż dobra ModrzBaz 65.

a. O zwierzętach (4): [samica osła] żołci w ſobie niema by kęſa/ przeto ſie też nigdy niegniewa FalZioł IV 4b.

gniewać się na kogo (1): gdźie y mrowká zdraźnioná ná więtſzego ſię nie rowno nád ſię gniewa y ſzcżypie go CzechEp 4.

gniewać się o co (1): Tákież y Swiniá perły chociayby ie miáłá/ Pewnie ſie o nie nigdy nie będzye gniewáłá. RejWiz 105.

Szereg: »gniewać się i mruczeć« (1): Choćia kąſáć nie może/ wdy czego go vczy Przyrodzenié/ iáſnie znáć/ gniewa ſie/ y mruczy GórnTroas 70.

Synonimy: dąć się, swarzyć się, wadzić się.

Formacje współrdzenne: nadgniewać się, nagniewać się, odgniewać się, pogniewać się, rozgniewać się, zagniewać się, zgniewać się; nagniewnąć się, zagniewnąć się.

Cf GNIEWAJĄCY SIĘ, GNIEWANIE SIĘ

MM