Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: MĘCZONY

Następne hasło: MĘCZYĆ SIĘ »

MĘCZYĆ (137) vb impf

Fleksja

indicativus
inf	męczyć
praes
	sg	pl
1	męczę	męcz(e)my
2	męczysz	męczycie
3	męczy	męczą

praet
	sg		pl
3	m	męczył	m pers	męczyli, męczyć będą
3	n		subst	męczyły

fut
	sg
3	m	męczyć będzie, będzie męczył
3	f	będzie męczyła, męczyć będzie

imperativus
	sg	pl
2	męcz
3		niech męczą

conditionalis
	sg		pl
2	m	byś męczył	m pers	byście męczyli
3	m	by męczył	m pers	by męczyli

impersonalis
praet		męczono
con		by męczono
participia
part praes act		męcząc
part praet act		męczywszy

inf męczyć (42). ◊ praes 1 sg męczę (7). ◊ 2 sg męczysz (2). ◊ 3 sg męczy (11). ◊ 1 pl męcz(e)my (1). ◊ 2 pl męczycie (1). ◊ 3 pl męczą (12). ◊ praet 3 sg m męczył (2). ◊ 3 pl m pers męczyli (8). subst męczyły (1). ◊ fut 3 sg m męczyć będzie (1) BudBib, będzie męczył (1) BielSpr. f będzie męczyła (1) MiechGlab, męczyć będzie (1) GosłCast. ◊ 3 pl m pers męczyć będą (1). ◊ imp 2 sg męcz (6). ◊ 3 pl niech męczą (1). ◊ con 2 sg m byś męczył (4). ◊ 3 sg m by męczył (2). ◊ 2 pl m pers byście męczyli (2). ◊ 3 pl m pers by męczyli (6). ◊ impers praet męczono (6); -ono (1), -(o)no (5). ◊ con by męczono (3); -ono (1), -(o)no (2). ◊ part praes act męcząc (14). ◊ part praet act męczywszy (1) SkarŻyw 544.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) – XVII w.

Znaczenia

I. Zadawać cierpienia (z podmiotem osobowym) (126)
- 1. Zadawać cierpienia, udręki fizyczne (118)
  - a. Torturować, znęcać się, katować (81)
    - Przen: Doświadczać, zsyłać nieszczęścia (1)
    - α. W procedurze sądowej w celu uzyskania zeznań (7)
  - b. O mękach piekielnych (3)
  - c. Prześladować, uciskać (9)
    - α. Nakładać ciężary (5)
  - d. Zmuszać do nadmiernego wysiłku, przemęczać pracą i obowiązkami (5)
- 2. Zadawać cierpienia duchowe (8)
  - a. O cierpieniach w Hadesie (1)
  - b. Naprzykrzać się, molestować, natarczywie wypytywać, prosić (2)
II. Powodować cierpienia (z podmiotem nieosobowym) (8)
- 1. O dolegliwościach chorobowych (3)
- 2. O udrękach duchowych (4)
*** Bez wystarczającego kontekstu (3)

I. Zadawać cierpienia (z podmiotem osobowym) (126):

1. Zadawać cierpienia, udręki fizyczne; cruciare Vulg, Mącz, Cn; torquere Vulg, PolAnt, Cn; excruciare Mącz,Cn; adfligere, mactare, remordere, turbare Mącz; cruciatu a. supplicio afficere Cn [w tym: kogo (108), co (7)] (118): MurzNT Luc 8/28; Coż mi do ćiebie Iezuſie ſynu Bogá nawyżſzego? proſzę ćię nie męcz mię. BibRadz Luc 8/28; Mącz 69d, 203a, 232b, 469b; RejPos 234; BudNT Matth 8/29, Mar 5/7, Luc 8/28; SkarŻyw 567; CzechEp 205; WujNT Matth 8/29, Mar 5/7, Luc 8/28; [czarci] wiele ćiał zá [= czasów] Chryſtuſá męczyli SkarKaz Oooo2v. [Wszystkie użycia z wyjątkiem Mącz i SkarKaz dotyczą tej samej sytuacji.]

męczyć czym (1): Która [macocha] wdźięczné potomſtwo á nie náſytnémi/ Męczyć będźie rękomá ſwoimi chćiwémi GosłCast 28.

Szereg: »kąsać i męczyć« (1): Po trzećie [lud] ſkarány ieſt pluſkwámi ſmrodliwymi/ [...] ktore im wytchnąć niedáły/ iſz áni śiedzieć/ áni leżeć/ ani ſpáć niemogli/ ták ie bárzo kąſały y męcżyły. SkarŻyw 480.

W przen (2): Ale tknąwſſy rowno oſob Snadz by ſie mógł ználeſć ſpoſob Iżby krup wozić nietrzebá A nie męcząc tego chlebá RejRozpr F3v; PudłFr 55.

a. Torturować, znęcać się, katować; punire PolAnt, Vulg; quaerere, quaestionem a. tormenta adhibere Mącz; torquere, vexare Vulg; cruciare Calag (81): OpecŻyw 108, 116; OpecŻywSandR nlb 4v; Y wnet odſthąpili od niego ći co go mieli męcżyć. Leop Act 22/29; RejFig Bb5v; A gdy go [Scewolę] krol kazał męcżyć áby więcey powiedał/ włożył dobrowolnie rękę ſwoię w ogień ná ołtarzu BielKron 106, 152v, 181, 202, 202v; RejZwierc 50v; bo gdy nieprzyiaćiel przyimie liſty thákowe/ [...] poſłá będzie męcżył/ áż mu muśi powiedzieć co zá poſelſtwo nieſie. BielSpr 49; BudBib 2.Mach 7/15; BudNT Act 26/11; SkarJedn 105; Calag 344a; Sárácenowie go porwáli/ y trzy dni męcżywſzy zábili. SkarŻyw 544, 20 [2 r.], 21 [3 r.], 130 [2 r.], 179, 403 (13); MWilkHist G3; ArtKanc E10; Phil K2; WujNT Act 22/29, 26/11, s. 858 marg.

męczyć dla kogo, dla czego (3): Ieſli nie mamy tych/ ktorzy by nas/ dla imienia Bożego męcżyli: [...] cżyńmy ſobie koronę męcżeńſką/ w ćierpliwośći S. robiąc SkarŻyw 22, 440; ArtKanc O15.

męczyć o co (1): wielka by to bezbożność byłá á głupſtwo/ káráć/ męcżyć/ zábijáć ludzie o to/ co s przyrodzenia/ á bez cżłowiecżey winy pochodzi. GórnDworz Ff2.

męczyć za kogo (2): LibMal 1554/189v; Iezu Kryſt Syn Boży miły/ nie chcąc byſmy w piekle byli/ dał ſię zá nas wſzyſtkich męcżyć ArtKanc E3v.

W połączeniach szeregowych (6): kápłani onego cżártá podwiedli nań brátá Polemonowego okrutniká/ iż go dał bić/ męcżyć/ potym żywo odrzeć s ſkory. BielKron 144v; Mącz 458d; RejAp 10v; GórnDworz Ff2; Nie wſtydzili ſię Metropolitá [...] ná ćięſzkie więzienie dáć y męcżyć/ y wſzytki iego dobrá pobráć/ y z Metropolictwá zkłádáć. SkarJedn 322; SkarŻyw 187.

W charakterystycznych połączeniach: barzo męczyć, często(kroć) (2), długo, dziwnie, rozmaicie (3), więcej.

Zwroty: »dać męczyć« = quaestioni accipere Mącz; dare in cruciatum a. in quaestionem a. in tormenta, dare a. dedere ad supplicium Cn (3): ále ten cżłowiek co to [tj. skarb] nálazł/ pierwey ſobie cżęść wźiął niżli powiedzyał/ dla cżego dali go męcżyć ták długo áż vmárł. BielKron 419; Mącz 336a; SkarŻyw 62.

»[jakimi] mękami męczyć« (1): A ták wziąwſzy zdrowie onemu/ cżwartego temiſz mękami męcżyli [vexabant similiter torquentes Vulg]. BudBib 2.Mach 7/13.

»męczyć straszliwo« (1): Niechay więźniow nie żywią/ niech męcżą ftráſzliwo KmitaSpit B3.

Szeregi: »biczować (a. biczmi usiec) i męczyć« (2): Leop Act 22/24; roſkazał go [św. Pawła] Hetman wieść do obozu/ y biczowáć y męczyć go [flagellis caedi et torqueri eum]: żeby ſię dowiedźiał przyczyny/ dla czegoby ták nań wołano. WujNT Act 22/24.

»bić i męczyć« (1): iako złocżyńce ie [świętych pańskich] bili/ y dźiwnie męcżyli/ dla prawdy ktorey vcżyli. ArtKanc O15. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»ciągnąć (a. pociągnąć), (i) męczyć« [szyk 2 : 1] (3): Mącz 336a, b; rośćiągnęli go y przywiązáli mocno ná palách y wznák położyli/ ćiągnąc y męcżąc go cáły dzień aſz długo w noc. SkarŻyw 328. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»męczyć i pościnać« (1): A on okrutnik kazał ie rozmáićie męcżyć y pośćináć. SkarŻyw 21.

»prześladować i męczyć« (1): Potym [Waleryjanus cesarz] był zwiedzyon od iednego odſzcżepieńcá/ iż okrutnie przeſládował y męcżył Krześćiány. BielKron 152v.

»męczyć i (albo) zabijać« [szyk 2 : 1] (3): BielKron 155; Puśćił Pan Bog myśl táką do ſercá oney iego pániey Aglais/ áby ná on cżás gdy ieſzcże dla Chryſtuſa zábijano y męcżono Chrześćiány/ ćiáło ktorego męcżeńnika y kośći ie^go święte w domu ſwym mieć SkarŻyw 440, 440. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

W przen (13):

męczyć za kogo (1): I rzetze [Chrystus] tym offiárownikom y Mſzarzom. Izalim ia ták był vſtáwił/ y roſkazał/ ábyśćie mie znowu/ dla pieniędzy [...] zá żywe y vmárłe/ mętzyli y zábijáli KrowObr 125v.

W połączeniach szeregowych (11): i nie może mi nigd wietſzych mąk zadawac iako ony gdy mię przezdźięki karmią/ Widźicie iakoć mię męczą iako wiążą/ iako katuią MurzHist O3v; KrowObr 119, 124v, 125v [2 r.], 177v, 178 (10).

Szereg: »męczyć i krzyżować« (2): Vkaſz teſz ieſztze/ gdzieć to roſkazał/ ábyś ty w Kanonie wielkim/ mętząc y krzyżuiąc znowu Syná Bożego/ ty ſlowá ſſemrał KrowObr 184, 177v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r.].

Przen: Doświadczać, zsyłać nieszczęścia (1): Pocżekay iedno/ obacżyſz wielką moc iego [Bogu]/ iáko teſz on ćiebie y potomſtwo twe męcżyć będzie [torquebit Vulg]. BudBib 2.Mach 7/17.

α. W procedurze sądowej w celu uzyskania zeznań; exprimere confessionem, quaestioni accipere, tormenta adhibere, tormentis cogere aliquem quidpiam confiteri, verberibus ac tormentis quaestionem habere Cn (7): LibMal 1551/161v; Sędźia then ma porządek chowáć/ áby tego pierwey kazał męczyć kthorego by rozumiał być ku powiedźieniu práwdy ſkłonnieyſzego GroicPorz ii2v; RejWiz 94; Quaestionem decernere Skázáć aby złoczincę męczono/ áby ſwe złe vczinki ná ſię powiedział. Mącz 48d, 39a.

W połączeniach szeregowych (2): GroicPorz bhv; Ieſli woła Nie kradń/ tedy cie przeſthrzega áby cie nie męcżono/ nie piecżono/ nie ſádzano/ nie wieſzano. RejZwierc 256v.

b. O mękach piekielnych (3):

Zwroty: »na wieki, wiecznie męczyć« [szyk zmienny] (2 : 1): Dyabli twą duſzę pośiędą/ Ná wieki ćię męcżyć będą. BierEz S3; MiechGlab 20; RejZwierc 133v.

»w piekle męczyć« (1): także oni niechcieli obrać pana Iezuſa [...], woleli żywot cieleſny á plugawy y ſwierzęczy obierać, ſprawiedliwoſć Bożą kthora ie w piekle będzie męcżyła na wieki [bestiam sensualem... ab omnipotenti Deo iuste in lacu poenarum die ac nocte cruciandam amplexati sunt]. MiechGlab 20.

c. Prześladować, uciskać; vastare PolAnt (9): chłubią ſie iuż więc drudzy/ [...] mowiąc: Oto ich tám tylko wygnano/ á tylko wſádzono: O być to byłá prawdziwa náuká ich/ nie dopuśćiłćiby ich Bog thák męcżyć RejAp 92v; BudBib Ps 17/8; SkarŻyw 300.

Zwrot: »srodze męczyć« (1): Wiecz tu iedny dziwno dręczy [książę] Drugie doma ſrodze męczy. RejKup b8v.

α. Nakładać ciężary (5): Więc iedno nędzne kmiotki miedzy ſobą męcżą/ Chociay náſzy wygráli/ owi przedſię ięcżą. RejWiz 172v; PowodPr 82.

W połączeniach szeregowych (3): A wiele tego glubſtwa y Balwofalftwa miedzy krzeſciany ze vmarlich ludzy koſcy nie iedno w ſrzebro/ y wzloto oprawiaią/ [...] á żywe ſwiatoſcy/ to ieſt/ ludzi krzeſciańſkie albo ſwee [!] poddane/ dręcza/ męcza/ nędzą SeklKat Z; RejPos 71, 193v.

d. Zmuszać do nadmiernego wysiłku, przemęczać pracą i obowiązkami; fatigare Calep (5): Calep 410a; Bo Vrzędnik niebácżny á nieſpráwny/ cżego omieſzka w Ieśieni/ Zimie/ y ná Wioſnę/ tedy Lećie męcży chłopy/ y chce y polną robotę y ono zrobić cżego omieſzkał GostGosp 34.

męczyć co [członki swe] = zastępuje czasownik zwrotny ‘trudzić się’ (1): długą w ſurowośći żywotá pracą męcżąc cżłonki ſwe/ y vmarzáiąc złe chući ſwoie/ dobrym/ świętym dokonánim pozyſkáłá zbáwienie ſwoie. SkarŻyw 441.

męczyć czym (3): SkarŻyw 441, 479; Kátolicy záśię doſtátnieyſzy/ w Niedźiele y w świętá więcey zabaw świeckich máią/ y cżeladź nimi męcżą PowodPr 51.

Szereg: »męczyć i ściskać« (1): [król] lud dáleko ćiężey męcżyć y śćiſkáć robotą kazał SkarŻyw 479.

2. Zadawać cierpienia duchowe; affligere (adfligere) Mącz [kogo, co] (8): Mącz 130b; A corkę iego cżárt męcżyć pocżął/ iſz dopiero prawdę znáć [= wyznać] muśiáłá. SkarŻyw 185; CiekPotr 18.

Fraza: »ki go diabeł męczy« = co się z nim dzieje, co on robi (wyraża irytację) (1): Ale ki go diabeł męczy Tu ſam iako mucha bęczy RejJóz C5v.

W przen [czym] (1): Ciężek był poſtronnym/ á ſwoim okrutny/ á na ſię ſam náokrutnieyſzy: nędzną duſzę ſwoię tákiemi grzechámi męcżąc. SkarŻyw 164.

a. O cierpieniach w Hadesie (1): FVRIAE ‒ Trzi boginy ſzalienſtwa, ktore w pielklie [!] meczą złoſniky. Calep 443b.

b. Naprzykrzać się, molestować, natarczywie wypytywać, prosić (2): Oná [św. Helena] kazáłá ſtáre Zydy męcżyć/ áby powiedzyeli gdzye był zákopan krzyż Páná Kryſtuſow. BielKron 154v; Ieſli też ták rozumiéſz/ żebyś mię czeſtował/ Męczyſz mię/ nie czeſtuieſz: toćiem podźiękował. KochPieś 20.

II. Powodować cierpienia (z podmiotem nieosobowym) [w tym: kogo (5), co (1)] (8): Crux etiam dicitur quicquid nos cruciat, Cokołwiek nas męczy/ álbo nam cięſzko á przikro yeſt. Mącz 69d.

1. O dolegliwościach chorobowych (3): Ráno leżąc nárzeka przewráca ſie ięcży/ Ano mu ſie łeb nádął Káttárus go męcży. RejWiz 15, 93v; RejZwierc 59v.

2. O udrękach duchowych (4): Torquet timor impendentis doloris, Męczy mię boyáźń prziſzłey boleśći/ álbo co wſpomionę ná przyſzłą boleść to mi ſie boyaźń ſercá chwyći. Mącz 459a; GosłCast 28.

męczyć kim (1): Gdym napiérwéy wrzućiłá ſwoie byſtré oczy Ná tego to młodźieńcá/ záraz ogiéń ſkoczy W ſerce mé/ któré ćiężko nim vſtáwicznie męczy. GosłCast 49.

W połączeniu szeregowym (1): Bóg [...] Nademną śię niélituie by námniéi/ alé mię zatwardzá/ bo to czuię/ a tości mię trapi/ to męczy/ to wroſpácz przywodźi MurzHist F4.

*** Bez wystarczającego kontekstu (3): BartBydg 237; Torqueo, Kręcę/ wiyę/ krziwię/ náginam/ też drapię/ dręczę/ męczę/ też ćiskam/ ſtrzelam. Mącz 459a, 69d.

Formacje współrdzenne: domęczyć, męczyć się, namęczyć się, pomęczyć, pomęczyć się, umęczyć, umęczyć się, wymęczyć, zmęczyć, zmęczyć się; umęczać, umęczać się.

Cf MĘCZĄCY, MĘCZENIE, MĘCZONY, MĘCZYGŁOG