[zaloguj się]
[pdf]

BRONIĆ (1583) vb impf

W inf: brón- (72), bron- (47); brón- OrzQuin (3), BiałKat, Strum, Oczko, KochPs (2); bron- MurzHist (2); brón- : bron- Mącz (18 : 6), GórnTroas (1 : 1), OrzJan (6 : 3), SarnStat (39 : 35); w formach imp: bróń (10), broń (8); bróń OrzQuin (2), Strum, KochSob; bróń : broń KochPs (6 : 3); w pozostałych formach: bron- (67), brón- (55); bron- MurzHist (4), MurzNT (2), KochJez (2), KochPhaen, KochProp (2), ZawJeft (2); brón- OrzQuin (3), Strum, Oczko, KochPieś, KochTarn, PudłFr (3), KochFrag (2); bron- : brón- Mącz (11 : 14), BiałKat (2 : 1), KochPs (6 : 2), GórnTroas (6 : 5), OrzJan (7 : 6), SarnStat (19 : 14), GosłCast (3 : 1).

Fleksja
inf brónić
indicativus
praes
sg pl
1 bronię bronimy, broni(e)my
2 bronisz bronicie
3 broni bronią
praet
sg pl
1 m broniłem, -m bronił m pers bronilismy, -esmy, -smy bronili, jesmy bronili
2 m -ś bronił m pers
3 m bronił, broni(e)ł m pers bronili, broni(e)li
f broniła, broni(e)ła m an
n subst broniły
fut
sg pl
1 m brónić będę, będę brónić, będę bronił m pers będziemy brónić, brónić będziemy
2 m będziesz bronił, brónić będziesz m pers brónić będziecie
3 m będzie bronił, brónić będzie, będzie brónić m pers brónić będą, będą brónić, będą bronili
f będzie broniła, brónić będzie m an
imperativus
sg pl
2 bróń bróńcie
3 niech(aj) broni
conditionalis
sg pl
1 m bym bronił m pers bysmy bronili, bychmy bronili
2 m byś bronił m pers byście bronili
3 m broniłby, by bronił m pers by bronili
f by broniła m an
n by bronił subst by broniły
impersonalis
ma być broniono
praes broni się
praet broniono
fut będzie broniono
con by broniono
participia
part praes act broniąc, broniący, bronięcy

inf brónić (437). ◊ praes 1 sg bronię (26). ◊ 2 sg bronisz (17). ◊ 3 sg broni (292). ◊ 1 pl bronimy (2) BielKron, RejPos, broni(e)my (2) SarnUzn, WujJud. ◊ 2 pl bronicie (11). ◊ 3 pl bronią (119). ◊ praet 1 sg m broniłem, -m bronił (3). ◊ 2 sg m -ś bronił (6). ◊ 3 sg m bronił (102), broni(e)ł (2); broni(e)ł ActReg; bronił : broni(e)ł ZapKościer (1 : 1). f broniła (13), broni(e)ła (3); broniła : broni(e)ła ZapKościer (1 : 3). n broniło (4). ◊ 1 pl m pers bronilismy, -esmy, -smy bronili (5), jesmy bronili (1) ForCnR E. ◊ 3 pl m pers bronili (60), broni(e)li Calep (2). subst broniły (3). ◊ fut 1 sg m brónić będę (6), będę brónić (2), będę bronił (3); brónić będę GroicPorz, BielKron (2), SkarŻyw; będę brónić KrowObr; będę bronił BibRadz; brónić będę : będę brónić : będę bronił OrzList (1 : – : 1), SarnStat (1 : 1 : 1). ◊ 2 sg m będziesz bronił (4) OrzList, GórnTroas, WitosłLut, CzahTr, brónić będziesz(3) SkarŻyw, ArtKanc, OrzJan. ◊ 3 sg m będzie bronił (13), brónić będzie (9), będzie brónić (1); będzie bronił RejPos, BielSpr, PaprPan, KochPs, ActReg, GórnTroas, GrabowSet, LatHar, SarnStat (2); brónić będzie OrzRozm (2), BielKron, RejAp, CzechRozm, CzechEp, SkarKazSej; będzie brónić WróbŻołt; będzie bronił : brónić będzie Leop (1 : 1), BibRadz (2 : 1). f będzie broniła (1) Leop, brónić będzie (1) LatHar. ◊ 1 pl m pers będziemy brónić (5), brónić będziemy (4); będziemy brónić KrowObr; brónić będziemy LibLeg, OrzJan; będziemy brónić : brónić będziemy SarnStat (4 : 2). ◊ 2 pl m pers brónić będziecie (1). ◊ 3 pl m pers brónić będą (3) UstPraw, RejAp, BiałKat, będą brónić (1) RejPos, będą bronili (1) RejWiz. ◊imp 2 sg bróń (59). ◊ 3 sg niech(aj) broni (6). ◊ 2 pl bróńcie (18). ◊ con 1 sg m bym bronił (1). ◊ 2 sg m byś bronił (5). ◊ 3 sg m broniłby, by bronił (85). f by broniła (10). n by broniło (4). ◊ 1 pl m pers bysmy bronili (3) CzechRozm (2), OrzJan, bychmy bronili (2) RejPos, ModrzBaz. ◊ 2 pl m pers byście bronili (2). ◊ 3 pl m pers by bronili (56). subst by broniły (4). ◊ impers ma być broniono (2). ◊ praes broni się (1). ◊ praet broniono (19). ◊ fut będzie broniono (1).◊ con by broniono (2). ◊ part praes act broniąc (132), broniący [cum m] (2), bronięcy [cum m] (1); broniąc : broniący PaprPan (3 : 2), broniąc : bronięcy BielSpr (4 : 1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Ochraniać, zabezpieczać, strzec; defendere Mącz, Modrz, Calag, Calep, Cn, Vulg; tueri, tutari Mącz, Modrz, Calep, Cn; propugnare, protegere, tegere Mącz, Calep, Cn; conservare Mącz, Cn; defensare Calep, Cn (1221): LibLeg 10/69; GliczKsiąż C8v; przypomina dobrotliwość Boſką/ [...] iż broni/ wybawia/ grzechy odpuſzcża/ vdręcżone á opuſzcżone w ſieroctwie wſpomaga. LubPs ffv; KrowObr 162v; Słábą moc cżárth ma/ gdi pan broni. RejWiz 170 marg, Dd3; Leop 1.Reg 11/3; Servo, Chowam. Rátuyę/ wybáwiám/ Brónię/ Dzierżę. Mącz 389a; Aliquem tegere ac tueri, Brónić. Mącz 442a; Obtendo, Záſtáwiam/zákłádam/ brónię/ zákriwam. Mącz 445b, 80a, 135b, 344a, 387c, 419b (14); HistRzym 48; Strum L2; CzechRozm 251; pokornie nas proſzą/ żebyſmy ábo broniąc/ ábo mſzcżąc ſię oddaláli krzywdę od nich ModrzBaz 144; Pomágáć et pomoc/ et bronić. Suſcipere patrocinium. Calag 88a, 73b; Opitulor ‒ Pomagam, bronię. Calep 733b; Protego ‒ Nakriwam, bronię. Calep 865b; Vindico – Mſzczę fie, karzę. Wibawiam, bronię. Calep 1125b, 294b, 863a, 1050a, 1092a, b; GórnTroas 26; SarnStat 124 [2 r.].

bronić kogo, czego (268): MetrKor 31/620v, 621; przepuſcgym myli panye a racz bronyc ſtworzenya twego BierRaj 21; LibLeg 10/96v; KlerWes A; WróbŻołt S6, bb8v; ymięnia Bożego przeciw bluſnierzom niezaſtawiaią/ [...] á ſnać ieſcze bluſnierſtwa bronia SeklKat F3, H4v, M2; KromRozm I L2v; MurzHist M2; KromRozm III F8; Diar 34 [2 r.], 88; GliczKsiąż K7v, K8v; LubPs A4, B4 marg, B6 marg, L3 marg, M4 (9); GroicPorz c, c2v; ábym [...] Kryſtá [...] wyſlawiał/ ćći/ chwáły y kroleſtwá iego bronił KrowObr 2v, 35, 38v, 42, 128, 131v (9); RejWiz 2; Leop Is 1/17, Ier 50/34; UstPraw B4; KochZuz A5; LeszczRzecz A2; RejZwierz 123v; Wyznawa iż Pan Bog bronił niewinnośći iego. BibRadz Ps 18 arg, Ps 35 arg, 119/154, Thren 3/59, Esth 10/9, 12 (12); Aby thedy Krol Kroleſtwu ſwemu pożytecznym Krolem/ broniąc Ołtarzá Swiętego był: trzebá mu doſtátku/ y bogactwá OrzRozm Nv, E2, F, F3, F3v, G (19); BielKron 94, 113, 167v, 180v, 193v (13); Patriam conservare, Oyczizny brónić Mącz 389b, 35c, 49a, 80a, 81c, lllb (10); OrzQuin E2v, G4v, O, Y; SarnUzn A2v, A3; SienLek 42v; RejAp 101; Iednák też tu ieſt ieden/ ktory ma tę ſławę/ iakoby miał záwdy pocżćiwośći białychgłow bronić GórnDworz Vv, Gv, N, Vv [2 r.], Aa2; iuż owſzem chćiwiey á łáſkáwiey będzie bronił tey wierney winnice ſwey/ á owcżarniey ſwoiey RejPos 26v, A2v, 77v, 230; RejPosWiecz2 92v; BielSat G3v; GrzegRóżn 44; KuczbKat 325, 380; RejZwierc 101; BielSpr 54, 64v; Iáko tedy winien ieſt Krol I. M. náuki prawdźiwey Kośćiołá Powſzechnego/ wedle przyśięgi ſwey bronić: ták też winien przećiwne náuki/ y te wáſze prawdy hámowáć y karáć. WujJud 15v, A6, 5v, 16v, 20, 143 (11); WujJudConf 10, 240v; BudBib 2.Esdr 6/11; MycPrz I Bv, C4; Karz nim [mieczem] złych/ dobrych miłuy/ broń śirot vbogich StryjWjaz C3; Pan záś y mąż żeby ſługi y żony bronili y ony opátrowáli CzechRozm 197, 255 [2 r.], 256; PaprPan B2, P4v; KarnNap G; Slácheckiemu ſtanowi tákie ſerce dáć/ áby [...] o wſzytkie śię ſtáráli/ wſzytkich gárdłá/ pożytkow y zacnośći bronili. ModrzBaz 24v, 3, 13, 26v, 28, 132v (21); káżda ſektá nie tylo ſwego vporu broni/ ále ſie też iedna z drugą ſrodze wádzi SkarJedn A3, A5, 182, 289, 290, 306 (10); KochOdpr C3, Dv; KochPs 16 [3 r.], 48, 104, 185; O by ná to pomnieli krolowie/ iáko tym páńſtwá ich ſtoią/ gdy chwałę Boſką mnożą/ á wiáry S. Kátholickiey bronią: pilnieyſzy by byli ku ſtraży iey SkarŻyw 306, 80, 271, 341, 346, 392 (9); StryjKron 657; CzechEp 45, 206; NiemObr 171; ArtKanc B3v, L4, M18v; PaprUp D3v, K2; GrochKal 3; Boże/ co broniſz/ wſzelkiey niewinnośći/ Bądź pochwalon GrabowSet B3v, H, R4v; dla tego obrány ieſt Hetmánem/ áby zdrowia Rzeczypoſpolitéy bronił OrzJan 65, 47, 49, 50, 56, 100; LatHar 489, 490; WujNT 170; Pokoiu y przeſpieczenſtwá y ſpráwiedliwośći będę bronił SarnStat 482, 124, 131, 136, 205, 438 (17); KmitaSpit A2; PowodPr 67, 73; SkarKaz 41a, 453b [2 r.]; VotSzl A4v, B4v, C4, F; ſam Bog murow broni/ Ktory gdy chce náſłábſzey cżwierdze ten vchroni. CzahTr H2, F4v; W. M. chwały czći iego ſtrzeżeſz, y kośćiołá S. wedle ſwéy możnośći bróniſz GosłCast 7; nic innego ták pilnego w krolewſkim twoim vrzędźie nie mieli/ iáko religiey bronić. SkarKazSej 681b, 669b, 670b, 681a, b, 682b (14); KochPhaen 24. Cf Zwroty; »strzec, bronić i zachować«.

bronić kogo, co (111): BierRaj 17; LibLeg 11/139v; WróbŻołt Y2v; RejPs 16, 212; Bo co by im po obronie, gdyby nie mieli, co bronić mają Diar 34, 54; prośi Prorok/ áby Pan bronił á ſpráwował w ſwięthym á pobożnym porządku przełożone ludu ſwego. LubPs E3v marg, D3, F3, G2v, H2, O6 (10); Broń Boże wierne ſwoie zá przytzyną Máryey vſtáwitznie iey dufáiące. KrowObr 162, 12 v,41, 172v, 174; RejWiz 173; gdyſmy Zydy z łáſki náſſey záledwie przy gárdlech záchowáli/ tegoſmy też ſkuthecżnie doználi/ że ie Niebieſki Bog y bronił y właſnie iáko oćiec ná wſzem rátował Leop 3.Mach 7/5, Eccli 27/9, Ier 15/15; BibRadz Deut 23/14; OrzRozm T3; BielKron 425v; Defensione miserorum odio improborum, Broniąc niewinne/ przenáſliáduyąc zle. Mącz 224b; OrzQuin G3, H2; RejPos A2v, 30, 176, 314v; BiałKat 76; Krol Ie° Mił. iáko powinien ieſt wierne á poſłuſzne poddáne miłowáć y bronić; ták też powinien z drugiey ſtrony Kácerze niewierne/ á niepoſłuſzne hámowáć y káráć. WujJud 17; WujJudConf 213v; HistHel A; BudBib Iudith 6/2; CzechRozm 232v; BRóń mię móy pánie/ od ludźi złośliwych/ Bróń od potwarców ſproſnych niewſtydliwych KochPs 204, 5, 39, 42, 44, 49 (12); Boże [...] twoy ieſtem żołnierz/ niech mię broni ręká twoiá SkarŻyw 402, 69, 100, 179, 528, 599; ReszPrz 182; PudłFr 79; ArtKanc L, T6, T12v; GórnTroas 37 [2 r.]; GrabowSet N2; KochFrag 19; ábyś wáſzá K. M. oblikiem przymiérza zábáwiony/ áni Wołoſką źiemię bronił/ áni rátował Węgrów. OrzJan 74; to ſámo przez śię pobudźiłoby wáſzę kró: M. do tego/ ábyś wáſzá kró: M. w Niemieckiéy źiemi/ y ſwoié/ y ſwoich bronić zdrowié muśiał. OrzJan 82, 47, 97, 106; LatHar 47 [2 r.], 49, 69, 70, 73 (12); Wſzákże wyymuiemy oné/ którym práwo niedopuſcza/ áby ie kośćioły miáły brónić/ iáko ſą nocni ſzkódnicy ná polu SarnStat 214, 5, 12, 193, 202, 491 (16); Wźiął ná ſię ćiáło á wnet przez żywot pánieńſki Przeſzedſzy/ bronić pocżął narod źiemſki. WitosłLut A6v; KmitaSpit C3; PowodPr 83; SkarKaz 423a; VotSzl E4v; CzahTr H3d, Kv; SkarKazSej 688b.

bronić kogo (G a. A) (232): LibLeg 7/69v, 10/66, 11/142; WróbŻołt D5v, D6 [2 r.]; racz miłoſciwie naſz miły panie y bronic y rządzic nas RejPs 63, 16, 69, 137, 192v, 225v; SeklWyzn nlb 2v; SeklKat A3, Tv; KromRozm I A3v; MurzHist L4v; Diar 35, 87; Mocnie ich ſam bronić racżiſz w przibytku twym ſwiętym LubPs H2v, A3v, F, Gv marg, G2, G4 (25); Broń nas Boże/ dla zaſług ſwiętego Piotrá/ ſwiętego Páwłá/ niechay nas wſzyſtkich ſwiętych zaſlugi wſpomogą. KrowObr 160v, 42, 162, 167, 169, 172 (8); wſzák ſą práwá co więc dobrych bronią/ A od złych ſwowoleńſtwá ſnádnie ich ochronią. RejWiz 102, 71v, 123, 157, 187; Leop A3v, Iudith 5/25, Ps 131 arg, 145 arg, Sap 12/13, 3.Mach 3/20; OrzList e3; KochZuz A2; Záchowáłá od nieprziyaćioł/ á broniłá go od tych ktorzy nań cżyháli BibRadz Sap 10/12, I 43c marg, 286a marg, Ps 5/12, 101 arg, Ez 11/4 (9); OrzRozm F4, N4, S3, S3v [2 r.], V; Abowiem był záchowánia wielkiego cnotę y ſprawiedliwość miłuiąc/ iedny wſpomagáiąc á drugich broniąc BielKron 62; piſmo mowi: pod ćieniem ſkrzydeł twych broń nas. BielKron 465v, 15v, 99, 146, 192, 196 (21); Mącz 40d, 80b, 330c, 448b; OrzQuin Y; Prot D3; HistRzym 79v; RejPos 78v, 130v, 163v, 171, 171v (9); BiałKat 78v; GrzegŚm 60; Chcąc byſcie przednieyſzymi opiekunmi byli/ Y od wſzech krzywd ábyſcie káżdego bronili. Coby od możnieyſzego w cżym był vćiſniony/ By miał pewną vciecżkę do wáſzey obrony. HistLan Ev; RejZwierc 210v, 225, 244, [277]v; BielSpr 15v; WujJud B3; BudBib Eccli 4/9; MycPrz I A4; doznał Krol Sármáckiey wiáry y miłośći/ Przyrzekáiąc ich bronić/ mnożyć gránic włośći. StryjWjaz B4; CzechRozm 33, 47, 182, 183v, 200v (8); KarnNap G2v; Lecż pożytecżna rzecż ieſt táki ſtan ludźi Rzecżypoſpolitey mieć y bronić go/ cżęśćią dla ſądow ktore we wśiách y wniektorych miáſtecżkách ſpráwuią/ cżęśćią też dla służby woienney. ModrzBaz 100, 18v, 30, 39v, 96v, 141v; SkarJedn A5,, 106, 129, 155, 299 marg; Brońćie od krzywdy vbogich/ Wyzwólćie ſmutné z rąk ſrogich. KochPs 124, 3, 19, 22, 147, 169; iako was ten bronić ma/ ktory ſam piáſtunki potrzebuie? SkarŻyw 27, 103, 131, 172, 347, 348 (8); StryjKron 6; CzechEp 91, 162, 323; KochSz B, Bv; BielSen 16; ArtKanc C17, Gl4v, K6v, K14, Mllv (9); KmitaPsal A2v; PaprUp G; ZawJeft 35; ActReg 105; Kthorzy od kogo krzywdę odnoſzą/ tych wedle práwá broń Phil S4; GórnTroas 37; Niech y dźiś widzą/ żeś ty moy ſtroż drogi/ Broń mnie od trwogi. GrabowSet R2v, D2 [2 r.], G2v, G4, H4, X4; OrzJan 66; LatHar 21, 54, 70, 87, 98 (9); Bezecni/ ktorzy Hęretyków brónią. SarnStat 150, 122, 491, 830, 918, 921 (9); Cireniacy Bogá Achorá też proſzą Aby ich od much bronił KmitaSpit A3v; PowodPr 13, 44 [2 r.], 63; Mnieś to dawał/ mnieś to odźiewał/ karmił/ bronił/ leczył SkarKaz 279a, 245b, 351b, 420b, 635a; VotSzl Fv; CzahTr D2; GosłCast 10, 69; Wiele ſobie złośći y grzechow pomagaćie/ y ieden drugiego w złośći chwali/ ábo káráć nie dopuśći/ y broni. SkarKazSej 675b, 669b, 682b [2 r.], 690a, 699a. Cf Przysłowie.

bronić kogo, czego [po przeczeniu] (38): Ktorich zloczinczow Koscziol niebroni ComCrac 20 marg, 20; SeklKat H3, M2v; MurzNT 81; Diar 46; UstPraw F2; A coż z tego będźie/ gdy Krol wáſzego Papieżá y Wiáry iego bronić niebędźie. OrzRozm F4, C2, C2v; Nam záſię piſmá świętego (nád ktore nic nie máſz mocnieyſzego) nie potrzebá bronić GrzegRóżn F2, K3v; Mącz 77c; WujJud 43; BudBib Bar 5/35; Krol/ bes wielkośći Sędziow y rádnych pánow/ gránić bronić y ludu ſwego rządzić nie mogł CzechRozm 181, 114v, 183v, 233v, 255; PaprPan F; iż y pokoiu ták iáko przyſtoi bronić/ áni rzecży náſzych w iednákim ſtánie záchowáć/ áni żywotow náſzych od niebezpiecżeńſtwá y rozmáitych przygod wolnemi vcżynić/ niemożemy. ModrzBaz 101v, 18v; SkarŻyw 213, 600; CzechEp 7, 336; vbogiemu Szláchćicowi bárżo to źle/ gdy zwierzchny Pan nie broni go od moznieyſzego/ á bronić go ináczey nie może ieno ták/ iżby o iego czynił krżywdę GórnRozm C4v, C2; ZawJeft 40; GórnTroas 27; ty áni brónić będźieſz ſwégo/ co trzymaſz: áni dochodźić záś tego co vtracaſz OrzJan 57, 7; SarnStat 178, 182, 214, 922.

bronić czego [= od czego, przed czym] (17): MetrKor 38/287; BierEz O3v; Swieczcy przełozeny powinny poddanym ſwoim/ pokoy czinić/ krziwdi ich bronić/ prawa ſluſnie zachować SeklKat H2v, F3, N4v; W rękach cye nośić będą bronyąc káżdey trwogi LubPs Vv, P2, P3v; POmierność w wychowániu/ niepoſlednia cnotá/ Bo tá ſtrzeże y zdrowia/ y broni kłopotá. RejZwierz 132v; RejPos 190v; Dobry czo wſzech krzywdj broni ále ſnadź tácy wymárli. RejZwierc 101 marg, 211, 277v; BudBib Bar 5/53; KochSob 56; duſzę y ćiáło dobrze ſtrzedz/ wſzego złego chce nas ſam bronić ArtKanc Mllv; KochFrag 48.

bronić od kogo, od czego (147): BierRaj 17; LibLeg 10/66, 11/139v, 142; ty ſam miły panie Ieſu broń mię od nieprijacioł moich. WróbŻołt Y2v; RejPs 16, 62, 137, 192v, 212, 225v; SeklWyzn nlb 2v; SeklKat A3, Tv; do tego nikogoj zwierzchnością swą cisnąć nie będziesz, ale owszem od tego bronić. Diar 89, 54, 87; GliczKsiąż K8v; Bom ya yeſt Bog [...] Wywyzſſon nád wſſytką zyemyą broniąc iey od ſſkodi. LubPs M4, B4, D3, G2, R4, S3 (7); KrowObr 169, 173v, 174; Leop *A3v, Ier 15/15; LeszczRzecz A2, A2v; BibRadz Sap 10/12; OrzRozm C2, M3; ten poſłał do Papieżá chcąc bronić Rzymſkiego kościołá od kácerzow BielKron 167v, 9, 146, 180v, 193v, 195v (11); RejAp 101; RejPos A2v, 30, 163v, 171v, 314v, 332v; BiałKat 78v; HistLan Ev; Krzyż duſze ſtrzeże [...] Acż krzyż niema twarz lecż co ná krzyżu był/ Ten záwżdy ſwoich od złych przygod bronił. RejZwierc 210v, 210v, 244; Wieſzáią drudzy ná ſłábych murzech wielkie wory wełny/ á ták bronią muru od ſtrzelby. BielSpr 64v; WujJud B3; Zadne go od śmierći nie wybawiáią/ áni mdleyſzego od mocnieyſzego nie bronią. BudBib Bar 5/35; HistHel A; MycPrz I A4; Pána Bogá proſzę/ áby W. mć iáko pocżął/ ták y do końca racżył [...] ze wſzem W. mći domem pomnáżáć/ á od wſzego złego bronić BudNT a6v; CzechRozm 114v, 182, 183v; KarnNap G, G2v; trzebá rozłożyć vrzędniki/ ktorziby y od krzywd bronili/ y mśćili ſię ich/ ábo ie karáli. ModrzBaz 109v, 18v, 39v; SkarJedn A5, 299, 368; Vchoway mię rąk/ pánie/ niepobożnych/ Broń mię od moich nieprzijaćiół możnych. KochPs 204, 49, 124, 147, 204 [2 r.]; SkarŻyw 100, 103, 349, 441, 528; CzechEp 91; GórnRozm C2, C4v; BielSen 16; PudłFr 79; Rácż nam pokoy ſpoſobić/ od Antykryſtá bronić/ Páſterzu ſwey trzody ArtKanc B3v, C17, Gl4v, K12, L, R16v, T5v; ZawJeft 40; GrochKal 3; GrabowSet D2 [2 r.], H, K4, Pv, R2v, R4v; Dał to Pan Bog ziemſkiemu chlebowi/ że od śmierći [...] broni/ zdrowie y żywot záchowywáiąc LatHar 201, 21, 47, 54, 69, 70 (18); SarnStat 438, 491, 883 marg, 918, 921 (9); KmitaSpit A3v, C3; PowodPr 13; Miłośierne vczynki od gniewu Bożego bronią SkarKaz 278b, przedm 4, s. 245b, 420b, 635a; VotSzl F, Fv; GosłCast 10; SkarKazSej 688b. Cf Przysłowia.

bronić komu, czemu [= przeciw komu, czemu] (5): RejPos 176; nawielkiei pietzi y ſtaraniu miał [Łokietek] rzec poſpolita/ komu iei bronił y iako meznie/ to iuſz wam taino nie ieſt. PaprUp B3v; GórnTroas 27; Zwłaſzczá tu ná świećie/ broń złośćiam ſtátecżnie. GrabowSet Sv; CzahTr Kv.

bronić (na)przeciw(ko) komu, czemu (23): KromRozm I L2v; KromRozm III F8; KrowObr 131v; też y przodkowie náſzy baczyli Krolewſki vrząd ten iedyny być/ bronić wiáry świętey przećiwko przećiwnikom iey. OrzRozm M2, C2v, F4, G, M2; Existimationem, dignitatemque ab inimicis defendere Brónić powagi y doſtoynośći ſwey przećiw nieprzyyacielóm Mącz lllb, 1a; wiedźieſz k temu Królá/ áby Król brónił Ołtarzá przećiwko Kácérzom OrzQuin E2v, G4v, H2, O, Y; GórnDworz Vv; WujJud 143; KochPs 85, 169; SkarŻyw 511; SarnStat 193, 1230; wiáry ś. przećiw pogáńſtwu bronili SkarKazSej 681b.

bronić kim, czym (48): MurzHist M2; [powinność] ta jest każdego chrześcijańskiego krola napirwsza wolą miłego Pana Boga miedzy poddanemi swemi sławić, mnożyć, i jej każdą mocą bronić Diar 88, 35; Gdiż tu możnoſcią twą Boże broniſz myę nędznego. LubPs Qv, A3v, F3, Gv marg, Mv marg, O6 (8); KrowObr 172; RejWiz 123; Leop Ps 131 arg, Ier 50/34; A tám iáwnie Pan ſwą mocą krwie niewinney bronił KochZuz A5; BibRadz I 168c marg; OrzRozm F, C2, N4; Mącz 448b; áni chćieymy iey [prawdy bożej] ludźmi bronić/ boć oná możnieyſza nád wſzytki ludźie. GrzegRóżn K3v; KuczbKat 325; ábyſmy [...] ſkromnie wſzytko przykłádem Chriſtuſowym cierpieli: á ſámi ſie krzywd ſwych nie mśćili/ áni też ſámi ſiebie odbijanim iákim bronili CzechRozm 233v, 183v, 200v, 255; ModrzBaz 117v; KochPs 186; nietylko go P. Bog od głodu oſobliwą opátrznośćią ſwoią bronił: ále mu dał onego namilſzego ſyná Iozephá [...] oglądáć SkarŻyw 349; StryjKron 657; ArtKanc L, T12v; Gdźie ten ieſt/ któryby ćie mężną ręką brónił? GórnTroas 37 [2 r.]; OrzJan 66; broń mię (modlitwą ſwiętą twoią) od wſzelkich nieprzyiáćielá duſznego náiázdow LatHar 72, 47, 419, 673; Poddánych Kroleſtwá ſwégo brónić, rádą, y brónią woienną SarnStat 122; gránic bronić ſwémi nakłády ſzláchtá powinna SarnStat 891 marg, 891, 1053; Wzbudzay ſię W.K.M. ku wdzięcznośći y więtſzey ſłużbie Bożey/ ná dobre poſpolite poddánych ſwoich/ zá temi wielkiemi dobrodzieyſtwy/ ktoremi W.K.M. opátruie/ broni/ ſławę v poſtronnych rozſzerza. SkarKaz przedm 4; CzahTr F4v; SkarKazSej 699a. Cf »prawem i lewem bronić«.

bronić przed kim, przed czym (3): chćieli [...] Wſzytki ptaki od niey gonić/ Y przed złodzieymi też bronić. BierEz M; CzechEp 162; Ześli Aniołá świętego/ áby mocą Boſtwá twego/ przed duſznemi ſprzećiwniki/ bronił nas twe służebniki ArtKanc T12v.

bronić w czym (5): BierEz F2v; CzechRozm 47; Ty mię w przygodach moich brónić raczyſz. KochPs 44; SkarKaz 35lb; Tylko ćię pokornie proſzę/ Niech duchá twego odnoſzę. Aby mię w mey wątpliwośći/ Bronił z ſwey Boſki możnośći CzahTr H3v.

Przysłowia: Ni pozna kłopotá/ Kogo bróni cnotá. PudłFr 4.

PP. Litewscy dobrze czynią ze swego Prosa bronią od tych bezboznych Constitutyi ActReg 166.

Zwroty:»do ostatniego tchnienia bronić [czego]«: Maſz s ſobą wſzędźie nośić naukę niebieſką/ iaſnie ią wyznawaiąc/ i do oſtatniéo iéi tchnieniá broniąc MurzHist H3.

»bronić jak w oku źrzenice [czego]«: Broń Oycżyzny gdzie trzebá/ iák w oku źrzenice. KlonWor 31.

»prawem i lewem bronić [czego]«: w tym się iednak opowiadam ze y prawem y lewem bronic tego chce ActReg 165.

Szeregi: »chować, (i) bronić; bronić i chować« (2 : 1): To maſz Koncylium nawálne Bázyleyſkie/ y wiárę iego/ ktorey Pápieſz przyſięga bronić y chowáć KrowObr 42; oſoby Duchowné y świetckié iemu poddáné/ w práwách/ w wolnośćiách/ w Státutách od świętych Oyców wydánych/ chowáć/ brónić przyſtoi SarnStat 897, 1117.

»chować, trzymać i bronić; trzymać, chować i bronić« (1 : 1): y oné ſámé y káżdégo z nich przy ſwych práwiéch [...] chowáć/ trzymáć/ y bronić chcemy. SarnStat 202, 12.

»bronić abo przestrzegać; przestrzegać i bronić« (1 : 1): ktorzi w Rzecżypoſpolitey więcey o ſwych pożytkách myślą/ ći zacnośći oſoby Páńſkiey ſwey ták iáko przyſtoi bronić ábo przeſtrzegáć nie mogą [tueri non possunt Modrz] ModrzBaz 18v; przez wſzyſtek wiek ſwóy/ iáko brát prawdźiwy/ trudnośći náſzych wſzelákich przeſtrzégał/ y brónił. KochFrag 48.

»bronić a ratować; ratować i bronić« (1 : 1): Pan Bog łáſkáwie záwżdy broni á rátuie wiernych ſwoich. LubPs L3 marg; LatHar 47.

»strzec, (i, a) bronić; bronić i (abo) strzec« (18 : 5): MetrKor 31/620v; LibLeg 7/69v, 10/96v; Ludzye ná thym docżeſnym ſwyecye/ ſtáráyąc ſie o zboże/ prácuyą/ orzą/ áż zbożá doſtáną/ y to tego doſtawſſy/ z wyelką pilnoſcyą ſtrzegą a bronyą. GliczKsiąż C8v; Iáko Pan pilnye cżuie o kościele ſwoim/ ſtrzegąc y broniąc go w nocy y we dnie. LubPs cc2v marg, aa3; Kardynały ſobie vtzynił y poſtánowił/ áby iego máieſtatu bronili y ſtrzegli. KrowObr 35; LeszczRzecz A2; OrzRozm E2; Accipere patrocinium aequitatis, Podyąc ſie ſpráwiedliwośći ſtredz á oney brónić. Mącz 283d; SienLek 42v; O wſzechmogący miły Pánie/ [...] ſtrzeżyſz á broń miłośćiwie nas wſzytkych od tákiego okrucieńſtwá RejPos 163v, 77v; KuczbKat 325; RejZwierc 68; życżył mu tego żeby go Anioł Páńſki bronił ábo ſtrzegł CzechRozm 47; LatHar 69, 187, 489, 673; SkarKaz 35lb; Co ſię Hetmánow godnych y ludzi Rycerſkich/ ktorzyby oyczyzny ſtrzegli y bronili/ dotycze VotSzl B4v, Fv.

»strzec, bronić i zachowywać [czego]«: pan ſam/ nicz z niego [z prawa] nie wyſtępuie/ y owſzem go ſtrzeże/ broni/ y w pełney mierze ono záchowuie. GórnDworz Hh7v.

»bronić, (a, i) szczycić; szczycić, (a, i) bronić« (10 : 3): racz miły panie w łaskawą opiekę przyiąwſſy nas bronic a ſzczycic nas od wſſech nawałnoſci niebeſpieczeńſtwa naſſego RejPs 137, 16; GliczKsiąż K8v; Tą ieſt vſtáwitzna náſzá rzetznitzká/ kthora nas wſpomaga/ nas broni/ nas ſſtzyći KrowObr 42; Democraticus, Który tákiego ſtanu broni ſzczyćy y mnoży. Mącz 81c, 387c, 419b, 502a; Azaſz nie obiecuie bronić á ſzcżyćić każdego ſobie wiernego/ thák iż y włos z głowy nie ſpádnie żadnemu oprocż woley á przeźrzenia iego ſwiętego. RejPos 173v, 171v; WujJudConf 213; ieſli mię łáſká twoiá bronić y ſzcżyćić nie będźie/ zginąłem LatHar 141, 267; SarnStat 1053.

»bronić, szczycić i strzec; szczycić, bronić a strzec« (1 : 1): on nie tylko áby zábijáć miał/ ále ożywia/ ſzcżyći/ broni/ á pilnie ſtrzeże káżdego wiernego ſobie. RejPos 171, 332.

»bronić a (i) zacho(wy)wać; zacho(wy)wać, (a, i) bronić« (7 : 6): SeklKat Tv; nas thákże wierne ſwoie kthorzychmy ſą wiernym á prawdziwym koſciołem iego/ bronić á od wſzego złego záchowywáć będzye racżył. LubPs N, R4, Z2, dd2, ee6 marg; záchoway nas mátko y Broń. KrowObr 176, 128; Leop Ps 145 arg; BielKron 295v; RejPosWiecz2 92v; áby [...] wiárá y nabożenſtwo Iezuſá Kryſtuſá/ któréś do tąd brónił y wcale záchował/ ſproſny y plugáwy Turczyn pośieść y wygładźić miał OrzJan 97, 66;

»bronić, zachowawać, szczycić; zachowywać, bronić i szczycić« (1 : 1): Tueor, Brónię/ záchowawam/ ſzczicę. Mącz 467d; Téż Ziemie przerzeczoné [...] będźiemy záchowywáć/ bronić/ y ſczyćić SarnStat 1119.

»zastawić się, a bronić«: Ieſli że więcz niebędziem mieli ktoby ſie za nas zaſtawił á bronił/ wynidziemy do ćiebie [si non fuerit, qui defendat nos, egrediemur ad te] Leop 1.Reg 11/3.

a. Bronić czynnie, z bronią w ręku; defendere, tueri Modrz; protegere, repugnare Vulg (245): FalZioł IV 1; Vſtá yedzą/ yęzyk mowi/ nogi chodzą/ ręce robyą/ bronyą/ y podawáyą KromRozm III F7; Leop 2.Mach 12/27; Ty Sem bądź nabożny iáko Kápłan. Ty Iáfet broń iáko Rycerz. Ty Chámie rob’ iáko Chłop. BielKron 6, 251v;LeovPrzep G2v; PaprPan Dd2; ModrzBaz 124 [2 r.]; IPS iednák co mogł odbił/ bronił z ſwoiey ſtrony/ Ale [...] iuż bárzo kilkákroć rániony. KmitaSpit C2.

bronić kogo, czego (169): BierEz Fv; yakom go ya nathen Czasz ranyl (the) kyedymy zastapyl na drodze dobrowolney bronyacz zywotha Swoyego thako my bog pomosz. ZapWar [1528] nr 2417; FalZioł IV 6b, 17b; MiechGlab 77; LibLeg 7/9, 11/158; LubPs Z4, bb6v marg; GroicPorz e2; UstPraw D3, D4 [2 r.], I3v; Mogłby tu ſtan Rycerſki [...] s tey máłey niewiaſtki/ ſercá ſobie dodáć. Ktora broniąc oycżyzny/ gárdło ſwe ważyłá RejZwierz 44, 34v, 69, 120; z dworu ná woyny zieżdżáią/ hufy wodzą/ zamku dobywáią/ á Korony Polſkiey bronią OrzRozm R2, F3v [2 r.], G4v, S4v; pánny Mácedońſkie/ broniąc pocżćiwośći ſwey/ pobiły poſły Perſkie bárzo mężne. BielKron 116v; Thego Wárádyniá powiádáią ná then, cżás mężnie broniono/ áż przez mocną ſtrzelbę był wźięt. BielKron 306; my Polacy dla miłośći Krześćijáńſkiey broniąc wlaſnych gránic s pogány cżyniemy BielKron 410, 23, 27, 57, 59, 178v (39), KwiatKsiąż N2v; Capitis et famae certamen habere cum altero, Czći á slawy ſwey bronić/ álbo/ ręką poprawowáć Mącz 37e, 330c; RejAp 82v, 136, 137v, 163, Ff2; GórnDworz Y6, Aa8v; RejPos 164; BiałKat d4v [2 r.]; BielSat N3 [2 r.]; ia [żołnierz] o cudzym chlebie Bronię y ciebie y ſiebie. RejZwierc [233]v; BielSpr 10v, 14, 17, 18v, 22v (7); BiałKaz H4; StryjWjaz Av; CzechRozm 245v, 254v; Nie był ſkąpy do miecżá broniący wolnośći PaprPan Ee, C4v, E2v, G3v, G4v, H2 (13); niezlicżone ſą przykłády bárzo zacnych mężow [...] ktorzi Rzecżpoſpolitą y domá rządźili/ y po ſtronách iey bronili. ModrzBaz 130v, 14v, 20, 31, 62, 104 (21); lecz ludu bronić muſzę twego/ Dokąd mi śił/ y gárdłá bedzie sſtawáć mego StryjKron 522, 360, 657, 712, 772; CzechEp 47; KochJez Bv; BielSjem 39 [2 r.]; KochTarn 77; KochProp 8; Phil M2; OrzJan 45, 58, 110; Ná guzy niſkim nie gonię/ Lecż kto chce bić ſkory bronię RybGęśli B2v, B3; SarnStat 620, 679, 1051; KmitaSpit A4; A gdy ludźie wyginą kto ma muru bronić/ Armatá by nawiętſza ſámá iuż vchronić. Strudná ma CzahTr H2; SkarKazSej 668b, 685a; KlonWor 24. Cf Zwroty.

bronić kogo, co (4): OrzRozm Q4v; Nie brońćie mię/ obronić mię Oćiec niebieſki. BielKron 464v; Brónił mię od Zołdatów/ gdy mię zábić chćieli PudłFr 79; OrzJan 98.

bronić kogo, co a. kogo czego (47): FalZioł IV 6c; RejRozpr F4v; Sługá wſzelákiego ſtanu gdy kogo ráni broniąc páná ſwego/ tákowemu ſłudze ten co go ránią y iego przyiáćiele zá złe mieć niemogą UstPraw C4v; BibRadz Ioann 7 arg; Wiſsymirus wźiął krolewſki okręt ácżkolwiek go dobrze broniono BielKron 339v, 106v, 250, 301, 311v, 314v (14); oręża ná Ráytáry dobywayćie/ Pátroná bróńćie OrzQuin A3v; od wilkow go bronili/ á broniąc krwie ſwoiey przelać dla niego nielitowáli LeovPrzep G2v; RejAp CC2v; BielSat G2v, G3v; RejZwierc 98v; StryjWjaz C2v; CzechRozm 234, 244v, 245v [4 r.]; PaprPan B3, V3, Hh2; ModrzBaz 116; SkarŻyw 189; StryjKron 712; pocżął Piotr Páná mśćić/ Máłchowi vcho vćiął/ chcąc go mocnie bronić. ArtKanc D12; Calep 1082b; Iż mężobóycá zprzygody álbo máiętnośći álbo ſwych poddánych broniąc/ ieſli popełni mężobóyſtwo/ [...] ſto y dwádźieśćiá grzywien poſpolitych zá zábitégo będźie powinien zápłáćić. SarnStat 934, 611, 646, 647; CzahTr H2. Cf »mieczem i ogniem bronić«; »bronić mocą«.

bronić kogo, czego [po przeczeniu] (11): OpecŻyw 99; [Król Ferdynand] puśćił ſie wodą do Peſztu wźiął ij łácno/ bo go nikt niebronił. BielKron 311v, 265, 328 [2 r.]; CzechRozm 245, 245v; ták nam bróń náſzę z gárśći práwie wydźieraſz/ ábyſmy gardł ſwoich nie bronili. OrzJan 29, 20, 34. Cf »gardła bronić«.

bronić czego [= od czego] od kogo [= kogo] (3): ná ſkále przy ſyniech obieſzonych legáłá/ broniąc ptákow od nich we dnie y w nocy. BielKron 73. Cf »gwałtu gwałtem bronić«.

bronić od kogo, od czego (32): BierEz Fv; LibLeg 7/9; GliczKsiąż K8; UstPraw D3; dáleko známienitſzy ſą ći ludźie/ ktorzy w pokoiu ludźie záchowywáią/ á niżli ći ktorzy ie od nieprzyiaćielá bronią OrzRozm Q4v, S4v; áby oni [Krzyżacy] máiąc pokoy dobry domá ze wſzytkich ſtron od pogan bronili Krześćijan BielKron 415v, 131v, 222v, 250, 311v, 415v; Mącz 60b; LeovPrzep G2v; drudzy thákże ná calu bywáli po obu ſtron broniąc od nieprzyiaćielá ze wſzech ſtron BielSpr 17, 23; BiałKaz H4; CzechRozm 245; ModrzBaz 14v, 25, 47v, 110v, 127v (7); SkarJedn 206; SkarŻyw 403; PudłFr 79; SarnStat 130, 1051; SkarKazSej 685a. Cf »w polu bronić«.

bronić przeciw(ko) czemu (2): iáko ich nie było sto/ áby przećiwko mocy/ á gwałthowi Sinorirowemu oney bronić mogli. GórnDworz Y6; ModrzBaz 125v.

bronić kim, czym (39): FalZioł IV 17b; GroicPorz e2; Leop 1.Mach 3/3; UstPraw D3; OrzRozm F3v [2 r.], G4v; Lud poſpolity/ iáko rzemieſnicy/ niewiáſty/ wlazſzy ná mury mieyſkie bronili kámieńmi do kilká dni. BielKron 251v, 301; RejAp 82v, 136; Miecz y Cnotá/ Więtſza ieſt v Polaków niż tá ſkrzyniá złotá. A tym brónić Oyczyzny ſwéy będą chutliwie BiałKat d4v, d4v; BielSpr 70v; StryjWjaz C2v; CzechRozm 245v; Bronią wſzytkich Krześćian ſzáblámi oſtremi. PaprPan V3; ModrzBaz 62, 109, 125v; oycżyzny y rzecżypoſpolitey ćiáły ſwemi y krwią bronili SkarŻyw A3v; Zamku mężnie ták z błánkow/ iáko częſtymi wycieczkámi broniono StryjKron 712, 350; KochTarn 77; OrzJan 34, 58, 98, 110; RybGęśli 33; SarnStat 610, 933. Cf Zwroty.

Zwroty: »gardła bronić« [szyk zmienny] (5): ZapWar 1550 nr 2674; ComCrac 16v; BielSpr 76; ták nam bróń náſzę z gárśći práwie wydźieraſz/ ábyſmy gardł ſwoich nie bronili. OrzJan 29; przerzeczony Piotr nie gárdłá ſwégo broniąc/ ále mſcząc ſie krzywdy [...] bywa vznawan o rány Máćieiowi zádáné. SarnStat 620.

»bronić do gardła [czego]« = do śmierci: nieuſtráſzony Ten ma bydź co iéy [niewinności] broni/ ſnadź do gárdłá ſwego. GosłCast 71.

»bronią bronić [czego]«: nie mnimaycie by przodkowie naſzy, poſpolitego dobra bronią bronili BielŻyw 126.

»gwałtu gwałtem bronić [od kogo = kogo]« (2): częſtokroć przydáie ſie/ że mężobóycá z przygody zábiiáiący nie ieſt winien mężobóyſtwa: co ſie przygadza/ gdy od śiebie kto gwałtu gwałtem bróni. SarnStat 610 [idem] 953.

»mieczem bronić« [szyk zmienny) (11): iáko Rycerz waleczny/ pokoiu poſpolitego mieczem broni/ thák Prokurator dowćipem ſwoim ſpráwiedliwoſć mnoży GroicPorz e2; Leop 1.Mach 3/3; OrzRozm F3v [2 r.]; BiałKat d4v; ModrzBaz 109; StryjKron 350; mieczem głowy brónić trzebá. OrzJan 58, 98, 110; RybGęśli B3.

»mieczem i ogniem bronić«: náuk Dijabelſkich vtzą y náſláduią/ nákoniec ich mietzem y ogniem bronią. KrowObr 40v.

»bronić mocą [kogo, czego a. kogo, co]« [szyk zmienny] (2): LibLeg 6/55; Gálileycżykowie zebrawſzy ſie/ bronili go [Jezusa] mocą BielKron 464v.

»mocą, już mieczem, już też i ogniem bronić [czego]«: oney iey chytrośći/ onych namow/ y zwirzchnośći pokrytey/ iuż mocą/ iuż miecżem/ iuż theż y ogniem bronili RejAp 112v.

»mocą a okrucieństwem bronić [czego]«: tegoż ſwego wymyſlonego cżyſczv/ [...] aż do przelania krwie chrzeſcijáńſkiei/ ſwoią mocżą/ a okrvcieńſtwem/ bronią. SeklWyzn Gv.

»mocą a srogością bronić [czego]«: Gdyż iáko lwi nicżym inſzym iedno mocą á ſrogoſcią bronią ſekty ſwoiey RejAp 82v.

»w polu bronić [czego od kogo]«: Hetmánow ieſt vrząd/ áby oycżyzny od nieprzyiaćielá w polu bronili ModrzBaz 30v.

b. Bronić w sądzie, polemice (słowem lub pismem); patrocinari Mącz, Calep, Cn (143): Purgo, Cziścię/ chędożę/ omietam. Metaph. Omawiam/ wymawiam/ brónię. Mącz 332a, 2a.

bronić kogo, czego (90): trzymayą y tego bronyą yzby panną byla wgrzechu początha PatKaz I 13; Tedy ſie z przygodi trafił Demoſtenes, á tak oney niewiaſty broniącz rzecż od niey mowił BielŻyw 60; MetrKor 59/77; SeklKat I4, M2; RejKup dd2; KromRozm I H4v, L4v, M3v; MurzHist C4, M4v; KromRozm II o3v [2 r.], q, q4v; GroicPorz e3, v3v; [Euzebius] kácerſtwá Arryanowego/ ná Niceńſkim Koncylium bronił KrowObr 20v; Otho maſz przed otzymá náukę Papieżá Rzymſkiego Antykryſtá/ kthorey náuki iego/ vtzy y broni Biſkup Krákowſki ſlugá iego. KrowObr 51, kt, D, 235; OrzList e3v; OrzRozm Q2; BielKron 204; A iednák ná drugich mieyſcách broni [Kalwin] iednego Bogá Iſtnośći we trzech Perſonách GrzegRóżn I2; [uczący się] iuż iakoby vcżeni ludzie dyſputuią y ſwych ſentencyi á mniemań nadert [!] bronić chcą KwiatKsiąż L3; Mącz 16b, 36c, 316c; Prot D3v; SienLek Vv; RejAp 118v; GórnDworz V2, V2v; GrzegŚm 61; RejZwierc 90v; WujJud 21, 52v [2 r.] Mm 5; CzechRozm 65, 69, 102v, 157 marg, 242v, **; ieſliże ſędźia/ od ktorego ápellowano/ wyroku ſwego ktory vcżynił przed ſędźią do ktorego ápellowano/ bronić ma ábo nie? ModrzBaz 89v, 95, 99, 131v; SkarJedn 252, 264 marg, 282; Wierzę temu/ iż ieſlibym kędy ſłowkiem ktorym oſobę I. M. nie z chęći/ ále z nieobacżenia/ iáko proſtak głupi á nie Logik obráźił: broniąc prawdy: [...] że mi to I. M. condonuie CzechEp [416], 46, 102, 182, 219, 247 (11); NiemObr 26, 143; ZapKościer 49; PaprUp B2; Patrocinor – Bronie czyei ſprawi y prziniei ſtoie. Calep 763b, 1083b; GrabowSet Bv; Chriſtus zá nabożną niewiáſtę odpowiáda/ y vczynku iey broni/ y chwali ią. WujNT 179, przedm 11,12, s. 43, 186, 510, 699, Act 25 arg; Prokuratorá máią dźiś zá ſłuſznégo, nie ták dla tego że broni kauzy dobrze, ále że zábieżeć vmié y przyśiędze, y appelláciiéy SarnStat 1280, 1164, 1279; SkarKaz 386a. Cf bronić czego z czego; Szeregi.

bronić kogo, co (14): Rzecz ták od powodney ſtrony iáko odporney przyiętą/ [...] bronić będę GroicPorz e3v; OrzRozm P4 [2 r.]; W ktorym rodzaiu ſzyrokiey wymowy/ wiele ich z Rzymskich młodziencżykow było/ ktorzy wielkiey chwały doſtąpili/ albo oſkárzywaiąc winne/ albo broniąc niewinne KwiatKsiąż Iv; ModrzBaz 95; ReszPrz 67; ReszHoz 121; GrabowSet D4v; SarnStat 685, 1249, 1252, 1256; SkarKaz 423a. Cf »bronić i oczyściać«.

bronić kogo [G a. A] (32): KrowObr 143v; BielKron 216; by ich też y Scotus ze wſzytkimi Sofiſtámi bronili/ tedy oni záwſze muſzą przeć ſię Syná Bożego prawdźiwego GrzegRóżn B2v, I2, I3; Mącz 283d; ModrzBaz 55, 95 [2 r.]; CzechEp 121, 169, 177, 278, 295, 343; [Ksiądz Kanonik] w ſwym piſániu/ Papieżá ſwego broni NiemObr 151, 64; PaprUp I; WujNT Ioann 7 arg, 9 arg; SarnStat 391, 688, 1250, 1253, 1254 (9). Cf »bronić, omawiać«.

bronić kogo, czego [po przeczeniu] (3): OrzList e2v; GrzegŚm 67; Abyś ſie y ty nie myłił/ á z żydmi weſpołek obrzeſki niebronił CzechRozm 74.

bronić od kogo, od czego (10): Bo tymi ſłowy nie co inſzego pokázował Chriſtus Pan/ iedno folgę ſwoię przećiw nowym á ieſzcże mocą zwierzchu nie przyoblecżonym vcżniom ſwym: broniąc ich tym podobieńſtwem od przećiwnikow ich CzechEp 169; [przerzeczony A. obowięzuje się] od wſzelkiégo wſzyſtkich oſób ſtanu y płći práwnégo przenágábánia przerzeczoné ſługi kośćielné ninieyſzé y którzy zá czáſem będą/ bronić SarnStat 1252, 685, 1249, 1250, 1253, 1254, 1256; Nie zgánił P. IEZVS Mágáleny/ [...] ále iey od ſzemránia Iudaſzowego bronił. SkarKaz 386a. Cf »bronić i oczyściać«.

bronić czego z czego (1): Wſſyſtcy kácerze ná to ſye wydawáyą/ áby z yednegoż piſmá S. fáłſſywych á omylnych dum ſwych bronili. KromRozm I M2v.

bronić (na)przeciwko komu (11): KromRozm I H4v; A ieſli ty niebędźieſz przećiwko thym Sákrámentarzom wſzetecznym bronił Sbiſká Biſkupá/ przodká twego: będę ia obcy OrzList e2v, e3v; ktory Kośćioł iáko przećiwko kácerſtwu bronił/ y broni ták w Polſzce iáko y w Niemcech dźiś Kromer: á to tu widźićie/ á to thu maćie Rozmowy Mnichá z Dworzáninem po polſku y po łáćinie OrzRozm P4, Q2; WujJud 52v, Mm5; Táką tedy Philosophią Apoſtoł potępia/ która wiárę Chrześćijáńſką wywroćić vśiłuie: á nie tę która iey náprzećiw mędrkom tego świátá broni. WujNT 699, przedm 11, s. 186.

bronić czym (32): SeklKat I4; RejKup dd2; A ſam przećiw Nowokrzcżeńcom/ krztu máłych dźyatek/ ktorego oni zábranyáyą/ iż onim w piſmye nyemáſz/ zwyczáyem tylko á vſtáwą koſcyołá broni. KromRozm I H4v, L4v; KromRozm II q; ktorey [nauki fałszywej] odpowiedzią ſwoią broni Iędrzey Biſkup Krákowſki. KrowObr D, kt; BielKron 216; Armis eloquentiae causas tueri, Wymową rzeczi bronić. Mącz 16b, 283d; RejAp 118v; RejPos [340]; WujJud 21; Tákże Pijánicá y inſzy tym podobny/ káżdyby ſwych złych ſpraw przyrodzenim/ y beſtyámi/ bronić mogł. CzechRozm 242v, 102v; ModrzBaz 55, 99; SkarJedn 264 marg; Niechże tedy przeſtáną xięża Papieſcy tymi przykłády mordow ſwych tyrańſkich bronić CzechEp 52, 46, 169, 252; ktorą [katolicką prawdę] ták wiele [...] Doktorow/ bronić piſániem/ ſłowem/ y wſzelákim ſpoſobem/ z łáſki Bożey nie przeſtawaią. ReszPrz 67; Ian Zborowſty [!] Kaſztelan Gnieznienſki Prziwileiem Alexandra Krola/ bronić chcial ſpotwarzonich braciei PaprUp I. Cf Zwroty; »bronić a podpierać«; »pokrywać a bronić«.

Zwroty: »pismem (apostolskim, ewanjelijej, świętym) bronić« (5): Cerdo też [...] nye ſtárym zakonem/ ktory zárzucał/ ále Ewányeliey piſmem błędow ſwoich bronił KromRozm II o3v, o3v; vććiwego małżeńſtwá ták długo piſmem ſwiętym bronili/ aſz náoſtátek Láćinnicy vſtali KrowObr 235, 143v; CzechEp 121.

»słowem bożym bronić« (2): GrzegŚm 67; przeto za to mieli przodkowie náſzi [...] táki ſtan vſtáwić/ ktoryby napilnieyſze ſtáránie miał/ iákoby [...] wiáry prawdźiwey słowem Bożym iáko miecżem bronił ModrzBaz 131v.

»w sprawiedliwości [= w sądzie] bronić [czego = przed czym]«: Też ná vrząd Rádźiecki przynależy/ [...] śierot y wdow vćiſnieniá w ſpráwiedliwoſći bronić GroicPorz b4.

Szeregi: »bronić i dowodzić; dowieść i bronić« (1 : 1): w ktorych [księgach] broni y dowodźi Bogá ſyná Bożego ſpoliſtnego y przedwiecżnego CzechEp 177, 219.

»bronić i oczyściać«: Bo do Ewángeliey piſáney muśi być żywy Ewángeliſtá/ ktoryby ią opowiedał/ y wykłádał/ y od błędow y potwarzy fałſzerzow bronił y oczyśćiał. SkarKazSej 698a.

»bronić, omawiać; omawiać i bronić« (2 : 1): Patrocinari causae alicuius, Bronić/ Omáwiáć kogo. Mącz 283d, 330a; A więcże ich ieſzcże śmie kto omawiáć y bronić/ żeby Antychriſtámi/ przećiwnikámi Chriſtuſowymi/ nie byli? CzechEp 333.

»bronić i (a) podpierać« (2): A choćby też nalepiey rozumieli: tedy tego będą fáłecżnemi á obłudnemi wywody bronić á podpieráć/ iáko naiáſnieyſzey prawdy. RejPos [340]; SkarJedn 296.

»pokrywać a bronić«: mieyſcem tym s tey Ewányeliey ſwiętey niemierność ſwą pokriwáć á bronić iey zwykli RejPosWstaw 44.

»bronić i przystrzegać«: Cognitor, Uznáwácz/ yednacz/ Też ten który rzeczy cziyey ná ſądźie bróni y prziſtrzega Mącz 251a.

»bronić i zastawiać się«: Sam Atánázyus [...] vpornie vchwały Niceńſkiego ſynodu bronił/ y oń ſię záſtáwiał NiemObr 128.

Połączenia szeregowe w formułach prawniczych (12): A kto by tákowégo Mytniká ſczyćić/ álbo brónić/ y záſtępowáć chćiał/ tedy pozwány o to do którégokolwiek ſądu álbo vrzędu/ powinien ſtánąć y odpowiedáć peremptorie SarnStat 391 [idem] 402; dawſzy mu wwiązánie y ſpokoyné dźierżenié/ ma y będźie powinien onégo bronić y wyſwobodźić [tueri et defendere et eliberare JanStat 449] SarnStat 1255; tedy ná piérwſzym roku ſtać będźie álbo będą powinni/ y ná tymże bronić/ záſtępić/ wyſwobodźić/ y dobrá przerzeczoné vſpokoić od wſzytkich oſób [tueri, evincere, éliberare, bonaque praefata pacificare ab omnibus personis JanStat 450] SarnStat 1256; Y będźie powinięn rzeczony N. przerzeczonégo N. względem przerzeczonych rzeczy bronić/ ſczyćić/ wyſwobodźić [tueri, defendere et eliberare JanStat 449] SarnStat 1256, 685, 1249, 1250, 1252, 1253, 1254, 1256.

c. Stanowić ochronę (w odniesicniu do przedmiotów martwych); arcere Modrz (24): FalZioł V 43v; BielKron 314v; mieyſce ná to wybieráią przy Rzece álbo dobrey wodźie gdzieby s ſtrony wodá álbo błoto/ álbo iáka gorá bronilá BielSpr 54.

bronić kogo, czego (7): FalZioł V 16; GlabGad F3; Kiedy Pompeius dobywał Ieruzálem/ wielkie/ przykre/ á głębokie doły/ y mury mocne miaſtá broniły BielKron 265; Strum Nv; KochPieś 40; Phil C; [płot] roléy bróni iáko y miedzá. SarnStat 677.

bronić kogo, co (5): GlabGad H6v; mnie trzebá domu ktoryby mię ták od gorącá/ iáko y od źimná bronił OrzRozm Dv; BielSpr 32v, 36v; tákowé ſą [miasta]/ że niektóré z nich ſámo położenié mieyſcá bróni OrzJan 80.

bronić kogo [G a. A] (3): cobyſmy zá sławy doſtali by nas mury miáły bronić/ á nie my murow BielKron 249v; Drugi Ordynek gránowity o cżterech cżołách/ ná to pożytecżny ieſt [...] gdzie ćie mieyſce nie broni z żadney ſtrony BielSpr 32v, 41.

bronić czego [= od czego] do czego [= czego] (1): Kániáſta czapká [...] która promieniow słonecznych do twarzy broni Mącz 43a.

bronić od kogo, od czego (12): Trzecia błonka oſtatnia/ ta ieſt ktora bez żadnego poſrzodku dzieciątko obwija/ á broni od dzieczęczego mocżu/ y inſzych wilkoſci FalZioł V 16, IV 16b, 52a, 54b, V 16; GlabGad F3, H6v; OrzRozm Dv; BielSpr 41; Strum N; ſzáty dla potrzeby ſą wynáleźione/ żeby od źimná y od gorącá broniły ModrzBaz 50; goſpodárſkiéy głowy Od gorącégo látá Bróni liſt KochPieś 40.

α. Chronić przed chorobami, dolegliwościami (w odniesieniu do środków leczniczych) (84): krziżmo noſzone od cżłowieka cirpiączego niemocz przerzecżoną/ broni barzo moczno. FalZioł V 76, V 73.

bronić od czego (24): [oliwa] Broni od vziębienia FalZioł III 22c; Purpura broni od truciny FalZioł IV 38c; Takieſz theż Citwar w vſciech trzymany á maſtikowany/ broni od Morowego powietrza. FalZioł V 73, I 2c, 110d, 124b, II 3d, 7c (14); GlabGad I7; SienLek 157. Cf bronić czego od czego; co od czego; kogo (G a. A) od czego.

bronić czego od czego (4): Też ſok ćwiklany z roſchodnikiem broni ciała od cżinienia wrzedzienicz FalZioł I 20a; ten proch broni ſercza i krwie od nakażenia. FalZioł V 70, V 62v, 63.

bronić co od czego (1): [lawendowa wodka] mocż broni od zaſtanowienia y gryzienia iego odeymuie FalZioł II 7c.

bronić kogo (G a. A) od czego (3): DEbową wodkhę gdy ią ktho pije rano cżaſu morowego powietrza/ broni tego cżłowieka od iadowithego powietrza FalZioł II 6a, I 106a, II 10d.

bronić czego [= od czego] (57): Też pianſtwa broni ſok zmiodem przaſnym. FalZioł I 1d; Tenże popioł potu broni. FalZioł IV 6a; Też piołynkowe wino z ſkorkami Citrinowemi/ broni złey woniey z vſt FalZioł V 81; Naprzod Koral cżyrwony na proch ſtarty/ á z wodą albo z wodką babcżaną na nocz pity/ znakomicie broni vſikania we ſpaniu. FalZioł V 85, I 7a, 135d, II 4d, III 10a, 37d (53); GlabGad 17; [sól] broni lipkośći/ ktora ſye czyni z zaźiębienia SienLek V4, V3v. Cf bronić od kogo [= kogo], czego [= od czego].

bronić od kogo [= kogo], czego [= od czego] (1): Takież też dzieciom małym Piwonija: na ſziję w chuſtcze/ albo tak zawieſzony korzeń iżby ſie ciała dotykał, broni od nich tey [św. Walantego] niemoczy FalZioł V 76.

bronić przeciw czemu (1): [olej z żołędzia] brony przeciw tym rzecżam ktoreby miały ſubtelnoſć ciała vrazić. FalZioł V 35.

2. Zakazywać, wzbraniać, utrudniać, sprzeciwiać się; prohibere Mącz, Modrz, Calep, Vulg, PolAnt, Cn; vetare Modrz, Calep, Cn; arcere Mącz, Modrz, Cn; denegare Modrz, Cn; inhibere, perimere Mącz; coercere, cohibere Calep; contradicere, repugnare Vulg; impedire, negare, obstare Cn (362): Nyechay Crol yego M. pan thwoy thegomy brony, yam theſz gothow bronycz LibLeg 7/33v; LibMal 1544/86; KrowObr 199v; UstPraw F3; Arcere et Submovere, Brónić y odwodźić. Mącz 235a, 151d; ModrzBaz 20v; Calep 211b, 213a, 1118b; Bronić chcę/ niedopuſczę/ zbroynym ſie záſtáwię GórnTroas 47, 51.

bronić czego (174): BierEz A2v, E4v, I3v, O4; ForCnR E; HistJóz B4v; BielŻyw 98, 100, 105, 170; GlabGad A2v; ZapWar 1536 nr 2492 [2 r.]; Pogranycznim staroſtam Krol yego m zawzdj roſkazvye y yeſcze podrugie roſkaze abi na granyczach Zlodzieystwa bronyly LibLeg 11/50, 7/33v, 69, 11/170; SeklWyzn d2v; RejJóz H8; KromRozm I E3; MurzNT, 176 marg; GliczKsiąż Dv; LubPs P; KrowObr 11v, 199v [4 r.], 207v, 221, 235 (15); Leop Num 22 arg, Mar 9/31; OrzList e4; UstPraw A3 [2 r.], B, F3, F3v; BibRadz Num 30/9, 13, Deut 2 arg; chcą áby było z miedzi ſrebro/ á s ſrebrá złoto/ cżego ich náturá broni BielKron 26; vſtáwili ten obycżay w Rzymie/ áby pániom wolno chodzić we złocie/ áxámicie/ w purpurze/ w páwłoce/ cżego przed tym broniono. BielKron 110; Lántfráw [!] rádził vderzyć ná Ceſárzá/ ále tego drudzy bronili BielKron 227; Potym ſzli do Krolowey ſtarſzy proſząc/ áby Iezuſá dáłá poimáć/ boć lud zwodźi ná ſwą ſtronę/ y broni poſłuſzeńſtwá Pánom Rzymſkim. BielKron 464v, 16v, 65v, 126v, 212, 229 (40); Mącz 103a, 432c; SienLek 124v; RejAp 120, 147v; GórnDworz N4v, Aa8, Bb8v, Kk4; RejPos 277v; RejZwierc 225v; ſwoie Miecże ná ſię obracamy/ márnie á niepobożnie ludźi o Wiárę vtrácáiąc/ opuśćiwſzy święte piſmo/ kthore broni gwałthu káżdego y krwie rożlania cżłowiecżey BielSpr 61, 7, 32v; WujJud 92, 198; WujJudConf 212; BudBib Num 30/5[6], 1.Mach 12/36; BiałKaz Mv; CzechRozm 77, 96, 199v, 242v; PaprPan E3, K2, Ff3v; ModrzBaz 34v, 48v; Oczko 19; SkarJedn 254; broniłá tego áby żadne plugáwe ſłowo z vſt pánieńſkich nie wyſzło. SkarŻyw 142, 318, 325, 516, 517, 573, 581; StryjKron 572, 602; CzechEp 38; NiemObr 20; ZapKościer [492], 82v [2 r.]; BielSjem 11; KmitaPsal A3; KochProp 11; PaprUp E; GórnTroas 6, 19, 39, 51; LatHar 326; Záwſze Pan Bog ma dobre w pośrzodku złych: ktorzy bronią exekucyey praw nieſpráwiedliwych przećiw iemu y ludowi iego. WujNT 337, Act 10/47; Polacy do klaſztorów Króleſtwá Polſkiégo máią bydz prziymowáni: wyiąwſzy zeby tego Niemieckié Przywileie bróniły. SarnStat 206, 136, 214, 246, 386, 437 (13); ZapMaz II G 97/89v, 90; PowodPr 39; Pierwſze poſłuſzeńſtwo niebieſkiemu oddáiem: á ieſliby tego bronił ćieleſny oćiec niedbáć oń mamy. SkarKaz 43b; [niechaj by hetman polny] pokoiu poſpolitego przeſtrzegał/ ſwowoleńſtwo vkráinne karał/ hámował/ rządu/ zgody/ y dobrey ſpráwy miedzy żołnierzmi przeſtrzegał y pilnował/ drapieſtwá y gwałtow ſurowie bronił/ y o nie ſrodze karał VotSzl E3v, E4; CiekPotr 28; SkarKazSej 700b. Cf Zwroty, Szeregi.

bronić co (5): A czo śie thicze wspolnego piwa, tho się czeladzi niema bronicz po cżas ListRzeź; Diar 71; A Bog [...] niech roſproſſy wſſyſtkie Kroleſtwá/ y lud ktoryby śćiągnął rękę ſwoię/ áby bronił y káźił [ut repugnet et dissipet] dom Boży ten kthory ieſt w Ieruzálem. Leop 1.Esdr 6/12; Oczko 32; SkarKaz 352b.

bronić kogo, czego [po przeczeniu] (76): A thak bandzie zandal aby thego pan Markrabya, czo yesth stharadawna naſſe bronycz nyekazal. LibLeg 7/69v, 6/157, 157v, 10/65; RejPs 128v; KromRozm I B2; MurzHist V2; KromRozm III H6v; Diar 74; BielKom C2v; Krwie powiedaſz niebronićie / á znáku krwie kielichá tzemu bronićie? KrowObr 199v, 11v, 126v, 199v, 222v; UstPraw I; BibRadz Gen 23/6, Num 30/15, Deut 28/31; dekret vcżynili na kápłany áby [...] w rowne ſwiętá robot niebronili BielKron 201, 198, 221, 374v, 411; Prot C2; SarnUzn Ev; SienLek Vv; GórnDworz M4, Kk2; RejPos 297; HistLan B; RejZwierc 71; WujJud 75v [2 r.], 114, Nn; CzechRozm 78v; ModrzBaz 11; SkarJedn 263; [gospodarz domu nierządnego] żadnemu iey [panny] nie bronił. SkarŻyw 445, 14, 308, 336; ZapKościer 9, 22v, 47v; Przeciwko tym ktorzy przy Maximilianié postępku nie bronieł ActReg 5v, 20, 118; GostGosp 34; GórnTroas 25; Duch ś. dowćipu ludzkiego nie broni. WujNT 193 marg, 80 [2 r.], Yyyyy2, Yyyyy2v; Król nie ma brónić rozgrániczenia od ſwych imion. SarnStat 838, 99, 365, 394, 403 (8); WitosłLut A2, A2v; aza nie tak wolno pozwanemu się wpisać. jako i aktorowi, gdyż tego prawo pospolite nigdzie nie broni ZapMaz II G 97/89v, 97/90; SkarKaz 279a, 416b; SkarKazSej 703a, b. Cf Szeregi.

bronić komu, czemu (200): ListRzeź w. 44; Lekarzowi mytá broniłá/ Mieniąc iżby zdrowá nie byłá BierEz I3v, O4; HistJóz B4v; maſz bronić richło dziecięciu ſpać po iedzeniu FalZioł V 43, 39; Przeklety kto broni zapłaty robotnikowi albo vciąża nędznika BielŻyw 100, 98, 105; bronią im [kobietom] cżitania piſma głębokiego, chyba modlitw á paciorkow. GlabGad A2v; ZapWar 1536 nr 2492; LibLeg 6/79, 157 [2 r.], 157v, 7/33v, 69; Y obiecałeś miłoſierdzia ſwego nie bronić Egiptowi y ziemi Bábilonſkiey y inſſem národom RejPs 128v; SeklWyzn d2v; RejJóz H8; yedno ſlowá Bożego nam nye brońćye/ yeſli go ſámi nas vczyć nye chcećye. KromRozm I B2, E3; MurzHist V2; KromRozm III H6v; Diar 34, 74; Nie broń dzyeciom náuki miernego karánia/ Wybáwiſz iego duſzę/ s pyekielnego zdánia. BielKom C2v, F8; GliczKsiąż C8, Dv, H3; LubPs P; Pan Kryſtus żádnemu ſtanowi nie bronił małżeńſtwá áni pokármow KrowObr llv, llv, 126v, 184, 199v [2 r.], 207v (18); RejWiz 190v; Leop Num 22 arg, 3.Esdr 2/28, 31, 5/72, l.Mach 13/49, Mar 9/37, 38; Poznań y inſze Miáſtá niemogą nikomu w Iármárk bronić przedáwáć/ kupowáć łokćmi/ wagámi UstPraw F3v, A3, B, F3, F3v, I; BibRadz Gen 23/6, Num 30/9, 13, 15, Deut 2 arg, 28/31; Gdy miał iecháć do Bábilonu Alexánder/ bronił mu thego ieden wieſzcżek dla złey przygody BielKron 126v; Amurat Krol Turecki/ ktory był w Azyey/ gdy vsłyſzał o oycowey śmierći/ iechał do Trácyey/ ále mu Ceſarz Konſtántynopolſki bronił páńſtwá BielKron 241, 16v, 26, 53, 65v, 108 (29); Coronae dicuntur etiam, Prominentiae ac veluti supercilia quaedam parietum arcendis stillicidiis inventa, Dáſzek máły który deſzczowi bróni ná dóm pádáć. Mącz 66a; Perimere reditum alicui, Brónić komu wrócenia Mącz 103a; Prot C2; ogień biorąc ſwą część według właſnośći ſwéy czérwieni ią/ á tho ſwym grzanim wyſuſzáiąc/ czego by mu wodá przećiwnik iego nie broniłá/ ſpaliłby ią. SienLek Vv, 124v, Vv [2 r.]; Ale niewiem czo to dziś zá wiek náſtał/ iż ludzie opuſzcżáią to co vmieią/ á chytáią ſie tego/ cżego im przyrodzenie broni. GórnDworz N4v, M4, S7, Aa8, Bb8v, Kk2; BielSat C4; HistLan B; RejZwierc 71; [Rzymianie] nieprzyiaćielowi przepráwy bronili. BielSpr 7, 32v; WujJud 198, 212v [2 r.]; BudBib Num 30/5[6]; Strum H4v; BiałKaz Mv; Puśććie dziatki przyść ku mnie/ á nie brońćie [nolite vetare] im. BudNT Luc 18/16, Act 24/23; StryjWjaz B4; CzechRozm 77, 78v, 242v; Lącki. TEmu męſtwo przyſtoi/ ále ſtáre látá/ Bronią mu go PaprPan K2, E3; Tácy to ſą Kupcy/ iákie Chryzoſtom święty z Kośćiołá Bożego każe wyrzucáć: ktorym Ceſárſkie Práwá Rycerſkiego ſtanu bronią ModrzBaz 34v, 11, 20v, 96v; SkarJedn 254, 263; Iáłmużny rad iákie mógł cżynił/ zwłaſzcżá zakonnikom: á rodzicy tego mu niebronili SkarŻyw 308, 14, 318, 325, 336, 445 (10); ZapKościer 9, 22v, 82v; StryjKron 572, 602, 767; CzechEp 235; NiemObr 20, 145; WerGośc 248; BielRozm 22; KmitaPsal A3; Mátiaſz do Prus godźi/ lecz mu drógi bronią KochProp 11; PaprUp E; ActReg 118; GostGosp 34; wiátr przećiwny okrętóm odćiągnienia bronił GórnTroas 6, 19, 32, 39, 51; GrabowSet I4, X3v; LatHar 326; Y roſkazał Rotmiſtrzowi ſtrzedz go [Pawła]/ á iżby miał folgę; y áby nie bronił żadnemu z powinowátych ieo ſłużyć mu. WujNT Act 24/23, s. 80 [2 r.], 1.Thess 2/16, Yyyyy2; kto chce wbród iecháć, nie ma mu bydz broniono. SarnStat 68; Ani ma przerzeczony A. y iego potomkowie przerzeczonému C. y iego potomkom w przerzeczoné dobrá zaſtáwné wwiązánia bronić SarnStat 1254, 214, 246, 403, 437 [2 r.], 497 (13); WitosłLut A2; ZapMaz II G 97/89v, 90; nie broń brátu twemu tego co y dla niego tobie Bog dał SkarKaz 279a, 416b; CiekPotr 26, 28, 37; SkarKazSej 703a. Cf »przeszkadzać i bronić«, »nie zezwalać i bronić«.

bronić czemu [= przed czym] (1): Gdy ſye włoſy śieką/ zową to włośnym molem: á chceſzli temu bronić/ náwierć gorczyce z miodem/ á tym włoſy pomázuy. SienLek 48.

bronić czym (13): [młodzieniec] pirwey vrąganijm/ potym łaianim/ aż na konietz śiłą a gwałtem powſtáł przećiw P. Przigodźie ij nám wſzytkim. Ktorego vporu (iako ſie godźiło) pirweyieſmy miernymi ſłowy bronili/ ale ty mało pomágały ForCnR E; ZapWar 1536 nr 2492; powod ma wieſć vrząd kędy wie wedle ſumnienia iego/ Czego mu pozwány żadnymi znáki áni liſtownymi bronić niemoże. UstPraw I, F3; BielKron 246; Wierz mi iż nie tho koniec złemu ſpráwi/ Ktho niecnot broni piſánemi práwy. RejZwierc 225v; WujJud 75v; WujJudConf 212; BiałKaz Mv; Kiedyć by ty rzecży/ ktore ſie nam zdádzą być przyrodzone/ dobre były: tedyćby ich nam Bog niezákázował. Ale iż złe ſą/ á iemu przećiwne: tedy nas od nich odwodźi/ y ſłowem ſwym onych nam broni. CzechRozm 242v; ZapKościer [492]; GórnTroas 51; SkarKaz 703b.

cum inf (42): FalZioł V 43; LibLeg 6/79, 157 [2 r.]; Iako Lacedemonowie broniąc przyiąc Alexandrá gotowáli ſie ku bitwie. HistAl D7v; Diar 34; BielKom F8; GliczKsiąż H3; Biſkup Moráwſki/ proſił Papieżá/ áby ſlowáńſkim ięzykiem niebronił ſpiewáć álbo tzytáć przed ludzmi Mſzey tákowey. KrowObr 198v, 184; RejWiz 190v; Leop 3.Esdr 2/28, 5/72, 1.Mach 13/49, 1.Cor 14/39; UstPraw F3, F3v [2 r.]; OrzRozm K2; Tho piſánie [papieża] potym Luter wyłożył ná Niemiecky ięzyk glozuiąc ſzeroko/ iż ſam Papież wyznawa złośći Rzymſkie/ á wżdy broni o nich powyádáć BielKron 199, 53, 108, 226, 251v, 346v, 381; Mącz 66a; GórnDworz S7; BiałKaz Fv; BudNT Act 24/23; Zakon nie bronił poyźrzeć ná cudzą żonę/ y z nią ná ſercu cudzołoſtwo popełnić: A Ewánielia tego zgołá broni. CzechRozm 96; ModrzBaz 96v; StryjKron 767; CzechEp 235; NiemObr 145; WerGośc 248; GórnTroas 32; GrabowSet I4; WujNT Act 24/23; SarnStat 437, 1279; CiekPotr 26.

Ze zdaniem dopełnieniowym [aby (6), by (4), żeby (1)] (11): FalZioł V 39; GliczKsiąż C8; A gdy ciągnął krol Egipſki do Kárchamis/ Iozyaſz krol záſtąpił mu z woyſkiem/ broniąc by nie ſzedł przez zyemię Iudá. BielKron 91; Ale miáſto wyplewienia/ ieſzcże ſie ſámi ſroſzſzym kąkolem rozſzyrzáią miedzy tym wiernym naſieniem Páná ſwoiego. Owſzem broniąc áby ſie nie mnożyłá prawdá iego. RejPos 54v; HistLan F2v; KochJez A4v; GrabowSet C3; WujNT 1.Thess 2/16; SarnStat 289, 947, 1235.

Zwroty: »bronić przystępu« [szyk zmienny] (5): BielKron 249v; Nieznośna ieſt niektorych Powiátowych vrzędnikow ſwawola/ że ſrodze vbogie ludźi łupią/ á przyſtępu iym do Krolá bronią ModrzBaz 20v; Rzymiánie mieyſce ſkąd ſie ſpodziewáli nieprzyacioł do Rzimu napirwey prziść/ oſádzili/ broniąc przyſtępu ktore nie dáleko Rzeki Tyberis było Phil C; Bronić przyſtępu rácż káżdey godźiny/ Grzechom/ y wſzelkiey do gniewu przycżyny. GrabowSet X3v; SkarKaz 416b.

»bronić uszu, ucha« [szyk zmienny] = nie słuchać (2): Nápominał [biskup króla]/ by ſtrzegł praw y ſpráwiedliwośći/ Pochlebcom vchá bronił/ á żył w pobożnośći. StryjWjaz B4; WitosłLut A2v.

Szeregi: »bronić a (i) nie dopuszczać, nie dopuścić« (2): yedno thilko thego bronycz a nyedopvſczacz abi ſzye wpaniſthwach chowacz [szkodnicy] myely. LibLeg 11/170; KrowObr 198v.

»bronić i hamować [czego]« (2): Vrząd Starosci y mieyski [...] powinien takiego gwałtu bronic y hamowac ActReg 17; SarnStat 390.

»przeszkadzać i bronić [komu czego]«: Intromisiey nie ma żaden ſwoi ani obcy przeſzkadzać i bronić, Panu bieniaſzowi pod winą wyzei omienioną. ZapKościer 14.

»nie bronić ani zabraniać; nie zbraniać ani bronić [czego]« (1 : 1): áby ieden [człowiek] drugiego ná dobre zápomagał/ prace nie litował/ pilnosći á chući aby nie zbraniał/ áni bronił GliczKsiąż A2v; BielKron 79v.

»bronić i (albo) zakaz(ow)ać; zakazować, bronić« (3 : 1): KrowObr 222v, 235; w iednę licżbę náuk y ártykułow ſzátáńſkich pocżytamy one náuki/ ktoremi bronią y zákázuią małżeńſtwá S. WujJudConf 212; Prohibeo – Zakazuię, bronię. Calep 857a.

»nie bronić ani zapowiedać [czego]«: á nie może tákich dróg bronić áni zápowiedáć. SarnStat 1164.

»nie zezwalać i bronić [komu czego]«: pars Aetorea nie zezwaliala i bronila przysięgi Oicu s ſynem ZapKościer 8.

a. Nie dopuszczać, zapobiegać (w odniesieniu do środków leczniczych) (26):

bronić czego (7): Theż ſol z oliwą broni krwie z dziąſl ſącżyć ſie FalZioł III 39a, *4v, I 23b, 111d, 134b, III 39a; SienLek 98.

bronić komu, czemu (16): ziele ſamo [clinopodium] w wodzie albo w winie vwarzone á dane ku picziu/ broni iadu rozlewać ſie po ciele/ ale gi trawi. FalZioł I l07b; Woda albo vkrop w ktorym by było warzono liſcie wierzbowe broni pocżęcia paniam. FalZioł I 134b, I 41a, 47c, 116c, III 27d, V 64 (14); SienLek 59v, 98.

bronić czemu [= przed czym] (2): Też czini [aloes] wonią prijemną vſt y gnijeniu broni FalZioł III 3a; SienLek T.

cum inf (18): gdy po obiedzie piecżone gruſzkhi gije/ [...] broni dymom z żołądka do głowy wſtępować FalZioł III 24a, I 23b, 41a, 47c, 111d, III 27d (16); ná ránę do tąd przykłáday ty rzeczy/ ktore iad wyćiągáią/ á goić ſye niedopnſzczą/ iáko ieſt czoſnek/ cebulá/ [...] tho wſzyſtko co kolwiek przyłożyſz/ iad wyćiągnie á zgoić ſye broni SienLek 151v, 59v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [aby (2), iżby (1)] (3): Burzthyn ktho gi pić będzie/ tedy broni iżby wilkoſci zbytnie do żołądka nie ſzły FalZioł IV 55a, IV 48c, 54a.

Synonimy: 1. chować, przestrzegać, ratować, strzec, szczycić, wybawiać, zachowywać, zastawić się, zastępować; b. oczyściać, omawiać, podpierać, pokrywać, szczycić, zastawiać się; c. ochraniać, zasłaniać; 2. nie dopuszczać, hamować, powściągać, przeszkadzać, zakazować, nie zezwalać.

Formacje pochodne: obronić, ubronić, wzbronić, zabronić, zbronić; obraniać, obroniać, odbraniać, wzbraniać, zabraniać, zbraniać.

Cf BRONIĄCY, BRONIENIE, BRONION

AK, WG