[zaloguj się]
[pdf]

DRĘCZYĆ (106) vb impf

Fleksja
inf dręczyć
indicativus
praes
sg pl
1 dręczę dręcz(e)my
2 dręczysz, dręczycie
3 dręczy dręczą
praet
sg pl
1 m dręczył(e)m, -(e)m dręczył m pers
2 m -ś dręczył m pers
3 m dręczył m pers dręczyli
f dręczyła m an
fut
pl
3 m pers będą dręczyć, by dręczyli
conditionalis
sg
2 m byś dręczył
3 m by dręczył
f by dręczyła
n by dręczyło
impersonalis
dręczono
participia
part praes act dręcząc

inf dręczyć (18). ◊ praes 1 sg dręczę (13) [w tym 3 r. -e]. ◊ 2 sg dręczysz (2). ◊ 3 sg dręczy (13). ◊ 1 pl dręcz(e)my (1). ◊ 2 pl dręczycie (1). ◊ 3 pl dręczą (14). ◊ praet 1 sg m dręczył(e)m, -(e)m dręczył (3). ◊ 2 sg m -ś dręczył (1). ◊ 3 sg m dręczył (9). f dręczyła (1). ◊ 3 pl m pers dręczyli (8). ◊ fut 3 pl m pers będą dręczyć (1). ◊ con 2 sg m byś dręczył (2). ◊ 3 sg m by dręczył (5). f by dręczyła (1). n by dręczyło (2). ◊ 3 pl m pers by dręczyli (2). impers dręczono (3). ◊ part praes act dręcząc (6).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

Zadawać komuś cierpienie fizyczne lub moralne albo je powodować; cruciare Mącz, Calag, Calep, Cn; affligere Mącz, Calag, Cn; excruciare Mącz, Calep, Cn; divexare, torquere, vexare Mącz, Cn; angere Calep, Cn; multare, urere Mącz; perexcruciare Calep; cruciatu a. supplicio afficere, afflictare, angore conficere, conflictare, convexare, discruciare, excarnificere, exercere, macerare, suffocare, tentare, tortare Cn (106): Adfligo, seu Affligo, Bić/ Sztos komu dáć/ Dręczić. Mącz 130b, 69d [2 r.], 236a, 459a, 491d [2 r.], 508d; Calag 77a; Calep [69]b, 273b, 384b, 778b.
a. Męczyć, znęcać się, prześladować (podmiot jest zawsze osobowy lub niekiedy żywotny zwierzęcy) (86): BiałKat 131; A gdźie vporni chłopi/ nie dręcżąc/ ále go do dworu wźiąć/ y ſkaráć dobrze GostGosp 162.

dręczyć kogo, co (51): cżemu tak mégo milégo ſyna barzo bez winy dręcżycie OpecŻyw 116; BielŻyw 148, 168; WróbŻołt 43/8; iż ták dopuſći rozmáitem národom pogáńſkiem dręczyć lud iemu poruczony RejPs 123v, 85, 123; SeklKat Z; RejKup b8v, ſ7; HistAl E6v; MurzHist Hv; GroicPorz B4; Zaſz iednych rozboynicy ná leſiech nie dręcżą/ Azaſz drudzy v práwá máło nie ták męcżą. RejWiz 94, 35; mężá niecnotliwego/ ktory w wielu rzecżach Zydy dręcżył [afflixerat]. Leop 2.Mach 8/32, Ioel 3 arg; RejZwierz aa2, 119; GrzegRóżn L3v; Mącz 69d, 494d; áby ich [ludzi] nie zábijáli/ ále iżby ie dręcżyli [Vulg: ut cruciarent Apoc 9/5] przez mieſięcy pięć. RejAp 76, 92; RejPos 71; RejZwierc 205; RejPosWstaw 44; BiałKaz G3v; KochPs 107; SkarŻyw 58, 311, 428, 477, 535. Cf dręczyć kogo czym, Ze zdaniem dopełnieniowym, Zwroty.

dręczyć kogo czym (9): Y niedopuſćiſz iey [dusze] dręczyć ſrogoſćią okrutnego nieprzyiaćielá mego RejPs 44; Widzącz mnię tak skłopotaną Ieſzcżeſz iako nową raną Daſz mię tak przed ſobą dręcżyć RejJóz H6; gdzie [Olga] Drewlány do gruntu pobiłá/ y rozmáitemi mękámi dręcżyłá/ mſzcżąc ſie ſwego mężá Georá. BielKron 343v; y wyznawáli go być onym obiećánym ſynem Dawidowym/ nárzekáiąc nań iż ie ták dręcżył oną możnoſcią Boſtwá ſwoiego. RejPos 81, 75; SkarŻyw 20, 477; StryjKron 375; LatHar 291.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): ábowiem kogoś ty dobrowolnie pokáráć raczył/ oni więcey dręczyli RejPs 101v.

Zwroty: »duszę dręczyć« [w tym komu (1)] = animam cruciare PolAnt [szyk zmienny] (3): BibRadz 2.Petr 2/8; Y zágubiſz wſzytkie ktorzy drecżą [!] duſzę moię LatHar 171; SkarKaz 422a.

»sam siebie dręczyć« = martwić się, gryźć się (1): Affligere se, Sam ſiebie dręczić/ Trapić/ Treſtáć. Mącz 130b.

»dręczyć umysł (a. myśl) [czyj], na umyśle [kogo]« (2 : 1): ábowiem ſtára ſie człowyek ſprzećiwnik moy/ áby vſtáwicznie nagráwáiąc mię dręczył myſl moię. RejPs 83; MurzHist Hv; Excruciat eum animi. Dręczy go na umyſle. Mącz 69d.

Szeregi: »męczyć, dręczyć (nędzić)« [szyk 1 : 1] (2): SeklKat Z; gdy z wielką trudnoſcią [...] nábywamy ſobie nowych á wymyſlnych potraw á żywnośći/ [...] męcżąc/ dręcżąc/ cżłowieká vbogiego á bliźniego ſwego RejPos 71.

»dręczyć i (a) ściskać« [szyk 2 : 1] (3): A gdyż Teodoricus wiele ſtarych dobrych ludzi dręcżył á ſciſkał. BielŻyw 168; SkarŻyw 477, 558.

»trapić i (a) dręczyć« [szyk 2 : 1] (3): [Bóg] mię/ i żywot i vmysł moi tak barzo trapi i dręczy MurzHist Hv; facere invidiam, Trapić á dręczić kogo. Mącz 494d; StryjKron 375.

W przen [kogo, co] (4): Tu Rycerz zbroyny mury dręczy oblężone/ Właſnie iák owce w chlewie wilk ſtráſzy zámknione. StryjKron 105.
Przysłowie: [o Aleksandrze Wielkim] wcżorá ziemię dręcżył/ á dzis go ziemiá dręcży. HistAl N5v.
Zwrot: »kuflami głowę sobie dręczyć« = upijać się, może też: bić się kuflami po głowie (1): TY/ gdźie Rzeczpoſpolitą bez litośći męczą/ A kuflámi vſtáwnie głowę ſobie dręczą/ Spieſzyſz ſye/ byś nie zmieſzkał téż tám wotum ſwégo Powiedźiéć/ álbo kuflá ruſzyć ſoſnowégo. PudłFr 55.
α. Dobrowolnie zadawać sobie cierpienia (o praktykach religijnych), umartwiać się; afflictare sese Cn [co] (12):
Zwroty: »dręczyć ciało« [w tym: czym (7)] = afficere, affligere corpus Cn (11): by téż ſwé cialo tako barzo dręcżyl/ ijżby ié na każdy dźień miotlą albo bicżem do krwie wylániá vbil. OpecŻyw 160, 5; RejPs 51v; KromRozm I D4; RejPos 71; HistRzym 124v; BiałKat 373v; GrzegŚm 21; BiałKaz D3v; KochPs 100; Phil N.

»dręczyć [czym] ducha« (1): A dręcżyłem cyęſſkim poſtem we mnye duchá mego LubPs P6v.

»postem dręczyć [co]« [szyk zmienny] (6): OpecŻyw 5; RejPs 51v; LubPs P6v; HistRzym 124v; BiałKat 373v; Ieſlim płákał/ ieſlim ſwé poſtem dręcżył ćiáło/ Wſzytko mi to śmiéch v nich iednáło. KochPs 100.

β. Torturować przy wymuszaniu zeznań sądowych; quaestioni accipere aliquem, tormenta adhibere, exprimere confessionem facinoris, verberibus ac tormentis questionem habere, tormentis invenire, tormentis omnibus a. per tormenta quaerere Cn [kogo] (5): á gdyż ſie to tego okrutnika donioſło, zwołał wſzitęk [!] lud ſrzod miaſta y pocżął Zenona dręcżyć aby mu powiedział, ktoreby kthemu raycze á pomoczniki miał BielŻyw 41; GroicPorz iiv; iſz obudwu Apoſtołow do vrzędu poimáli/ y wſadziwſzy do więzienia rozmáićie dręcżyli. SkarŻyw 385.

dręczyć czym (1): iż wiedzącz o wielkim buncie ná ſmierć Neronowę/ chociaż ią [Epicharis] wymyſlonemi á okruthnemi mękámi nád miárę dręcżono/ iednák ná nikogo nie powiedziáłá GórnDworz Y3v.

Szereg: »nie karać ani dręczyć« (1): Naprzod áby złoczyńcow nie karał áni dręcżył z nienawiſći/ ále tylko z miłoſći ſpráwiedliwoſći. GroicPorz g4v.
b. Nękać, dolegać, martwić (podmiot jest nieosobowy i nieżywotny, najczęściej jest nim rzeczownik abstrakcyjny) (20): Afflicto ‒ Drecze vſtawicznié, trapie, kłopoce. Calep 40a, 40a.

dręczyć kogo (9): BielŻyw 130; ábowiem mie rowno zſmierćią dręczi pámięć przeſlych czáſow mych RejPs 113, 130; HistAl K2; RejAp 134v; Bárzo mię dręczą nocné niepokoie/ Y fráſunkámi pała ſerce moie. ZawJeft 7; GrabowSet K3v; LatHar 149. Cf dręczyć kogo przez co.

dręczyć kogo przez co (1): á dano ieſth ſłońcu áby ludzi dręcżyło przez ogień [Apoc 16/9]. RejAp 133v.

Szeregi: »dręczyć a gryźć« (1): Ktory [kłopot z frasunkiem] cżłowieká dręcży/ á gryść nie przeſtawa/ Acż kśiężyc/ ſwoie cżáſy/ odpocżynkom dawa. GrabowSet K3v.

»dręczyć i uciągać« (1): Tyć ſą vdręcżenia twoie [...] kthore ciebie iáko vmarłego dręcżą y vciągáią. HistAl K2.

α. Dolegać, sprawiać ból (o chorobach) (9):

dręczyć kogo, co [w tym: kogo czym (1)] (8): FalZioł V 53v, 68v; HistAl Nv; Mocz wieprzá dźikiego pić ma kogo kámień dręczy. SienLek 106v; O rozmáitych Skornych przygodách/ ktoré płeć álbo dręczą álbo ſzpácą SienLek 135, 49v, 126v, 139.

dręczyć czym (2): Tę lepák Trzeciaczkę która źimnem dręczy ták ią léczyć trzebá. SienLek 141, 139.

Synonimy: dokuczać, dolegać, gabać, męczyć, ściskać, trapić; b. gryźć, uciągać.

Formacje współrdzenne: udręczyć, zdręczyć; udręczać, wydręczać.

Cf DRĘCZĄCY, DRĘCZENIE, DRĘCZON

ZZie