[zaloguj się]
[pdf]

PRZESTRZEGAĆ (513) vb impf

przestrzegać (513), [przestrzygać].

Pierwsze e jasne; -strzég- (88), -strzeg- (17); -strzeg- Mącz, KochCn; -strzég- : -strzeg- BiałKat (1:2), KochPs (6:2), SarnStat (53:11); a jasne.

Fleksja
inf przestrzégać
indicativus
praes
sg pl
1 przestrzégåm przestrzégåmy
3 przestrzégå przestrzégają
praet
sg pl
1 m przestrzégåłem, -m, -em przestrzégåł m pers
n subst my przestrzégały
3 m przestrzégåł m pers przestrzégali
f przestrzégała m an
n subst przestrzégały
fut
sg pl
1 m będę przestrzégåł, przestrzégać będę m pers przestrzégać będziem, będziemy
2 m przestrzégać będziesz, będziesz przestrzégåł m pers będziecie przestrzégali, przestrzégać będziecie
3 m przestrzégać będzie, będzie przestrzégåł, przestrzégać będzie, będzie przestrzégåł m pers przestrzégać będą, będą przestrzégać
n subst będą przestrzégały
imperativus
sg pl
1 przestrzégåjmy
2 przestrzégåj przestrzégåjcie
3 niechåj przestrzégå niech przestrzégają
conditionalis
sg pl
1 m bych przestrzégåł m pers bysmy przestrzégali
2 m byś przestrzégåł, by przestrzégåł m pers byście przestrzégali
3 m by przestrzégåł m pers by przestrzégali, by byli przestrzégali
con praet
sg
3 m by był przestrzégåł
impersonalis
praet przestrzégåno
con by się przestrzégało, by przestrzégåno
participia
part praes act przestrzégając

inf przestrzégać (156). ◊ praes 1 sg przestrzégåm (15). ◊ 3 sg przestrzégå (86). ◊ 1 pl przestrzégåmy (6). ◊ 3 pl przestrzégają (25). ◊ praet 1 sg m przestrzégåłem, -m, -em przestrzégåł (7). ◊ 3 sg m przestrzégåł (33). f przestrzégała (5). ◊ 1 pl subst my przestrzégały (1). ◊ 3 pl m pers przestrzégali (16). subst przestrzégały (1). ◊ fut 1 sg m będę przestrzégåł (3) LubPs, KochPs, ReszPrz, przestrzégać będę (3) SarnStat (2), SkarKaz. ◊ 2 sg m przestrzégać będziesz (1) RejAp, będziesz przestrzégåł (1) StryjKron. ◊ 3 sg m przestrzégać będzie (4), będzie przestrzégåł (3); przestrzégać będzie RejPos (2), SarnStat; będzie przestrzégåł GórnDworz, RejZwierc; przestrzégać będzie : będzie przestrzégåł LubPs (1:1). ◊ [1 pl m pers przestrzégać będziem, będziemy.] ◊ 2 pl m pers będziecie przestrzégali (1) KołakSzczęśl, przestrzégać będziecie (1) SkarKazSej. ◊ 3 pl m pers przestrzégać będą SarnStat (4), będą przestrzégać (2) Strum, ModrzBaz. subst będą przestrzégały (1). ◊ imp 2 sg przestrzégåj (7). ◊ 3 sg niechåj przestrzégå (2). ◊ 1 pl przestrzégåjmy (2). ◊ 2 pl przestrzégåjcie (3). ◊ 3 pl niech przestrzégają (4). ◊ con 1 sg m bych przestrzégåł (2). ◊ 2 sg m byś przestrzégåł (1) SkarŻyw, by przestrzégåł (1) BielSpr. ◊ 3 sg m by przestrzégåł (12). ◊ 1 pl m pers bysmy przestrzégali (3). ◊ 2 pl m pers byście przestrzégali (2). ◊ 3 pl m pers by przestrzégali (21). ◊ con praet 3 sg m by był przestrzégåł (2). ◊ 3 pl m pers by byli przestrzégali (1). ◊ impers praet przestrzégåno (4). ◊ con by się przestrzégało (1) [może con 3 sg n od PRZESTRZEGAĆ SIĘ], by przestrzégåno (1). ◊ part praes act przestrzégając (69).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Uprzedzać, informować o tym, co ma nastąpić [w tym kogo, co (żywotne) (40)] (54): A wſzak gim to powiedziano A iawnie wiedzieċ wſem dano. By zawſdy gotowy byli [na sąd Boży] A natem ſię niemilyli. Aby ie przeſtrzegaċ miano Gdy by gim ſtanaċ kazano. RejKup b5v.
a. O tym, co się stanie (wyjątkowo też: co się dzieje) złego: ostrzegać o niebezpieczeństwie; praemonere Mącz, Cn; praecustodire JanStat (53): KIedy chłop ſiáł konopye/ Iáſkołká wołáłá/ Cići pyći będą nići/ ptaki przeſtrzegáłá. A gdy ptacy nie dbáli/ iż iuż chłop miał nići/ Vciekłá w dách do niego/ nie cżekáiąc wići. RejZwierz 126v, 15v; BielKron 54; Mącz 231a; Obácżże thu nędzny włodárzu dobrodzyeyſtwo tego Páná ſwego/ iż cie ſamże przeſtrzega/ iżći ſie ſamże opowieda/ iż go dochodzą głoſy o tym márnym ſzáfárſtwie twoim RejPos 193, 164; Bo wżdy ow [pies] czo ſzcżeka ieſzcże wżdy przeſtrzega/ że wżdy cżłek nań ſobie kijá ſzuka álbo ſobie kordá popráwi. RejZwierc 83, A6, 49; kiedy ſye ſługá w Páná wkrádnie/ śiłá będźie przewodźił/ niż ſye Pan obaczy [...]. A naydźie tákiégo łotrá/ że y miárę żywnośći ſtołu P(áńſkiégo) będzie moderował: á Pán w téy mierze/ bárzo ćiągnie kotá. Y obaczą tho Ludźie y Páná będą przeſtrzégáć/ przedśię Pan nie da wiáry. Strum R3; OBráni Sędźiowie [...] przyśięgę iáko w Státućie ich Sędźia Ziemſki przyśięga/ oni téż tákowąż vczynić máią/ z tym dokłádem. Iż zmowy y porozumienia w żadnych ſpráwách z żadnym nie czynić/ rádźić/ przeſtrzégáć/ rad táiemnych odnośić/ y podárków bráć nie będźie. SarnStat 868.

przestrzegać czego (1): iż on [Bóg] wypełniwſzy nád tobą wſzytki dobrodzieyſtwá ſwoie/ obacżywſzy to iżby to byłá nędzna pociechá twoiá/ ieſlibyś był nie miał być zbáwion/ przeſthrzegáć thego racży iáko miłośćiwy Pan RejPos 146.

przestrzegać z czego (5): Słuchayże ieſzcże s cżego cie thu dáley Pan twoy miłośćiwie á łáſkawie przeſtrzegáć racży/ iżći ſie zyáwi ná on cżás záwżdy przed ocżymá thwymi wiele omylnikow á wiele wymyſlacżow ſwiátá thego/ opowiedáiącći/ iż to thák á nie ták iáko ty mnimaſz/ maſz ſzukáć Kryſtuſá Pána ſwego RejPos 261. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym; »przestrzegać z niebezpieczeństwa«.

przestrzegać od kogo, od czego [= przed kim, przed czym] (5): Wiele rázow [Juliusz Cezar] mowił gdy go przeſtrzegano od tych zdradzyec/ iać ſie śmierći z żadney przycżyny nie boię BielKron 131; RejPos 68v; RejZwierc 89v; Niech ſłucha przeſtrogi Aniołow [...]/ ktorzy nas od Herodow chytrych Heretykow/ okrutnych mordercow Dyabłow/ y sieći ich/ to ieſt grzechow przeſtrzegáią SkarŻyw 28; gromił ie [białegłowy] bárzo/ [...] od cżártá ich przeſtrzegáiąc/ á do Anielſkiego towárzyſtwá wżywoćie y roboćie pierwſzey/ wzywáiąc. SkarŻyw 413.

przestrzegać od kogo [= w czyim imieniu] (1): Ale thy moy miły Krześćiáńſki cżłowiecże/ [...] ſłuchay rády Baruchá onego Proroká ſwiętego/ gdy od Páná przeſtrzegał lud wierny iego/ opowiedáiąc im gniew Páńſki [...]/ mowiąc ták do nich: Iż wiedzcie niebożątká/ że pewnie będzyecie od Páná wáſzego/ zá grzechy wáſze/ w ręce nieprzyiácioł ſwych pod kroleſtwo Bábilońſkie poddáni/ á tám w niewolą záwiedzyeni. RejPos [226].

przestrzegać przez kogo (1): iż nie bes Duchá Prorockiégo Pan Bóg vpomina y przeſtrzéga dźiwnym obyczáiem Królá Polſkiégo/ y Króleſtwo iego/ nie tylko przez nas Káznodźieie [...]: ále téż y przez poſpolitégo człowieká. Gdźie ſye kolwiek obróćiſz/ á vſzy ſwé ná świát podnieśieſz/ nic inégo nie vſłyſzyſz/ iedno co ten iednoſtáyny głos ludzki: ZGINiemy. OrzQuin Yv.

przestrzegać czym (2): Iż ſie káżde źwirzę ſroży á práwie poſtáwą ſwą przeſtrzega kiedyby miáło obráźić RejZwierc 49v; OrzJan 106.

przestrzegać o kim, o czym (4): DiarDop 112; O kthorych nas z dawná przeſtrzegał Ieremiaſz/ mowiąc nam: Nie wierzcie ſłowom prorokow fáłſzywych RejPos 54v; Wielkie zdrády y ſzkody od ſwych że chleboieccow náprzodku ćierpiał. o ktorych gdy go przeſtrzegano/ mowił: wolę być oſzukány/ niſzli o kim zle trzymáć/ poki ſię złość iego niepokaże. SkarŻyw 335. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym.

przestrzegać w czym (6): Ták iáko w tym y Páweł s. nas przeſtrzegał/ opowiedáiąc tho nam/ iż ſie nam będą y w oſobach Anyołow ſwiátłośći vkázowáć/ áby nas iedno mogli odwodzić od wiáry/ á od mocney náuki Páná náſzego. RejPos 115v; Odpowiedź dáli Kápłani/ iż nam obiáwiłá Cybellis bogini y Cumea Sybillá: iż ná was przydzie gniew Boży o przeſládowánie nas iey ſług: iż was będą Wężowie kąſáć/ iáko niegdy Egiptcyany. A thák was przeſtrzegamy w tym. BielSpr 44v; Woyny ich z ſzátánem duchowney/ iáko hetman napilney [!] náucżał. W czym był miſtrz wielki Anthoni Swięty/ vmieiąc dobrze Duchowne ſtrzały y śiatki ſzátáńſkie poznawáć/ y w nich inne przeſtrżegáć. SkarŻyw 57; PowodPr 9. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: z tego (2), w tym (2); iż, że (8), jako ‘że’ (3), aby (2), zaimek względny (2)] (15): yſch pyothr Granowſky poſlal bill knyemv Baydorką miſzliwcza ſzwego do krziwynya zliſtem przeſtrzegayączgo wtem aby ſzyą Byenyaka Zayaczkowſkyego ſtrzegl LibMal 1546/122; RejAp CC2v, 98v, 110, 149v; Pátrzáyże tu moy miły Krześćiáńſki cżłowiecże/ iáko cie tu Pan przeſtrzega/ iż cżárt on od wiekow nieprzyiaciel twoy/ ſtoi iáko mocny zbroinik vſtáwicżnie v drzwi ſumnienia twoiego. RejPos 79v, A5v, 29, 181v, 187v, 261; Y kazał ią w więzieniu mieć/ polecáiąc przełożonemu nád więzniámi/ áby nic złego nie ćierpiáłá: á żeby ią námawiał ſłowy pięknemi/ przeſtrzegáiąc go/ iſz Chrześćiánie bárzo ſą trudni do zániechánia przedſięwzięćia ſwego. SkarŻyw 444; ActReg 15; ále wedle możnośći mey pożytki krolewſkiego Máieſtatu/ Kroleſtwá y Rzeczypoſpolitey rozmnażáć będę: y co będę wiedźiał/ y będę rozumiał Máieſtatowi krolewſkiemu/ y Rzeczypoſpolitey obráźliwego y ſzkodliwego/ przeſtrzegáć będę SarnStat 36 [idem] 224.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia dalszego w zdaniu nadrzędnym (1): WIelkie ná on czás trwogi y nawałnośći ná vcznie Páńſkie powſtawáły: gdy im o blizkiey śmierći ſwoiey/ y o ich ośieroceniu/ y zachwiániu opowiedał P. Iezus. Gdy y Piotrowi napierwſzemu miedzy nimi iego vpadek oznaymiał: [...] Gdy y o innych przeſtrzegał iáko vćiec od niego y wzgorſzyć ſię mieli. SkarKaz 548a.

Z przytoczeniem [zawsze: „mówiąc”] (3): RejPos 54v; á gdy o cżym nieprzyſtoynym mowić pocżęli/ á onego idącego obacżyli: wnet przeſtrzegał ieden drugiego/ mowiąc: cyt/ cyt/ ono Bernárdyn idzie. SkarŻyw 459; Przetoż ná tákie Tyráńſtwo iśćą [!] ſię one nieſzcżęśćia w ktorych Pan Bog lud ſwoy niekiedy przeſtrzegał mowiąc: Ziemiá wáſzá ſpuſtoſzáła: miáſtá wáſze popálone ogniem: kráinę wáſzę obcy pożyráią w ocżu wáſzych: y będźie ſpuſtoſzona iáko w náwáłnośći nieprzyiaćielſkiey. PowodPr 9.

Z połączeniem przytoczenia ze zdaniem dopełnieniowym (1): RejPos [226] cf przestrzegać od kogo [= w czyim imieniu].

W charakterystycznych połączeniach: przestrzegać jeden drugiego, ludzie nieopatrzne, świat; przestrzegać od czarta, od diabłow, od fałesznikow Pisma Św., od grzechow, od heretykow, od zdradziec; przestrzegać przez kaznodzieje, pospolitego człowieka; postawą przestrzegać, krolestw spiknieniem; łaskawie przestrzegać, miłościwie, mocno, srodze; z dawna przestrzegać.

[Przysłowie: Kto groźi/ ten przeſtrzega. PlutBBud I2.]
Zwroty: »przestrzegać z niebezpieczeństwa« = praemonere a periculis aliquem Cn (2): RejPos 128v; y ten [Pan Bóg] ćię [Wasza Królewska Miłość] ſam głoſem wielkim przyzywa/ ábyś ſie nágotował/ y podnióſł teraz woynę/ póki ćię tym zgodnym wſzyſtkich króleſtw ſpiknieniém ſam przeſtrzégáć z tego niebeſpieczeńſtwá raczy OrzJan 106.

»przestrzegać pilnie« [szyk 1:1] (2): Przeſthrzegáć nas theż pilnie racży/ iż miáły przyść rozmáite wymyſły á náuki ná then ſwiát RejPos A5v; Będziemy ſpołu wołáćć [!] y roześlem wići/ Iż Pan Bog świát záwieśił ná ćieniuchney nići: Ledá kiedy ſie vrwie/ niech ſie oſtrzegáią/ Pewny koniec iuż świátá w rychłym cżáśie máią. [...] Wołáią Puſtelnicy y my też wołaymy/ A ludzie nieopátrzne pilnie przeſtrzegaymy. BielRozm 2.

Szeregi: »karać i przestrzegać« (1): Y przeźrzał tho/ áby Duch ſwięty [...] był thu sſtąpił po iego ſwiętym w niebo wſtąpieniu/ á iżby był karał á przeſtrzegał ſwiát/ to ieſt ludzye ná ſwiecie mieſzkáiące/ s tego troygá niebeſpiecżeńſtwá/ kthorego żadny cżłek vydź nie miał/ bez ſpráwy á łáſki Páńſkiey. RejPos 128v.

»mowić (a. powiedać) i (a) przestrzegać« (2): mamy nadzieję tę, że [...] będziecie WM temu tak zabiegać, aby się i prze to sjem ten nie rozjeżdżał i ty niebezpieczeństwa, o ktorych mowiemy i przestrzegamy, aby na Koronę za WM tu na ten sejm warszawski zjechaniem się nie urodziły. DiarDop 112; RejAp 98v.

»przestrzegać a (i, abo) upominać (a. napominać)« [szyk 4:2] (6): OrzQuin Yv; Y niechciał tego Pan nigdy [...] omieſzkáć w piſmiech ſwoich nam od niego zoſtáwionych/ áby nas s tego przeſtrzegáć á vpomináć nie miał: iż po wſzytki cżáſy tu żywothow náſzych/ záwżdy ſie mieli zyawiáć á okázowáć fáłeſzni Prorocy RejPos 187v, 29, 163v, 188v; Ale y máło wyſzſzey w kápitule iij. ieſt też tám niemáło nápiſano [...]/ iáko poććiwa rádá od tákiego narodu ludzi páná ſwego przeſtrzegáć á vpomináć ma. RejZwierc 89v.

»wołać, (a, i) przestrzegać« (3): RejAp 149v; Ia was przed ocżymá záwſze będę miał/ z wámi będę mowił/ was bedę vcżył/ was nápominał: gdy iákie náwáłnośći powſtáną/ ná was będę wołał/ będę przeſtrzegał: y owſzem wiedząc/ iż ſzátan bez przeſtánku ſzuka kogoby pożárł ReszPrz 4; SkarKaz )(3.

Przen (2):

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): GostGosp 22 cf Szereg.

Zwrot: »przestrzegać z daleka [czym]« (1): Bo ſię ná prądźie wodá kędźierzáwi: Cżáſem też gada/ przeſtrzega z dáleká/ Głoſem cżłowieká [tj. ludzkim głosem]. KlonFlis F2v.
Szereg: »uczyć i przestrzegać« (1): Lucżywá zá piecem nie chowáć: bo tego ſámo doświadcżenie vcży y przeſtrzega/ że ſie od tego zápaláią y pogorywáią wſzyſtki dwory. GostGosp 22.
2. Mówić komuś, jak należy, a zwłaszcza jak nie należy postępować; monere Calep, Cn; commonefacere, emonere Calep [w tym: kogo (163)] (186): LibLeg 11/133v; BibRadz Prov 9 arg; OrzQuin D3v; Iż iamći to ieſt on Iezus wáſz kthorym przeſtrzegáiąc was zeſłał do was Anyołá ſwego/ áby wam to wſzytko oznaymił á oſwiádſzył koſciołom wáſzym. RejAp 194v, BB6, 35v; A tákże też ty káżdy Krześćiáńſki cżłowiecże/ [...] nie dufay káżdemu duchowi/ iáko cie ſam Pan przeſtrzegáć racżył/ iedno pátrzay mocno ktory duch ieſt s prawdy RejPos 126, 5v, 37, 60v, 253, 261; Bo gdy cie vyrzą niedbálczá á nikcżemniká/ nie tylko áby cie przeſthrzegáć álbo ſie przećiwiáć życżliwie mieli/ ále ieſzcże s ciebie oſtátek wyſmieią RejZwierc 17v; Abowiem ty pochlebne głoſy/ choćći ſie ták zda iż cie przeſtrzegáią/ á iżći rzkomo wiernie życżą/ máią być przedſię pilnie vważáne RejZwierc 92, 256v; A wyſzedſzy też iuż z onych pierwſzych [siatek szatańskich]: nie tákże ſobie tuſzćie/ áni ták (dla Bogá przeſtrzegam) o ſobie trzymayćie/ áni ſie tym ćieſzćie/ żebyśćie záraz mogli być wcále wolnymi/ przędziwá onego ſzátáńſkiego CzechRozm A7v; ArtKanc K9v; Gdy nákoniec przeklęta ſektá Nowokrzcżeńſkich Aryanow/ ná ſámego ſyná Bożego dźiedźictwo y Máieſtat ſie tárgnęłá: iákoż P. Bog tey pożycżáney (iáko Páweł ś. przeſtrzega) látorośli wykorzenić nie ma PowodPr 30, 11; To zgromienie Páńſkie/ nie ſłuży iedno ná tego co vpomina/ choćiaż ſam zły ieſt: ále tobie ktorego vpomináią y náuczáią nic nie wádźi/ choć ćię y zły przeſtrzega/ y táki ktory w tymże grzechu leży. SkarKaz 279b.

przestrzegać czego (3): RejPos 266v; á X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ będąc názbyt ſkorem/ niechay ſię tego boi/ cżego tám Pan Chriſtus przeſtrzega/ áby miáſto kąkolu/ pſzenice nie wyrwał NiemObr 18. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

przestrzegać od kogo, od czego (7): Koloſenczyki podfirdza w wyerze/ ktorey ſye yuż byli z inąd á nye od nyego náuczyli/ á przeſtrzega od obłudney śwyątobliwoſci j náuki KromRozm II e2v, e4v; LubPs R; Przeſtrzegałći też Prorok Saulá od złego/ A wżdy przedſię nie przeſtał vmyſłu ſwoiego. RejWiz 135; BielKron 272; RejPos 30, 261.

przestrzegać z czego (53): LubPs X2v; BibRadz *4; RejAp 120v, 155; Wymyſláliſcie dziwne modły á dziwne ofiáry/ ktoremiſcie chcieli gniew Páńſki vbłagáć/ co wam nigdy pomoc nie mogło/ iáko was s tego y Prorocy przeſtrzegáli. RejPos 12; Y Kto ieſt z was tháki kthoby mie mogł przeſtrzegáć z grzechu? RejPos 83v; Słuchayże rádzęć pilno tu náuki á vpominánia Páná twoiego/ á nie odnoś ſie áni ná lewo áni ná práwo od niego/ zá tymi omylnemi rádámi/ s kthorych cie tu Pan przeſtrzegáć racży/ ſwiáthá tego. RejPos 262v, 24, 129v, 130, 130v [3 r.], 132v (25); gdzye vyrzyſz ſproſne á brzydkie ſpráwy y obycżáie ludzkie/ ábyś ſie imi vmiał káráć/ ſobie ie brzydzić/ y drugie potym z nich przeſtrzegáć. RejZwierc 23v; Solon Athenieńſki Philozoph y przełożony/ gdy Atheńcżyki w práwá y w poććiwe obycżáie wpráwował/ tedy ich ni s cżegoy więcey nie przeſtrzegał iedno z nieprawdy RejZwierc 83v; A ten theż cobychmy go s cżego przeſtrzegáć mieli/ ták powiádá: [...] Co ſie do mnie nie podoba tobie/ popráwuy że tego potym w ſobie. RejZwierc 267 [idem [WerReguła]] A3, A6 [4 r.], 44, 46v, 47v, 48v, 80; [Tákież Harpagus gdy krolá ſwego z niektorych rzecży przeſtrzegał/ ku wielkiey żáłośći przyſzedł/ abowiem krol rozgniewawſzy ſye iegoż mu dzieći zwárzyć kazał LorichKosz 12 (Linde s.v. przestrzedz); WerReguła 120 (Linde s.v. przestrzedz)]. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

przestrzegać przez kogo (6): Scżegoż nas ten Pan przeſtrzegáć álbo vpomináć rácży przez ty latáiące Anyoły ſwoie? Oto ſłuchay co mowi: Boycie ſie Bogá á daycie temu chwałę/ á tego chwalćie ktory ſtworzył niebo y zyemię. RejAp 120v; A toć ieſt przycżyná przecż nas Pan obyecał przeſtrzegáć s tego grzechu niedowiárſtwá náſzego przez Duchá s. ſwego RejPos 130; Tákiego káżdego/ ktory ieſt ták wiernym iemu/ záwżdy then Pan miłośćiwie/ ták przez Proroki/ ták też przez Apoſtoły/ wiele á wielekroć przeſtrzegáć á vpomináć racżył RejPos 187v, 187, 204v, 266.

przestrzegać przez co (1): A z dawnych ieſzcże cżáſow ták przez Proroki/ ták też właśćiwemi vſty ſwoiemi tákże y przez náuki Apoſtołow ſwoich/ y inych ſwiętych/ nam tho opowiedáć á nas s tego przeſtrzegáć racżył. RejPos 187.

przestrzegać czym (12): Coż każe cżynić/ cżymże nas przeſtrzega? Oto ſłuchay iżći powieda: Abyś ſtrzegł odzienia twego/ ábyś ſie nágo nie vkazał á nie obiáwił ſromoty ſwoiey. RejAp 138; Bo w thákiey pieſzcżocie/ iáko on nas thu poſtánowić racżył/ dawſzy nam w moc wſzytki roſkoſzy ſwiátá tego/ by nas nie vpomináł á nie przeſtrzegał przygodámi ſwiátá thego/ dawnobychmy go zápomnieli RejPos 127v, 25; Ale [filozofowie] zawżdy walcżyli á wielką burdę vſtáwicżnie mieli z niecnotámi á z rozmáitemi ſpráwámi ſwiátá tego/ á s ſproſnemi/ á z obrzydłemi wyſtępki ludzkiemi/ rádámi ſwemi/ ſpráwámi ſwemi/ y piſmy ſwemi rozważnemi/ márny ſwiáth przeſtrzegáiąc RejZwierc 23v, A5, 4; Témi znáki nas bowiem Bóg przeſtrzégáć raczy: Aby człowiek co w ſwoiéy pracy nie ſzkodował/ Ale owſzem z vrobku ſwégo ſye rádował. KochPhaen 1; Nie kuy nowych pieniędzy/ przeſtrzegam ćię rymem [= przysłowiem]: By ćię záś nie poſłano do Plutoná z dymem. KlonWor 67. Cf Z przytoczeniem; »upominaniem przestrzegać«.

przestrzegać w czym (14): Po tym znáć ſługę wiernego/ Co przeſtrerga [!] páná ſwego/ Zwłaſzcżá w tákich rzecżach wielkich BielKom G5; GliczKsiąż D7; Słuchayże co ſámá tá nieſkończona mądrość powiedáć/ iáko nas w tey obłędliwośći [tj. grzechu] vcżyć á przeſtrzegáć racży: Iż káżdego duchá ſłucháć możecie/ ále ſie tego dzierzcie ktory ieſt s prawdy RejAp 33, 149; A ták tym ktorzy ſą vcżćiwi ſtrożowie/ y ſławy páńſkiey/ y ſtanu páńſkiego/ trzebá tego pilnowáć/ áby w káżdym vnieſieniu nadobnie páná przeſtrzegáli/ nie vpornie/ ále s przypadku/ á pięknemi ſłowy/ nie iáwnie ále poćichu/ [...] á iákoby s pożártku iákiego. RejZwierc 51; [św. Symeon] Pogáńſkie/ Zydowſkie/ y Heretyckie błędy pſował: Krole y Pány Chrześćiáńſkie w niektorych rzecżách należytych przeſtrzęgał [!]. SkarŻyw 31; WerGośc 267; BielRozm 8; PowodPr 15. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

przestrzegać gdzie [w tekście] (2): Ták iáko nas y tu w tey Ewányeliey niżey nápiſáney náſz miłośćiwy Pan/ pod oſobą tego to włodárzá/ ktorego tu wſpomináć racży/ przeſtrzegáć á vpomináć miłośćiwie racży. RejPos 190v, 224.

cum inf (1): Wtym kożdy ocyec myałby bráć przykład z onego Tobiaſſá/ ktory yáko to o ſobye dał znáć doſtawſſy ſyná/ onego z dzyećińſtwá práwye y nabożeńſtwá vcżył/ y ſtrzedz ſie grzechow wſſelákich przeſtrzegał. GliczKsiąż E6v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (1), z tego (11), w tym (5); aby, iż(e)by, żeby (60), iż (3), iż ... aby (1), zaimek względny (1)] (65): We wtorym [rozdziale św. Paweł] tákyeż ye ćyeſſy y podfirdza/ przeſtrzegáyąc áby ſye nyedáli zwodźić około przyſcya Páńſkyego ná ſąd KromRozm II e3; DiarDop 101; Cicero gdy vcży karánya/ przeſtrzega wtem káżdego/ áby wthen cżas wyárował ſie gniewu/ dáyąc tego przycżynę/ iż práwi rozgniewány gdi káráć będzye/ nigdy tey myernosći nye záchowa ktora yeſt myedzy trochą á máłem. GliczKsiąż G3v; Nye mowyę áby go [ojciec] nye dawał y nye dopuſſcżáł ná kápłáńſtwo/ ále przeſtrzegam áby pyerwey obácżył yeſliby ná kápłáńſtwo był godnym ſyn yego. GliczKsiąż O5v, Gv, L5; Bo nas od zgorſzenia przeſtrzega/ ábychmy widząc iáko kwitną niewiernicy w bogáctwiech/ nie vnośili myſli ſwych od Páná ſwego. LubPs R; RejWiz 134, 178; Po tym miey ludźie godne/ y świádomey cnoty/ Y poſadz ie ná mięſcu [!] oney przeſzłey roty. Przeſtrzegáiąc ich naprzod áby ſię chronili/ Tego co nie przyſtoi Prot D2v; RejAp 79, 109, 122v; iż on [Pan nasz] nigdy nic zámieſzkáć nye chciał/ áby nas s thego przeſtrzegáć nie miał/ coby miáło ſzkodzić ábo nam przekażáć do miłoſierdzya iego á ku zbáwieniu náſzemu. RejPos 177v; Tedy áby wżdy iáko táko od tego zábieżał onemu złemu ſprzećiwnikowi thych nędznych podnoſzkow ſwoich/ pilnie ie s tego wſzędy vpomináć á przeſtrzegáć racży: Iż gdy iuż nie może być táka ſpołecżna miłość á táka życżliwość iżby ieden drugiego miłował iáko ſam ſiebie/ tedy áby wżdy kſtałth tey powinnośći záchowáli miedzy ſobą/ to ieſt/ pokoy ſpołecżny RejPos 333v, A5v, 6, 10v, 25, 63 (27); RejZwierc 47v, 62v; WujJudConf 208; Iednák w tym ćię przeſtrzegam/ y nápominam: ábyś ná to pámiętał: iż poniewaſz chceſz być vcżniem ſzkoły Chriſthá Páná: [...] żebyś ſie co naproſtſzego pytánia trzymał CzechRozm 2, 2v; Przetoż ćię wiernie przeſtrzegámy/ ábyś tym Grekom nie dufał: á nie tych ſię mlodych/ ále onych ſtárych ktorzy w zgodzie byli z kośćiołem Rzymſkim/ trzymał SkarJedn 351; Przeto przeſtrzegał áby ſię łowić cżártu nie dáli. SkarŻyw 328, 58, 134, 152, 492, 600; Przetoż ia tu iuż káżdego przestrzegam, żeby nie mnimał, iżby ten káżdy coby vmiał ántychristá opiſáć y onego poznáć, mogł też záraz poznáć y opiſáć Bogá y Christuſá. CzechEp 413; NiemObr 12, 109; KochPhaen 1; Y Páweł S. káżdego przeſtrzega/ áby ſię nie vpijał winem/ bo w winie/ práwi/ ieſt niecżyſtotá WerGośc 254; BielRozm 8; OrzJan 86; W tym ćię przeſtrzegam Chrześćijáninie miły z S. Cyrylluſem Alexándryiſkim/ ábyś nietylo ſłowy iákożkolwiek wiárę tu z Apoſtoły wyznawał [...] ále y o prawdźiwe wyrozumienie tych ártykułow ſię ſtárał. LatHar 10, 126; WujNT 2.Cor 9 arg, 2.Thess 2 arg; Tenże co nas káráć chce/ ábyſmy od iego gniewu vćiekáli y o ſobie rádźili/ nas miłośćiwie przeſtrzega. SkarKaz 7b; CiekPotr 41.

Z przytoczeniem [w tym z zapowiednikiem: tak (2); (tak) mowiąc (9), mowiąc (a. pisząc) tymi słowy (3), temi słowy (3); przytoczenie w imp (10)] (19): Wiedzą IchM, że Apostoł przestrzega nas, abyśmy doświadczali duchow, ktorem duchem kto uczy, mowiąc: Probate spiritus, an ex Deo si[n]t. DiarDop 101, 101; Pan Kriſtus powyedzyeć racżył iż bárzo kroleſtwo niebyeſkye należy dzyecyom: wcżym przeſtrzegał ápoſtoły nyektore temi ſlowy: Záprawdę álbo pod przyſięgą/ yeſli ſie nye poſtáracye/ ábyſcye byli tákyego żywotá yákyego ſą dzyeći/ nye oſięgnyecye żywotá wyecżnego. GliczKsiąż D7, O6; Pan też ſam przeſtrzega: Bądźcie záwżdy gotowi/ bo nie wiecie cżáſu áni godziny ſwoiey. RejPos 6v; A tákże y Ambroży s. nas przeſtrzega s tego/ piſząc tymi ſłowy: Strzeżcie ſie brácia miła miedzy ſobą kłamſtwá/ ábowiem ći wſzyſcy co ſie w nim kocháią ſą ſynowie dyabelſcy RejPos 189v, 54v, 178, 204v; Przeto nas Doktor pogáńſki S: Páweł przeſtrzéga mówiąc/ Nie záſmucayćie Duchá Bożégo: [...] wſzeláką gorzkość/ gniéw/ zápálczywość/ wołánie/ bluźnienie/ niech precz będźie od was BiałKat 51; BudBib b3v; CzechRozm 31; NiemObr 79; A Apoſtoł Poweł [!] święty nas w tym przeſtrzega/ mowiąc: Wiedząc ten cżás/ że iuż nam cżás y godźiná powſtáć ze ſnu. WerGośc 267; Y dla tegoż piſze Ekklezyáſtykus w kśięgách ſwych o tym/ vpomináiąc y przeſtrzegáiąc káżdego/ temi ſłowy: Nie opuſzcżay/ práwi/ przyiaćielá ſtárego/ boć wſzelki nowy przyiaćiel rowny nie będźie ſtáremu. WerKaz 275; PowodPr 15, 76; Ktoż dźiś/ proſzę/ ſłucha ſyná Bożego ktory nas ták przeſtrzega/ Mátth. 16. Ná co ſię to przygodźi cżłowiekowi/ choćby dobrze wſzytek świát pozyſkał: á vſzcżerbek iáki y vbliżenie odnioſł ná duſzy ſwoiey? KlonWor ded **3, 70.

Z połączeniem przytoczenia ze zdaniem dopełnieniowym [w tym przytoczenie poprzedzone słowem: mowiąc (2); iż (5), zaimek pytajny (1); przytoczenie w imp (5)] (6): RejAp 33; Ale pátrzay iż cie tu Pan s tego pilnie przeſtrzegáć á vpomináć racży/ iż pokiś ná tey nádziei á ná tey omylney drodze żywotá ſwego/ ſzukay pilnie káżdey zgody á káżdego poſtánowienia w nędznym ſercu ſwoim RejPos 181v; A od tákich ludzi przeſtzrega [!] Sálomon wierne Páńſkie/ iáko záwżdy złoſniká káżdego w ięzyku iego poznáć maſz/ bo on záwżdy w ſercu ſwoim zmyſla zdrády/ á gdyć co vſty ſwoiemi powiedáć będzye/ nie wierz mu: ábowiem ſiedmioráką złość zmyſla ſerce iego. RejPos 261, 188, 259v; RejZwierc 80.

Podmiotem jest tekst (2): Abowiem trzebá ſie záwżdy rozmyſláć ábychmy nicżym Páná nie obráźili/ á pomiernie/ á poććiwie wſzytkiego vżywáli/ áby ſie weſele náſze/ thák iáko nas piſmo przeſtrzega/ w ſmutek nie obroćiło. RejZwierc 74; Naydzieſz drugiego co mu ſie ludzie wſzyſcy ſmieią/ á on ſie o to rozgniewa. A też nas s thego oná ſtára przypowieść chłopſka przeſtrzega: Iż kto mowi co chce vſłyſzy coby nie rad. RejZwierc 80.

W połączeniach szeregowych (7): A też nye tym vmyſlem piſáli [św. Paweł i inni]/ áby Ewányeliſtow nyedoſtátki nápełnyáli/ á náukę Páńſką doſtátecznye wyſtrychnęli: Ale żeby nyektore poſpolſtwá/ álbo też oſoby yuż wyerzące wedle potrzeby podfirdzáli/ nápomináli/ ćyeſſyli/ przeſtrzegáli/ rządu popráwyáli/ błędu á wątpliwoſci potoczne głádźili. KromRozm II e; LubPs X2v; A ták ie tu Pan y káráć/ y przeſtrzegáć/ y vpomináć racży/ y nędznem to ich bogáctwo przezywáć racży. RejAp 42v; RejPos 129v, 187, 214v, [344]v.

W charakterystycznych połączeniach: przestrzegać apostoły, ludzi (narod ludzki, lud, człowieka) (8), świat (5), wierne (wiernych) (7), zwolenniki; przestrzegać od fałszywej (obłudnej) nauki (2), od obłudnej świątobliwości, od kacerstw, od zgorszenia, od złego; przestrzegać z grzechu (4), z niedbałości (2), z nieprawdy, z pokoju, z [czyich] powinności, z pychy (2), z sprawiedliwości (2), z swowolnego żywota (2), z uporu (2); przestrzegać przez anioły, przez apostoły, przez Ducha Św., przez proroki (2); przestrzegać przez nauki apostołow; pismy (pisaniem) przestrzegać (2), przygodami świata tego, radami, rymem [= przysłowiem], znaki; w nieopatrzności przestrzegać, w obłędliwości, w uniesieniu; częstokroć przestrzegać, dziwnie, hojnie, jaśnie (2), jawnie, łaskawie (2), miłościwie (7), nadobnie (3), osobliwie, ustawicznie, (wiele a) wielekroć (3), wiernie, życzliwie.

Zwroty: »przestrzegać z daleka« (1): IEſliżeby ſie też w pánu álbo w kſiążęciu iákim pychá álbo wzgárdzenie iákie okazáło/ ma go przeſthrzegáć pan ábo Rádá iego z dáleká/ áby pomniał ná to/ iż nie ſam przez ſię powſtał RejZwierc 47v.

»pilnie (napilniej) przestrzegać« [szyk zmienny] (10): ále nas pilnie [Bóg] przeſthrzega/ ábychmy káżdego duchá doſwiadſzáli/ á ktory ieſt s prawdy á s ſłow iego/ ábychmy tego náſládowáli. RejPos A5v, 63, 181v, 190, 217v, 218v (9); Ale tu przy tym przeſtrzegamy y vpominamy pilnie/ áby miedzy rzecży śrzednie/ to ieſt wolne ku vżywániu álbo nie vżywániu/ niebyłá pocżytána Mſza y vżywánie obrázow w kośćiele Bożym [...] iáko niektorzy zwykli cżynić. WujJudConf 208.

»upominaniem przestrzegać« (1): A gdyż o to nic nie dbáią ći ktore Pan Bog y náukámi ozdobić y vbłogoſłáwić racżył/ áby piſániem ſwym álbo rozważnym vpominániem ſwym ludzi przeſtrzegáli z ich powinnośći/ tedy wżdy niech kámienie woła. RejZwierc A3.

Szeregi: »hamować a przestrzegać« (1): Też ieſliby [panowie zwierzchni] chćieli być okrutni á łákomi álbo zbytecżni/ ći dwádzieśćiá y ośḿ mężow mieli ie od thego hámowáć á przeſtrzegáć BielKron 272. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»karać a przestrzegać« [szyk 2:1] (3): Przeto tego byłá potrzebá/ áby Duch Páńſki przeſtrzegał á miłośćiwie karał ſwiát s tey ſpráwiedliwośći/ ktorey wſzyſcy/ [...] bárzo máło bacżymy RejPos 130v, 130v [2 r.]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»przestrzegać i prosić« (1): Ná Bogá y ſumnienie ſwoie przeſtrzegam cię Y proſzę, żebyś wioſki v páná moiego Nie kupował CiekPotr 41.

»rozkazować i przestrzegać« (1): przetoſz kośćioł S. roſkázuie y przeſtrzegá/ áby znimi [heretykami] Chrześćiánie y Kátholicy/ ták iáko zniewiernymi y odſtępcy wiáry S./ ſpolnego małżeńſtwá nie mieli SkarŻyw 152.

»(i) przestrzegać a (i) uczyć (a. nauczyć)« [szyk 3:3] (6): GliczKsiąż E6v; Gdyż tu záwżdy moy vrząd y tám ná ſwiecie był/ Bych káżdego przeſtrzegał/ á káżdego vcżył/ Aby do ſwiętey prawdy/ by do celu łucżył. RejWiz 178; RejAp 33; RejPos 60v; Prozno ſię przodkámi wymawiáć maſz/ bez lidżby ieſt Grekow ſtárych y młodych/ ktorzy wam przykład tey iednośći vkazáli/ á ćiebie narodzie Ruſki przeſtrzegáli y náucżyli SkarJedn 353; Kátolicy dla tego nie vfáią piſmu świętemu/ iż ich zmyślone nabożeńſtwá/ y zabobonow wymyſłow ludzkich nie potwierdza: Owſzem przećiwko nim ieſt/ y onych ſię wyſtrzegáć każe/ iáko oſobliwie/ między wielem inſzych/ mieyſce do Koloſeńſkich roz⟨dział⟩ 2. o tym vcży y przeſtrzega. Iákośćie tedy poználi Iezuſá Chriſtuſá/ w nim chodźćie/ wkorzenieni/ y przybudowáni/ y vtwirdzeni w wierze NiemObr 79.

»(i) przestrzegać, (a, i, albo) upominać (a. napominać)« [szyk 27:17] (44): KromRozm II e4v; Bo Páweł S. nye zákázuye tu káráć á hámowáć dzieći/ ále przeſtrzega y napomina/ áby rodzicy doglądáyąc y káráć onych nie názbyt wtym ſrożeli GliczKsiąż Gv, L5; Doſyć ieſt mnie/ że was przeſtrzegam y vpominam/ y potępienie wáſze wam pálcem vkázuię. OrzList i3; RejAp 120v, 155; á trudna rzecż ieſt vpomináć á przeſtrzegáć thego/ komu ſámemu ten vrząd nád inemi należy. RejPos 23v; Słuchayże dáley/ iż y pirwey tákież á cżęſtokroć ty wierne ſwoie s tego pokoiu záwżdy vpomináć á przeſtrzegáć racżył Przypomináiąc też to/ iż ia wam nie tákiego pokoiu zoſtáwuię/ y s thákiego was vpominam RejPos 334, 7, 24, 63, 65, 127v (27); Bo też ow poddymácż [tj. omylny przyjaciel] będziecie [lege: będzie cie] też nadobnie y przeſtrzegał y vpominał/ áleć iſcie nie dla ciebie ále dla ſiebie/ áby ná ſwoy młyn wodę obroćił. RejZwierc 91v, 195; WujJudConf 208; CzechRozm 2, 2v; Acż ſię lepak do tego znam/ że ze mnie [...] máłą pomoc y rátunk Rzecżpoſpolita mieć może/ wſzákże niemogę ſie zátrzymáć/ ábym iey iáko mogąc/ wſzytki ſtany nápomináiąc y przeſtrzegáiąc [et appellando omnes ordines, et hortando scriptis meis operam]/ nievsługował. ModrzBaz 1v; NiemObr 12; WerKaz 275; Calep 224a, 361a, 671b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»wołać, przestrzegać« (1): Pan też ná cię vſtáwicżnie woła/ vſtáwicżnie cie przeſtrzega/ vſtáwicżnieć iuż y okolicżne przygody kłádzie przed ocży twoie/ á ćiebie cżeka/ á tobie folguie. RejZwierc 262. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

W przen (1): O wielkaſz to przeſtrogá Páná náſzego/ iż przeſtrzega ſercá náſze/ áby w ſobie zákrywáły to ſwięte naſienie ſłow ſwiętych á náuki iego RejPos 64v.
Przen [aby] (1):

W połączeniu szeregowym (1): zaż oſtátki źiemie Węgierſkiéy/ y ſam Piotr Wołoſzyn wáſzę kró⟨lewską⟩ M⟨iłość⟩ nieupomináią? zaż o tym nie powiádáią zaż nieprzeſtrzégáią/ ábyś wáſzá kró⟨lewska⟩ M⟨iłość⟩ nieſczęſnégo przypadku vchodźił/ á przymiérzu/ przyiáźni/ áni wierze tureckiéy niedufał? OrzJan 86.

a. Zalecać, postulować, wnioskować [ze zdaniem dopełnieniowym; zawsze z zapowiednikiem: tego; aby] (3): (nagł) Zygmunt tego przeſtrzéga, áby obiéránié królá było wolné, złozywſzy ná to Séym. (–) SarnStat 10; Polſkié práwá téż przeſtrzégáią tego, áby ſecundum quantitatem bonorum téż ſłużenié woyny było. SarnStat 300, 222.
3. Zastrzegać prawnie [co] (1):
Zwrot: »sobie przestrzegać« (1): Skaże Sędźia iże co Prokurator ſtrony powodney wedle biegu Práwá náſzego Mieyſkiego Máydeburſkiego ſobie opráwia y przeſtrzega/ tho go ma doydź wedle Práwá. GroicPorz v.
Szereg: »oprawiać i przestrzegać« (1): GroicPorz v cf Zwrot.
4. Pilnować, starać się coś zrealizować, dążyć do czegoś; providere Modrz, JanStat; cavere Modrz; observare JanStat [w tym: czego (55)] (71): Acżkolwiek dla dobrego porządku ieden we zborze bywał od drugich ná to przełożony/ ktoryby wſzyſtkim do poſpolitego ziáchánia cżás oznaymił/ y rozmowę ſpolną wedle potrzeby przekłádał/ y pokoiu y zgody miedzy wſzyſtkimi przeſtrzegał. WujJudConf 153; Tego téż potrzébá przeſtrzégáć/ kiedy będą bráli źiemię w Stáwie ná Groblą/ pilnuy/ áby nie brano źiemie głęboko/ á tho dla tego áby niepodebrano Grundfeſtów. Strum E3v; Aby żaden nie śmiał od śiódméy do dźiewiątéy godźiny ná pułzegárzu/ do Wárſzáwy ná moſt wiéżdżáć/ áni w vlicach/ w mieśćie/ áni ná przedmieśćiu záćieśniáć [...]: czego czeladź Ich M. Pánów Márſzałków ma przeſtrzégáć. SarnStat 17, 366.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (48); (a)by, iż(e)by, żeby (62), jak(o)by ‘aby’ (2); iż (1); z zaprzeczonym orzeczeniem zdania podrzędnego (51)] (65): Iam wyęcz przeſtrzegayącz tego ab [!] zemnie zadna prziczina niebila y namnieyſcha tvdziesz tesch abi poslom v.k.m. yaka trudnoscz pothim prze mye niebila yakom mogl takom odprawyl LibLeg 10/153v, 11/181v; Diar 27, 46; DiarDop 107, 115; Może to káżdy wyedzyeć/ że thego nye tylko w krzesćiyáńſtwye/ ále y w pogáńſtwye wyelce przeſtrzegano/ áby ſie dzyecyę yákim złym przymyothem nye pſowáło. GliczKsiąż E; Bo Sędźia powinien to wiedźieć á pilnie tego przeſtrzegáć/ áby żadnego áni więtſzą áni mnieyſzą winą niekarał/ iedno iáko w Práwie nápiſano. GroicPorz k4; Przeto Vrzędnicy winni by tego przeſtrzegáć/ áby tácy łupieżni ſłudzy byli karáni/ áby rzeczy krádźione przes nie odięte właſnemu Pánu były wracáne. GroicPorz kk3, fv, f2v, bb2v, cc3v; Potym Koleium Witemberſkie piſáli do frydrychá Kſiążęćiá proſząc áby przeſtrzegał tego by cżego papieżnici gorſzego nieuſtáwili ná luterá BielKron 194; y tego ma zaczny y w tych rzeczach biegły ſprawca woſkią [lege: wojska] pilno przeſtrzegać/ yżeby iego ryczęrſtwo nigdy od woiennich cżwicżeń nie odſtępowało KwiatKsiąż O3v; RejAp 30v; á przedſię [dworzanin] w thym drugim odpráwi ſwoię powinność/ tho ieſt/ że tego będzie przeſtrzegał/ iż páná nikth nie podydzie: iż prawdá przed nim nie będzie zákryta GórnDworz Kk3v, Cc7; RejPos 152, 187, 206v; Iáko Páweł święty mówi: Pilnie przeſtrzegayćie/ áby wſzyſtko miedzy wámi poczćiwie y porządnie ſzło/ y w ſwéy klóbie ſtáło. BiałKat 386; Owa ony iuż więcey z nim [córki z ojcem] mowić nie ſmiáły/ Owſzem iáko ſtáremu ná wſzem folgowáły. Przeſtrzegáiąc iák by go ni w cżym nie rozgniewáć HistLan D4, E2; RejZwierc 50, 53, 54v, 165; BielSpr 1, 22; WujJudConf 214; Ieno tego przeſtrzégay/ áby w tym Grundfeśćie/ Pniaki były wykopáné/ y drzewá iákiégo áby nie przyſypano. Strum E3, K2v, N3v, N4; PaprPan O2, Ff; A tego też trzebá pilnie przeſtrzegáć [cavendum est autem in primis]/ áby miedzy żołnierzmi niebyły bunty ModrzBaz 114, 24; SkarŻyw 257; Ale nie dźiw/ iż w tym Bábilonie Rzymſkim nic/ áni ná Bogá/ [...] áni ná oſtátek ná ſwoie właſne kanony/ kiedy ſię im w cżym ſprzećiwiáią żadnego bacżenia nie máſz: tego tylko napilniey przeſtrzegáią/ áby ich powagá/ y dochody cáłe były. NiemObr 54, 45, 71; ReszHoz 128; PaprUp B2; ActReg 44, 144; Piw doględáć áby dobre wárzono/ z tego ſłody ſpore/ wymiar lepſzy: ále przeſtrzegáć áby tám przewoźne nie były/ bo to ieſt iáko złodźiey onego mieyſcá. GostGosp 140; Trzeći ſpoſób ieſt záchowánia doſtawáć/ kiedy kto komu ieſt ku roſkoſzy: w czym tego trzebá przeſtrzegáć/ áby dla podobánia komu przećiwko cnoćie/ á przyſtoynośći nic ſię nie wyſtępowáło. KochCn B3v; Gdy mowił nieprzyiaćiel: Vpadł/ wykrzykaymy/ Dźierżmy/ á iżby niewſtał pilnie przeſtrzegaymy. Bog ſię/ mey nędze/ podiął/ przyiął mnie w obronę GrabowSet R2v; Bo ludźie ſtárzy przeſtrzégáli tego/ áby luxus pohámowan był, á żeby z cudzych kráiów do nas przenieśión nie był. SarnStat 294; Aby ſie periuria nie dźiały z obráżeniem Bożym, máią Commiſſarze przeſtrzégáć SarnStat 710; vſtáwiamy: żeby Stároſtowie mieyſc źiemie Pruſkiéy przyległych/ o tym ſtáránie czynili/ y tego przeſtrzégáli/ żeby kto tákowéy ſoli Zamorzſkiéy do X. Mázoweckiégo woźić y przedáwáć nieśmiał. SarnStat 1175, 39, 199, 270, 338, 387 (14); CiekPotr 21.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia bliższego w zdaniu nadrzędnym (1): Piſárzá Sędźia y Podſędek ma przeſtrzegáć/ áby pilnie w kśięgi wpiſował. SarnStat 1310.

W porównaniu (1): á to co oni cżynią z złośći/ áby ſię komu nie tráfiło z proſtoty: kośćioł tego/ iáko práwa mátka przeſtrzega. SkarŻyw 257.

Zwrot: »pilnie (pilno, napilniej) przestrzegać« [szyk zmienny] (16): GroicPorz k4, bb2v, cc3v; KwiatKsiąż O3v; RejAp 30v; GórnDworz Cc7; BiałKat 386; A Wſzákoż też kto będzie tym ſláchetnym klenotem ſláchectwem/ chociay y dobremi cnotámi oſádzony/ tedy mu tego trzebá miedzy inſzemi przypadki pilnie przeſtrzegáć/ áby w nim iáka ſzára pyſzká nie vroſłá. RejZwierc 53, 54v; BielSpr 1; WujJudConf 214; przeto porucżano to cżelnieyſzym oſobam ná to obránem/ Tribunis, to ieſt/ Stárſzym nád poſpolſtwem/ áby śię przećiwko wynálazkom Pánow Rad opieráli/ á pilnie tego przeſtrzegáli/ żeby Rzecżpoſpolita vbliżenia iákiego nieodnośiłá. ModrzBaz 24, 114; NiemObr 54; GrabowSet R2v; SarnStat 270.
Szereg: »pilnować i przestrzegać« (2): ma męſzcżyzná ſwe miſtrze ktorzy ich vcżą/ máią y dźiewecżki oſobnie/ ſtárą pánią ſláchćianki/ ktora tego pilnuie y przeſtrzega/ áby to wſzyſtko vmiáły co chrześćijáninowi wiedźieć y vmieć nadleży. ReszHoz 128; Awo záwſzem pilnował y przeſtrzegał tego Bym cię nie fráſował [errata zmienia: záfráſował] oycá ſwego nigdy. CiekPotr 21.
Przen [ze zdaniem dopełnieniowym] (1): Coż rzekę w tey ſwey trwodze? roſpácż mnie nálega/ Nádźieiá oſłábiáłá/ co dawno przeſtrzega Aby z kreſu onego duſzá nie sſtąpiłá/ Ná ktorym/ w Zbáwićielu/ rátunek [!; zamiast: rátunk] záſádźiłá. GrabowSet K4v.
5. Ochraniać, bronić, czuwać nad bezpieczeństwem, dbać, aby coś nie doznało uszczerbku; curare PolAnt, Modrz; consulere, defendere, inservire, tueri Modrz; providere JanStat, JanPrzyw; intendere, prospicere, temptare JanStat; adhibere cautionem, cavere, facere cautum a. cautionem, praecavere (ab insidiis) Cn [w tym: czego (72), co (lat.) (5)] (91): Aczkolwyek nyemam zadnego roſkazanya wthey rzeczi od Krolya yego mczi a wſchakoſch yako ſlvdze prziſtoy my rzeczi pana mego Kro. yego mczi przeſtrzegacz LibLeg 11/175; My będąc posłańcy od rycerstwa Korony tej, państwa WKM, ktorzy powinność swą zachować zwierzeniu braci swej musimy, znamy powinność swą przestrzegać swobod koronnych, aby się nic im przeciwnego za niedozorem naszym nie działo Diar 88, 89; DiarDop 110; GroicPorz g3v; áza nie ſłyſzemy Tych poſpolitych głoſow/ Giniemy/ giniemy? Ale temu zginieniu kto wiernie zábiega? Kto wolnosći oyczyſtych ſtátecznie przeſtrzega? Prot B2v; iż ná ten cżás Pan twoy namnieyſzego poſtąpienia nog ſwiętych á wiernych ſwoich przeſtrzegáć będzye. RejPos 262, 84v; BiałKat 136; RejZwierc 251; Y widzą to wſzyſcy iáwnie/ że ten miły Wikáriy źiemſki więcey pánowánia ſwoiego niezbożnego przeſtrzega/ á niżli ſkutecżney iákiey miedzy ſtanem duchownym y w Kośćiele popráwy álbo reformácyey. WujJudConf 126v; My o to niedbamy/ ábo tego ledá iáko przeſtrzegamy [certe leviter curamus]/ á mnimamy/ że nie wiele ná tem należy/ iákiemi obycżáymi/ ábo iákim ſpoſobem kto pirwſzy żywotá ſwego wiek przeżywie ModrzBaz 13v, 117, 126v; SkarŻyw 520 [2 r.]; StryjKron 482; NiemObr 163; Komu dowćipu równo z wymową doſtáie/ Niech ſczépi miedzy ludźmi dobré obyczáie: Niechay czyni porządek/ roſtérkóm zábiéga/ Praw oyczyſtych/ y pięknéy ſwobody przeſtrzéga. KochPieś 51; Oycowi ſye ma godźić zábić dźiećię ſwoię/ A iéy [córy] zdrowia przeſtrzégáć nie ieſt dźiéło moié [= matki]? ZawJeft 39; Co P. Pekosławski wiedząc Poselstwa sprawować nie chciał, iednak do P. Podkomorzego Rawskiego [...] list pisał [...] nacodobrze ydostatecznie Iego M.P. Podkomorzy odpisał dignitatem Krola Iego M. wewszytkim przestrzegaiąc ActReg 50, 49, 149, 183; Vrzędnik gdy do Páná przyſtánie/ ma tego pilnie ſtrzedz/ áby nic nievbywáło/ y owſzem ma ták tego przeſtrzegáć/ áby káżdey rzecży przycżyniał GostGosp 10; STároſtá mieyſcá tego ma przyśięgáć: iż páná Podſkárbiégo z Deputaty/ ma do zamku záwżdy puſczáć: y ſkárbu poſpolitégo dla złodźieyſtwá w niebytnośći páná Podſkárbiégo przeſtrzégáć. SarnStat 365; [ma być dawano] Odźwiérnému dwá groſzá: Komornikowi/ który przeſtrzéga krádźionéy ſoli/ cztérzy groſze SarnStat 377, 39, 193, 1308; SkarKaz 2a; VotSzl E3v; Rátuy ſtrapionych ludźi przeſtrzegáiąc ſwego/ Pokoiu ták iákobyś nie popadł iakiego. [!] Vpadku z rozerwániá przymierza ſłownego CzahTr G; SkarKazSej 674b.

przestrzegać kogo (G a. A) (4): Oto yuż ten nye záſnye tu cżáſu káżdego/ Co ſtrzeże Izráela ſwoyego wyernego/ Pan twoy cyebye tu záwżdy ták przeſtrzegáć będzye/ Pod cyenyem práwice ſwey záchowa cye wſſędzye LubPs cc2v; RejAp 78v; iáko vmie Pan przeſtrzegáć wiernych ſwoich y iáko ie vmie záchowywáć od káżdego niebeſpiecżeńſthwá ich/ y vmie ie przywieść ná drogi beſpiecżne RejPos 37v, 261.

przestrzegać komu (1): IZ zá ſpráwiedliwośćią Bożą ieſteſmy powinni káżdému ſpráwiedliwośći y ſzkody przeſtrzégáć SarnStat 664.

przestrzegać czym (1): A ktore kroleſtwo ſwoimi Práwy y vſtáwámi Bozkiey czći przeſtrzega/ á bluźnić imieniá Bożego/ y pſowáć wiáry Bożey y chwały iego nie dopuſzcza [...]: tákim ſię też Pan Bog opieka/ y krzywdy mu y vpadku nie dopuśći SkarKazSej 699a.

W porównaniu (1): RejZwierc 29v cf W przen.

W połączeniach szeregowych (2): A iż na tym nawięcej należy, abyście wszyćko dobre jej [Rzeczypospolitej] obmyśliwając przestrzegali a zabiegali i jeśli tego potrzeba, opponowali wszyćkiemu, co byście jeno sciveritis, intellexeritis autem senseritis Maiestati Regiae, Regno et Reipublicae nocibile et damnosum. Diar 33; RejPos 204.

W charakterystycznych połączeniach: bożej chwały przestrzegać, czci, dobrego (ludzkiego, pospolitego) (2), doczesnego dobra, dostojeństwa (2), jedności (4), namniejszego postąpienia nog, osoby, panowania swojego, pobożności, poczciwości, pokoju (4), praw ojczystych, rządu (3), skarbu pospolitego, społeczności, spraw swych, dobrej sprawy, stateczności, swobod(y) (4), trzody, uczciwości (2), wiary, wiernych (2), wolności (2), wszytkiego, zacności (2), zdrowia, zgody (2); prawy przestrzegać, ustawami; z chucią przestrzegać, dobrowolnie, leda jako, miłościwie, nadobnie, z ochotą, prawdziwie, statecznie; przestrzegać aż do skończenia świata.

Zwroty: »przestrzegać cnoty« [szyk zmienny] (6): Lukrecya/ ktora będąc pyękną á głádką żoną/ przeſtrzegáłá też cnoty ſwey/ dla ktorey nye obawyáłá ſobye ſmyerć zádáć gdy yą ſobye zelżoną być vznáłá. GliczKsiąż P8; RejZwierc 39v; KochPs 51; Póki płynął chwálebny ón piérwſzy wiek złoty/ A ludźie przeſtrzégáli dobrowolnie cnoty: Nie pátrząc álbo ná kaźń/ álbo iákié práwá/ Ale ſámá przyſtoyność tá byłá vſtáwá KochPhaen 5; PudłFr 10; [Lizyde] Nie zwiedźioná Bogáctwy/ rozſądku bácżnego. Ieſzcże z młodych lat ſwoich/ Cnoty przeſtrzegáłá/ Aby ſie do dobrego/ mniemánia wſzech wdałá. PaxLiz E.

»z daleka przestrzegać« (1): O wielkieſz miłoſierdzie Páná náſzego/ iż tego z dáleká przeſtrzegáć racży/ á tho w nas poduſzcżáć obiecuie/ cżego żadny z mocy cżłowiecżeńſtwá ſwoiego áni obacżyć áni podeprzeć może. RejPos 130.

»pilno (pilnie a. z pilnością) przestrzegać« (9): RejPos 204; Miey ná ten cżás ćirpliwość/ gdzie możeſz vlegay/ Tylko wżdy Bożey chwały s pilnośćią przeſtrzegay. BielSat G; RejZwierc 29v; Strum F3; WierKróc A2, B3; SarnStat 230; WitosłLut A3v; A ſtárſzy tego woyſká wſzyſcy/ niechayby rządu/ pobożności/ zgody/ pilno przeſtrzegáli/ zabáwámi/ y ćwiczeniem Rycerſkim żołnierzom proznowáć nie dáli VotSzl E4. [Cf 6. BielSjem 5]

»porządkow przestrzegać« (1): [urząd marszałka jest] Wſzyſtkich porządków przeſtrzegáć y bydź Magiſter caeremoniarum. SarnStat 308.

»powagi przestrzegać« (1): (nagł) Wálenty Niyowſki. (–) CHronus Kſiążę Bulgárſkie powagi przeſtrzegał/ Lecż go y náſz niydwſki [!] w tey mierze nie wydał PaprPan P2.

»przestrzegać pożytku [czyjego]« = commodis inservire Modrz; commodis intendere, commodo providere Jan Stat [szyk zmienny] (4): Ten Arcybiſkup przyśiągwſzy Krolowi pánu ſwemu/ wierność y poſłuſzeńſtwo/ y obiecuiąc bronić wedle możnośći ſwey Krolewſkiey ſławy/ żywotá: y pożytku przeſtrzegáć Rzecżypoſpolitey: potymtego [!] żáłował/ y káiał ſię tey przyśięgi NiemObr 171; ModrzBaz 3v; SToiąc przy ſtárym Státućie o poſtronnéy ſoli vczynionym/ á przeſtrzégáiąc w tym pożytku ſkárbu náſzégo królewſkiégo y Rzeczypoſpolitéy/ zákázuiemy vżywánia ſoli poſtronnéy kożdéy SarnStat 387, 897.

»[czyjego] przezpieczeństwa, securitatem przestrzegać« (1:1): A ten Státut ná oſoby którégokolwiek ſtanu y záwołánia y przełożenia śćiągamy: á zwłaſczá ná Stároſty/ którzy gdyż inych przeſpieczeńſtwá przeſtrzegáć ſą powinni [aliorum securitati providere debeant JanPrzyw 46]: tedy ieſli co przećiwnégo przećiwko temu Státutowi vczynią/ ſłuſznie tąż kaźnią álbo téż ſrożſzą ſkázuiemy bydź karáné. SarnStat 946, 515.

»sławy przestrzegać« [szyk zmienny] (4): RejZwierz 82; Sławy záwżdy przeſtrzega kto Rycerz prawdźiwy. WierKróc B2; SkarŻyw 80; [Bolesław Chrobry] Z ochotą ſławy we wſzem przeſtrzegáiąc, A nic milſzego nád nię ſobie maiąc. Rozſzerzał Polſkę w gránice ſzeroko KlonKr Cv.

»sprawiedliwości przestrzegać« (3): Bo we Włoszech/ kędy zmierzono wſzyſtko y ſpráwiedliwośći przeſtrzegáią/ poddáni Pánu dawáią wſzyſtkiego połowicę. GostGosp 150; SarnStat 241, 664.

[»przestrzegać jako swego własnego«: Nie ma też tenże [...] dębiny świeży rodzajny ku swej potrzebie rębać ani rozdawać, ani przedawać i przestrzegać jej ma jako swej własnej. InwSzlachKal 1576 nr 34.]

»przestrzegać wczasu« [szyk zmienny] (4): HistLan E2; Oná [żona uczciwa] mężowym kłopotóm zábiéga/ Y iego wczáſu ná wſzyſtkim przeſtrzéga KochPieś 42, 1; Ty [Merkury] mu [złodziejowi] drzwi vkázuieſz/ y niezwykłe progi Przez poſzyćie: że ſię mknie nieborak vbogi Po śćiánách y po murzech/ wcżáſu nie przeſtrzega/ Gdy go chuć do cudzego zebránia podżega. KlonWor 2.

»żywota przestrzegać« (1): Gdybychmy práwem mieli roſtrzygnąć té rzeczy/ Czyiéy opiece właſnie przynależą dźieći: Przeſzlibychmy was [ojców] práwem któré ie rodźiémy/ Y żywotá ich znowu przeſtrzégáć vmiémy. ZawJeft 40.

Szeregi: »bronić abo przestrzegać« (1): Abowiem ktorzi w Rzecżypoſpolitey więcey o ſwych pożytkách myślą/ ći zacnośći oſoby Páńſkiey ſwey ták iáko przyſtoi bronić ábo przeſtrzegáć niemogą [personam viri principis pro dignitate tueri non possunt]/ bo cżęſto śię ſkłonią ku cżynieniu krzywdy ModrzBaz 18v.

»paść a przestrzegać« (1): RejPos 168v cf W przen Zwrot.

»przestrzegać i pilnować« (2): A tego wſzytkiégo [tj. porządku w czasie elekcji króla] przeſtrzégáć y pilnowáć máią ſłudzy Ich M. pánów Márſzałkow/ którym to poruczą SarnStat 17; VotSzl E3v.

W przen (4): BibRadz I 133d marg; Bo widziſz co ſie broi we młodym cżłowieku. Też nie ſiedzi w ſwym práwie bo młodośći iego Trzebá pilnie przeſtrzegáć by źrzebcá płochego. RejZwierc 29v; Labia ſacerdotis cuſtodient ſcientiam: vſtá Kápłáńſkie przeſtrzegáią vmieiętnośći/ á zakonu będą ſię dowiádowáć z vſt iego/ bo ieſt poſłem Páná zaſtępow. ReszPrz 102.
Zwrot: »przestrzegać stadka« (1): A tu ſie vcżcie nędzni páſterze/ ktorym wam thu Pan porucżyć racżył to niewinne ſtadko ſwoie/ á ſtrzeżcie ſie onych ſrogich dekrethow á onych márnych przezwiſk od niego/ gdzie was przez Proroká zowie niememi pſy kthorzy nie vmiecie ſzcżekáć á nie vmiecie paść á przeſtrzegáć tego niewinnego ſtadká Páńſkiego. RejPos 168v.
Przen (1):
Zwrot: »boku [czyjego] przestrzegać« (1): Można ieſt ręká twoiá/ wyſoka práwicá: Ná ſądźie/ á ná práwie twoiá tkwi ſtolicá. Litość/ á prawdá boku twego przeſtrzégáią. KochPs 133.
a. Chronić przed czymś (8):

przestrzegać czego [= przed czym] (4): Widząc [czart] tego cnotliwego á wiernego ſprawcę Koſciołá ſwięthego [tj. św. Szczepana]/ poduſzcżył nań ſwiádki fáłeſzne/ ktorzy nań wyznawáli ſwiádectwá fáłſzywe [...]. A gdy go pytáło ono kſiążę kápłáńſkie/ ktory też przeſtrzegał zelżenia vrzędu ſwego/ tákli ieſt iáko o nim powiedáią? Tedy mu ták powiedzyał [...] RejPos 23v; ISz też w on czás Rzymiánie wſzyſtek Swiát trzymáli/ Prouincie Hetmánom ſwoim rozdawáli/ Gdzie z Legiámi Rzymſkiey przeſtrzegáli ſzkody StryjKron 56; KochFrag 48; [CorfusDocum 1563 nr 114]. Cf przestrzegać czego kim. [Cf też znacz. 5. SarnStat 1308]

przestrzegać czego kim (1): Náiázdow y ſkod/ drapieżnych Tátárow/ áby przeſtrzegano y ſtrzeżono/ ludźmi ſłużebnymi/ ná gránicách. BiałKaz K4v.

przestrzegać kogo (G) od czego (1): Ten ludu ſwego pilnie przeſtrzegał od vpadku [Curans populum suum a casu] BudBib Eccli 50/4.

przestrzegać kogo, co od czego (3): Od cżego dzyecię przeſtrzegáć. RejZwierc 7 marg [idem Bbb] [193], Bbb.

[przestrzegać kogo (G a. A) od kogo: My [Stefan, król Polski] nie tilko tego nie chczemi, abi poddani naszi u. w. krziwdi iakie czinili, alie y od nieprziiaczol waszich wasz przestrzegami y przestrzegacz y bronicz bendziemi. CorfusDocum 1577 nr 168.]

W połączeniu szeregowym (1): A tego nie máſz áni go ſłycháć ktoby ſie ſtárał o płácż á o vpadek vćiſnionego/ ábo ktoby rozważał rzecży przyſzłe/ ábo vpadki/ ábo doległośći Koronne/ ábo iákoby im zábieżeć/ y iákoby ie ſtánowić/ á przeſtrzegáć od przyſzłego vpadku á zginienia ſwego. RejZwierc [193].

Zwrot: »pilnie (a. [z pilnością]) przestrzegać« (1): BudBib Eccli 50/4; [[my, wojewoda wałaski] nieprzyaczielom j.k.m. nieprzyaczielem bicz chczemi i ze wsitką pilnosczią nassą [...] zdradi i niebespieczensthwa ktorebi na kroliesthwo polskie prziscz mialo przestrzegacz i dowiedowacz sie bendziem CorfusDocum 1563 nr 114].
Szeregi: »przestrzegać i bronić« (1): A nietylkoć w młodſzych lećiéch/ y w niebytnośći drugich nam był rádźien/ y pomocen: ále przez wſzytek wiek ſwóy/ iáko brát prawdźiwy/ trudnośći náſzych wſzelákich przeſtrzégał y brónił. KochFrag 48; [CorfusDocum 1577 nr 168].

»przestrzegać i strzec« (1): BiałKaz K4v cf przestrzegać czego kim.

6. Stosować się do czegoś, postępować zgodnie z jakimiś zaleceniami; custodire PolAnt, Vulg, JanStat; observare Modrz, JanStat, Cn; colere, conservare, fovere, observitare, retinere, servare, tenere, tueri Cn [w tym: czego (75)] (79): czego theſch yednak yego C.m przeſtrzegacz vedlye przimyerza powynyen. LibLeg 11/187v; Káżdy niechay przeſtrzéga ſwégo záwołánia/ Duchowni niech vczą Páńſkiégo Przykazánia. A ludźóm proſtym dáią dobry przykład z śiebie KochZg B; RejPos 26v; iáko oni niewinni á ſwięći ludzie/ kthorzy ieſzcże byli tákiemi rozumy y tákiemi ozdobámi nie ták zákwitnęli/ iáko káżdey vććiwey ſłuſznośći ſtátecżnie vważnie przeſthrzegáli miedzy ſobą. RejZwierc 267v; BiałKaz M2; CzechRozm 96; ModrzBaz 109v; Oczko 29; Przyśiągłeś Dawidowi wiernym ſłowem ſwoim/ Potomek twóy vśiędźie w máieſtaćie twoim: A będąli twé dźieći praw moich ſłucháły/ Y wiáry ſtárożytnéy mocnie przeſtrzégáły: Y oni/ y dźieći ich/ y tychże dźiedźice Ná wieki nie wypádną z oycowſkiéy ſtolice. KochPs 196, 123; kśięgi zakonu Bożego/ niech zuſt twoich niewychodzą: rozmyślay wnich we dnie y wnocy/ ábyś wſzytkiego co ieſt piſano przeſtrzegał. SkarŻyw 501, 320; StryjKron 667; NiemObr 8, 72, 141; Y wręku ći zwyćięſtwo máią/ Którzy dróg ſpráwiedliwych iego [Pana] przeſtrzégáią. ZawJeft 13; WujNT Luc 18/21; VStáwuiemy [...]/ áby żaden z cudzoźiemcow do Korony winá [...] nie woźił/ [...] áni go do piwnic ſkłádał/ [...] ále ie ná ſkłádźiéch zwykłych ná rynku przedawał/ ináczéy ma winá tráćić/ czego w miaſtách náſzych Stároſtowie: á w ſzlácheckich dobrách przeſtrzégáć Pánowie ich máią pod winą ſtá grzywien. SarnStat 288, 2, 289, 394, 523, 787, 1201; KmitaSpit B.

przestrzegać co (3): Te tedy Páwłá ś. przeſtrogi iż y w tym teráźnieyſzym zamieſzániu Rzymiánie [...] przeſtrzegáli/ [...] ſłuſznie máią być y ná niebie y ná źiemi wyſławiáni ReszList 178; SarnStat 1064, 1193.

W przeciwstawieniu: »przestrzegać ... zaniedbać« (1): Gdyż pan Iezus Chriſtus ná świećie tu będąc/ opowiedáiąc ſłowá Oycá ſwego niebieſkiego/ vſtáwicżnie náukę ſwoię zálecał/ y ſłow ſwoich przeſtrzegáć roſkázował: Błogoſłáwionych tych ktorzyby ich przeſthrzegáli: á przeklętych ktorzyby zániedbáłi [!] opowiedáiąc. NiemObr 72.

W charakterystycznych połączeniach: drog(i) przestrzegać (2), hamowania, nauk(i) (3), ućciwej słuszności, unijej, urzędu, wiary, zawarcia, zawołania; przestrogi (A pl) przestrzegać; mocnie przestrzegać (2), nienaruszenie (2), statecznie, uważnie, wiernie; przestrzegać aż do umoru, na wieki wieczne.

Zwroty: »nabożeństwa przestrzegać« (1): z kogo Bog więcey kontent/ ieśli nie z tego/ kto nie znáiąc go/ áni mu wiáry obowięzuiąc/ nabożeńſtwá ſwego choć złego we wſzem przeſtrzega áż do vmoru: niżeli ten/ kto Bogá poznawſzy/ y wiárę ſwą mu w iednośći poprzyśiągſzy/ záśię ią odmienia/ łamie/ rozerwánie cżyni PowodPr 15.

»pilnie (a. z pilnością) przestrzegać« = diligenter custodire a. observare JanStat [szyk zmienny] (12): LubPs K4; Ale y Perſony poważne á ośiádłe nie máią być ſzperunkámi vćiążáne/ áni dobrá ich/ czego Sędźia ma pilnie przeſtrzegáć. GroicPorz dd4; ModrzBaz 22; BielSjem 5; ArtKanc L2v; ZawJeft 5; ActReg 122; rácż nam to dáć/ prośimy ćię/ ábyſmy świátu temu obumárwſzy/ [...] w tobie ſámym odpocżywáli/ y twego przykazánia z pilnośćią przeſtrzegáli. LatHar 314; KOnie przez kupce álbo y przez Zydy/ nie máią bydź wywodzoné: á ći którzyby ie wywodźić chćieli/ hámowáni przez Stároſty bydź máią/ którzy tego pilnie przeſtrzégáć máią wedle vſtáwy y Státutów dawnych. SarnStat 291 [idem] 263, 511, 1239.

»przestrzegać porządkow, rządow« = conservare a. servare ordinem Cn [szyk zmienny] (1:1): KochPs 181; A iże żadné práwá przez diſcipliny álbo kárnośći nie ſą mocné: tedy y Woiewodowie nie ſą wyięći od diſcipliny. Zwłaſczá ieſliby porządków w práwie opiſánych nieprzeſtrzégáli po ſwych Woiewództwách. SarnStat 305.

»powinności przestrzegać« [szyk zmienny] (5): Z więtſzą chęćią żołnierze ná tákie mieyſcá z ieżdzáć śię będą/ ná ktorych będą wiedźieć że tám Krol ich cżęſto przemięſzkawa: pilniey będą przeſtrzegáć powinnośći ſwey [diligentiores erunt in officio]/ á nieprzyiaćielowi też ſtráſzliwſzemi będą. ModrzBaz 22; NiemObr 71; KochPieś 29; ArtKanc L2v; Tákże równie y w rzeczypoſpolitéy ſye dźieie: póki ſye oná ſwych praw/ ſwych vchwał ſtátecznie trzyma/ póty y ludźie vrzędu ſwégo/ y powinnośći przeſtrzégáią: iáko namniéy rzeczpoſpolita oſłábieie/ [...] wnet y w obyczáiach odmiáná będźie KochWr 30.

»przestrzegać prawdy« [szyk zmienny] (2): LubPs O6; A ták to zda ſię podobnieyſza być rzecz [opinia latopiszców ruskich i litewskich niż Długosza i Kromera]/ ponieważ oni niebożętá ſtárzy Litewſcy piſárze ták ſproſtá prawdy przeſtrzegáiąc brnęli. StryjKron 512.

»przestrzegać przykazania (a. rozkazania)« [szyk zmienny] (6): Rácżże yeſſcże we mnie ſpráwić z miłoſierdzya ſwego/ Abych ſercem ſwym prawdziwym ták przeſtrzegał tego Roſkazánya ktore wyſzło z vſt Boſtwá twoyego. LubPs bb3; ReszList 176; WerGośc 211; Pobudźiłem przećiwko ſobie gniew twoy: nábroiłem wiele złego przed oblicżnośćią twoią: niepełniłem woley twoiey/ nie przeſtrzegałem przykazánia twego/ przycżyniłem obráżenie máieſtatu twego rozlicżne. LatHar 139, 314; Mowi Duch Boży przez Mędrcá ś. Kto przeſtrzega przykazánia (páńſkiego) niedozna nic złego. PowodPr 27.

»przestrzegać przymierza (abo umowy)« [szyk zmienny] (2): ActReg 122; Ieſli tedy ſłucháć głoſu mego y przeſtrzegáć przymierza ábo vmowy moiey z wámi będźiećie: ia was zá ſwoie dźiedźictwo nád ine narody mieć będę. SkarKazSej 677a.

»słow przestrzegać« (2): NiemObr 72 [2 r.] cf W przeciwstawieniu.

»sprawiedliwości przestrzegać« (2): LubPs Yv; Ták mowi Dawid: Spráwiedliwośći twoich przeſtrzegáć będę: náucz mię ſpráwiedliwośći twoiey. SkarKaz 310a.

»ustaw, praw(a), zakonu (a. ksiąg zakonu), mandatow przestrzegać« = legem custodire PolAnt, Vulg; constitutionem observare JanStat; observare a. servare, a. tenere leges (legem) Cn [szyk zmienny] (6:4:4:2): GliczKsiąż D8; BibRadz Ier 16/11; Wzywáli go [Mojżesz i Aaron Boga]/ á on ſłuchał vſzymá wdźięcznémi/ Y z obłoku okrągłégo vmawiał ſye z niémi. A to/ że nád wſzytko páńſkich vſtaw przeſtrzegáli/ A w przymiérzu nieodmienną wiárę záchowáli. KochPs 149, 35, 115; Namową ſwoią y ſłodkim językiem boiazń Boſką [Mojżesz] w poddáne ſwe wmawiał/ zá ktorą im wſzytko ſzcżeśćie od Páná Bogá obiecował/ gdyby przeſtrzegali vſtaw iego/ á pilnowáli wſzytkich obrządkow ſłuſzby iego SkarŻyw 484; iż ſynowie Izráelſcy w ten cżás nalepiey powinnośći ſwey przeſtrzegáli/ y Pánu Bogu ſię podobáli/ gdy ná wſzytkim kśiąg zakonu Bożego przeſtrzegáli. Ktorych ſkoro zániedbáli/ błądźili/ y vpadáli. NiemObr 71, 116; BielSjem 5; ZawJeft 5; wszytkiem chcę bydz za to prawym pokazę toprzestrzegaiąc praw oboiego narodu ActReg 32; OrzJan 55; WujNT Act 21/24, s. 486; IZ zá iákimśi złym zwyczáiem ſzláchtá nieporządnie czáſu poſpolitégo ruſzenia ćiągnęłá/ nie przeſtrzégáiąc ſtárádawnych vſtaw: przeto [...] SarnStat 301; [Bóg mówi, że nie cofnie swego wroku] Zá to iż odrzućili zakon Bogá ſwego/ nieprzeſtrzegáiąc mandatow iego PowodPr 30.

»przestrzegać wolej [czyjej]« = conservare voluntatem [alicuis] Cn [szyk zmienny] (2): Ktoć ſię dźiatki Bogá boi/ Ten ná iego drógách ſtoi/ A przeſtrzéga woléy iego/ Nie czyniąc nic wſzetecznégo. KochMRot A2v; WerGośc 211.

»zapowiedzi [= zakazu] przestrzegać« = edictum custodire JanStat (2): Winá z niedbáłégo Stároſty iáka ma bydz wzięta, który zapowiedzi téy iezdzenia do Węgier, do Sląſká, y wnoſzenia kupiéy nie przeſtrzéga. SarnStat 511, 219.

Szeregi: »przestrzegać a doględać« (1): Potrzebá/ ktorym ſlowem znácży to/ że krzesćiyáni máyą to práwo myeć/ á onego yáko y inſſych praw od Kriſtá páná vſtáwyonych przeſtrzegáć á doględáć. GliczKsiąż D8.

»naśladować i przestrzegać« (1): wiele rzeczy ludźie pobożni/ z náuki Apoſtolſkiey/ zwykli pokázowáć: ktorych ći náſládowáć y przeſtrzegáć máią/ ktorzy chcą zá Chriſtuſem chodźić CzechRozm 225v.

»przestrzegać a nie omieszkawać« (1): Yeſliſz ſie tedy kto vda w kápłáńſthwo/ yuż vrzędu ſwego ma przyględáć/ to co opiſano yeſt/ áby kápłan kożdy cżynił. Gdy go ná to w wodzą á páſuyą ma tego przeſtrzegáć/ á nigdy nye omyęſzkáwáć/ boć by to było z yego wyelką ſzkodą á vtrátą. GliczKsiąż O5.

»trzymać i przestrzegać« (2): my ſámi oné [artykuły] [...] ſtrzédz y dźierżeć obiecuiemy/ y powinni będźiemy: y potomki náſzé Króle Polſkié to wſzyſtko tákże niwczym nienáruſzenié trzymáć y przeſtrzégáć tym liſtem y Przywileiem náſzym obiecuiemy wiecznémi czáſy. SarnStat 1064 [idem] 1193.

»przestrzegać i wypełniać« (1): Ieſli w prżykazániach moich będźiećie chodzili/ y náuk moich przeſtrzegáli y wypełniáli one. Będę wam dawał dęſzcż [!] cżáſu potrzebnego KołakSzczęśl B.

[»zachować i przestrzygać«: Vcząc ich zachować i tego wſzythkiego przeſtrzygać/ com wam roſkazał. BrentTrepCat 30v.]

7. Wystrzegać się, unikać; zapobiegać; cavere, praecavere JanStat [w tym: czego (22)] (27): Iż gdy kto weźmie dzyatki z gniazdá ptaſzkowi ktoremu/ áby śidełká nigdy nie záſtáwiał ná ſámego/ przeſtrzegáiąc w tym oney krzywdy iego. RejPos 257v, 300v; Bo kto wżdy iuż nieobácżnie vpádnie/ á potym ſie obacżywſzy iuż tego drugi raz przeſtrzega/ iuż tákiemu to wżdy bywa y v ludzi y od Bogá odpuſzcżono. RejZwierc 37v; Ale my zli goſpodarze nic nam ná tym áż kiedy iuż álbo gore/ álbo w łeb dádza [!]/ toż ſie dopiro wierćimy á przygodam ſwym zábiegáć chczemy/ áno iuż tho więcz nie wcżás bywa/ máło nie lepiey záwżdy pocżątkom zábyegáć/ á powoli káżdey przyſzłey rzecży przeſtrzegáć. RejZwierc 134, [283], 230, 274v; KochOdpr C; ZapKościer 1584/49; towaruięmy. zeten Pokoi nietylko wtym mabydz zachowąn zeby Krwie przelania przestrzegać, ale tez zadnego vblizenia Kosciołow Cerkwi Zborow burzęnia wszelakiey religiey. czynic niemąmy ActReg 43; PRzeſtrzégáiąc trudnośći ludzkiéy/ zákázuiemy: áby żaden Piſarz y Podpiſek v tego ſądu/ v którégo śiedźi ná vrzędźie kauz żadnych nie ſpráwował. SarnStat 489 [idem (2)], 113, 114, 565, 821; CzahTr Gv. [Cf też znacz. 5. SarnStat 664 przestrzegać komu]

przestrzegać przez kogo (1): Przeto [prokuratorowie] ſą vſtáwieni dla poſpolitego pożytku/ Práwu y poſpolitemu człowiekowi ná poſługę: Aby przez nie thák Powod iáko y odpor/ ſzkod ſwych przeſtrzegáli. GroicPorz e2.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: tego (4); zawsze: (a)by nie] (8): Y owſzem tego przeſtrzegay ábyć ſie ná cię nie przytrefiłá oná przypowieść/ ktora byłá vcżynioná od Páná ná onego márnotratnego ſyná RejPos [219]v; Potym Wołodimirz przeſtrzegáiąc áby ſie po ſmierći iego Synowie niewádźili o Páńſtwá y Ziemie Ruſkie/ ták miedzy nich Monorchią [!] Ruſką rozdzielił StryjKron 165; SarnStat 487, 505, 821, 961, 1179; Ten Pan ná fámilią ſwą ſię oglądáiąc/ A ná ſię oko wielkie ták z pilnośćią máiąc. By iáko w śidło nie wpadł Ceſárzá Turſkiego/ Zácżym áby nie przyſzedł iák y on do tego. Ktory był woźion w klátce od Chámá wielkiego/ Tego mnimąm przeſtrzega CzahTr H3.

W charakterystycznych połączeniach: przestrzegać krwie przelania, krzywdy [czyjej], niezgody religijnej, przyczyn, przyszłej rzeczy, przyszłych przygod (2), rozerwania, rozruchu [między kim], sedycyj, szkod(y) (3), trudności ludzkiej (3), tumultow; mądrze przestrzegać, powoli; przestrzegać na potym (2).

Zwrot: »z daleka przestrzegać« (1): Gdyż zdawná ſzcżęſliwemi tákie názywáią/ Ktorzy z dáleká przyſzłych przygod przeſtrzegáią. RejWiz 173.
Szereg: »nie bać się ani też przestrzegać« (1): bo káżdy [niedbały człowiek] ſie boi przyſzłey przygody/ y pilnie o niey rádzi iákoby iey vchodzić/ á tego ſie nie boi áni też przycżyn przeſtrzega/ ſkąd oná przygodá wiecżna przypáść ma. RejZwierc 133v.
8. Rozmyślać, rozpatrywać [w tym: czego (2)] (3):

przestrzegać z kogo ze zdaniem dopełnieniowym (1): (did) Sumnienie [imię postaci alegorycznej] czyązy na poſła iż iey milczecz każe. (–) [...] Bom ia ieſt nato ſtworzona By przes mię prawda mowiona. A zemnie ſię przeſtregało Czo by komu ſkodzyċ miało. RejKup d8v.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia bliższego w zdaniu nadrzędnym (1): A co ieſzcże nawiętſza/ wziąć ná opiekę wſzytki doległośći Koronne/ przypadki przyſzłe/ y ſkądby przypáść miáły/ y iáko im zábiegáć/ y iáko o nich rádzić/ á nie thylko ſobie ná nogi iáko paw pátrzyć/ ále dáleko trzebá latáć z rozmyſłem ſwoim przeſtrzegáiąc rzecży przyſzłych/ y theráznieyſzych/ iáko ie y miárkowáć y ſtánowić/ y co s cżym nápotym cżynić/ y ná czo páná przywodzić RejZwierc 41.

Szereg: »uważać a przestrzegać« (1): WIdziſz moy miły Polaku co ná tym należy/ kto ma ná piecży przeminęłe/ terázeyſze/ y ty kthore przypáść s cżáſem máią rzecży. A to ſnadź namędrſzy/ kto to vważáć á thego około ſiebie przeſtrzegáć vmie. RejZwierc 209.
9. W zwrocie: »przestrzegać czasow, [snow]« = wróżyć [szyk zmienny] (1): cżáſow lepak przeſtrzegał [tempora observabat] báwiąc ſie práktykárſtwem y cżárámi/ rádził ſię pytonow y cżárnokſiężnikow BudBib 2.Par 33/6; [Nie będziećie ieśc mięſá ze krwią/ nie będziećie wrożyć/ áni będziećie przeſtrzegáć ſnow [Non augurabimini nec observabitis somnia] Leop 1575 Lev 19/26 (Linde s.v. przestrzedz); kędy [Lev 19/26] Pan Bóg zákazuie wiáry ſnom/ ták mówiąc: Nie będźiećie wróżyć/ áni będźiećie przeſtrzégáć ſnów. BiałPos 121 (Linde)].

Synonimy: 1. napominać, upominać; 2. napominać, uczyć, upominać; 3. oprawiać; 4. baczyć, doględać, dopatrować, naględać, patrzyć, pilnować; 5. bronić, pilnować; 6. chować, doględać, pełnić, trzymać, wypełniać, zachowywać; 7. chronić się, wiarować się; 8. obaczać, uważać.

Formacje współrdzenne cf STRZEC.

Cf PRZESTRZEGANIE, PRZESTRZEGANY

MP