Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZESTRZEGAN

Następne hasło: PRZESTRZEGANIE SIĘ »

PRZESTRZEGANIE (12) sb n

Pierwsze e oraz a jasne, drugie e pochylone; końcowe e z tekstów nieoznaczających é.

Fleksja

	sg	pl
N	przestrzégani(e)	przestrzéganiå
G	przestrzéganiå
D	przestrzéganiu
A	przestrzégani(e)
I	przestrzéganim
L	przestrzéganiu

sg N przestrzégani(e) (2). ◊ G przestrzéganiå (2). ◊ D przestrzéganiu (2). ◊ A przestrzégani(e) (2). ◊ I przestrzéganim (1). ◊ L przestrzéganiu (1). ◊ pl N przestrzéganiå (2).

Sł stp brak, Cn s.v. prawa przestrzeganie, Linde w objaśnieniu s.v. przestroga.

Znaczenia

I. Rzeczownik od „przestrzegać” (10)
II. Rzeczownik od „przestrzegać się” (2)
- 1. Wystrzeganie się, unikanie (1)
- 2. Branie odstraszającego przykładu, uczenie się na błędach (1)
III. [Środek zapobiegawczy, lekarstwo]

I. Rzeczownik od „przestrzegać” (10):

1. Mówienie komuś, jak należy, a zwłaszcza, jak nie należy postępować (7): [Przyyḿ; káżdy proſzę/ bácznie tę przeſtrogę moię. Acz ſie czuię proſtakiem [tj. nieudolnym] w tym do przeſtrzegánia/ Ale tákim/ iákim ſam/ nie do vrągánia. CzahRzeczy O3.]

przestrzeganie czyje [= kto przestrzega; zawsze: G sb i pron] (4): LubPs ee3v marg; RejAp 191v; [Herodiada] roſkazáłá iey [Salome] áby onego ſlepego á ſzalonego krolá [Heroda] nie prośiłá ni ocż iedno o głowę Iáná s. bo ią bárzo kłoły w ocży ony ſwięthe vpominánia y przeſtrzegánia iego. RejPos 322v, 179.

W połączeniu szeregowym (1): Słuchayże tu/ iż Pan widząc to złe á ſwowolne á grzechem zgwałcone przyrodzenie náſze/ iż áni rozum/ áni ſthrách/ áni żadne przeſtrzegánie/ iuż themu ſproſtáć nie może/ áby mogło przełomić á zwalcżyć then zły á ſwowolny zwycżay iego. Dwie tu ſámołowce ná nie záłożyć racżył/ áby ie wżdy iáko táko ſkromić mogł. RejPos 247v.

Szeregi: »karanie a przestrzeganie« (1): Iáko wdzyęcżni mamy być karánia á przeſtrzegánia wiernych náucżycyelow. LubPs ee3v marg.

»nauka ani przestrzeganie« (1): Ty Cerkwi Izráelſka nie daſz ſię vhamowáć wnáuce áni przeſtrzegániu/ poczynaſz co chceſz iáko zwierzę w leśie ábo w polu. BudBib II 374b marg.

»poselstwa a przestrzegania« (1): Tu iuż Pan roſkázuie áby ty ſwięte poſelſtwá iego/ á ty miłośćiwe przeſtrzegánia iego iáwnie á iáſnie dochodziły do vſzu wiernych iego/ áby ſie cieſzyli nieomylnemi obietnicámi iego o obronie/ o opáthrznośći/ y o ſtraży ſwiętey iego w káżdey niebeſpiecżnośći ſwoiey. RejAp 191v.

»upominanie a (i) przestrzeganie« (2): Bo pátrzay iż to ſwięte vpominánie á przeſtrzegánie iego [Jezusa]/ iż ieſth pełne y ſrogich przegrożek/ y wielkiego miłoſierdzya iego: á to gdy nas przeſtrzegáć racży/ ábychmy ſie ná thym [tj. na sprawiedliwości zakonnej] nie záſadzáli RejPos 179, 322v.

Wyrażenie przyimkowe: »z przestrzeganim [kogo]« (1): Doſyć ná tym máiąc/ niektorym tylko Iudaſzá zdraycę y złodźieiá pokázáć/ z przeſtrzegánim go/ ku iego dobremu/ gdyby ſię chćiał był vznáć/ y z opowiedzieniem przyſzłey biády/ ieſliby w ſwey złośći zginął. CzechEp 28.

2. Ochranianie, bronienie, czuwanie nad bezpieczeństwem, dbanie, aby coś nie doznało uszczerbku [w tym: czego (1), czyje (= kto przestrzega) (1)] (2): (nagł) Spoſób pozwu do ſądu ziemſkiégo, przećiwko ſąśiádóm przyśćiennym, którzy ku onym gránicóm przyległość máią. (–) POzywa was ku przeſtrzégániu śćiány wáſzéy [ad aspiciendum parierem vestrum JanStat 415]/ ieſli którą rozumiéćie ſie mieć do wśi álbo dźiedźiny iego przyległą N. któré dobrá ſwoié dźiedźiczné przerzeczony N. chce rozgrániczyć/ gránicámi/ y znáki gránicznémi z dobry N. ſzláchetnégo N. dźiedźicznémi SarnStat 462.

Szereg: »opatrzność a przestrzeganie« (1): a ſtrozowie twoy: angeli ſwięci proſimy acz niewidomye aby ſnami bywali aby wzdy prze ich opatrznoſc a prze ich przeſtrzeganie bylibychmy beſpiecznieiſſy od ſmierci ſzkodliwey y od wſſego ſtarania ſprzeciwnikow naſſych nad nami. RejPs 50v.

3. Stosowanie się do czegoś, postępowanie zgodnie z jakimiś zaleceniami (1):

Szereg: »chowanie i przestrzeganie« (1): Spiſowáli też oni Ceſárzowie Pogáńſcy rozmáite práwá/ ktore świátu ku chowániu/ y przeſtrzegániu podawáli/ ktore ieſzcże y po dźiś dźień trwáią NiemObr 160.

II. Rzeczownik od „przestrzegać się” (2):

1. Wystrzeganie się, unikanie [czego] (1): Te niechay będą práwá o pożodze: ktorem ia [...] nápiſał. bo widzę k wierze niepodobne leniſtwo y niedbálſtwo [...] około przeſtrzegánia y gáſzenia pożogi [in cavendis et opprimendis incendiis]. ModrzBaz 84.

2. Branie odstraszającego przykładu, uczenie się na błędach (1):

Wyrażenie przyimkowe: »na przestrzeganie [komu]« (1):

~ Szereg: »na przestrzeganie albo na przykład« (1): rzecż przychodzi do tego áby też co było náznácżono przes piſanie potomkom náſzym [...] ná przeſtrzegánie álbo ná przykład drugim nápotym. BielSpr 60v. ~

III. [Środek zapobiegawczy, lekarstwo:

Wyrażenie: »przestrzeganie pewne«: Y to przeſtrzegánie barzo pewne: Weźmi Dyptanu białego/ Włoſkiego Kokornaku okrągłego álbo pękátego/ Dziewięśilu/ [...] Przetłucż trochę/ á włoż to w śkláną báńkę niemáłą/ przyley winá białego [...] tákże choway. A cżáſu powietrza/ Weźmi tego winá poł kubecżká ná káżdy dźień ráno/ [...] będzieſz práwie beśpiecżen zá łáſką Bożą. SienHerb 538b.]

Synonimy: I.1. napominanie, upominanie; 2. obrona, ochrona; 3. chowanie; II.1. wiarowanie się.

Cf PRZESTROGA, PRZESTRZEGAĆ, PRZESTRZEGAĆ SIĘ