Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CHOWAN

Następne hasło: [CHOWANIE SIĘ] »

CHOWANIE (192) sb n

o oraz a jasne, e pochylone.

Fleksja

	sg	pl
N	chowanié
G	chowaniå
D	chowaniu
A	chowanié	chowaniå
I	chowani(e)m, chowanim
L	chowaniu

sg N chowanié (33); -é (9), -(e) (24). ◊ G chowaniå (68). ◊ D chowaniu (33). ◊ A chowanié (17); -é (4), -(e) (13). ◊ I chowani(e)m (3) ZapMaz, GórnDworz, RejZwierc, chowanim (2) BielKom, SkarŻyw. ◊ L chowaniu (35). ◊ pl A chowaniå (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde bez cytatu.

Znaczenia

1. Przechowywanie na potem, utrzymywanie w porządku (71)
2. Ukrywanie, trzymanie w zamknięciu (8)
- a. O ludziach (3)
  - α. Chronienie (1)
  - β. Więzienie (2)
- b. O przedmiotach (5)
3. Schowek (6)
- a. W odniesieniu do organizmu żywego (2)
4. Grzebanie umarłych; przygotowanie ciała do pogrzebu (4)
5. Sposób życia, utrzymanie, odżywianie (49)
- a. Zatrudnianie (5)
- b. Karmienie piersią (4)
- c. Wychowywanie, kształcenie (dzieci) (7)
- d. Hodowanie (9)
- e. Traktowanie kogoś (3)
6. Spełnianie, zachowywanie, przestrzeganie czegoś (54)
- a. W dziedzinie religijnej (20)
- b. W dziedzinie społecznej i prawnej (18)
- c. W dziedzinie obyczajów i moralności (16)

1. Przechowywanie na potem, utrzymywanie w porządku; conditio, conservatio Cn (71): FalZioł I Ia; połćie ſolą ku chowániu iáko wieprzowe. BielKron 441; Vetustatem ferre, dicuntur vina quaedam, Winá które ſie godzą ná długie chowánie. Mącz 497d, 10c, 43b, 63a, 92b, 138d, 365a; Mięſo áby długo trfáło w chowániu SienLek 163v, 65v, S3; Depositarius ‒ Ten ktori do chowanią przymuię. Calep 308a, 236a, 308a; GostGosp 46, 98; DO rewidowánia Akt Ziemſkich y Grodzkich Zakroczymſkich/ któré [...] prze nierządné chowánié y powáriowánié ánteceſsorów ninieyſzégo Piſárzá nápſowáné ſą SarnStat 740; Iáko inſze ieſt mieyſce do iadánia/ inſze do chowánia y ſypiánia SkarKaz 453a.

chowanie czego (50): UstPraw G2v; WyprKr 122, 122v; BibRadz Ex 1/11; Bibliotheca, Gmách w ktorem xięgi ſą/ álbo komorá do chowánia xiąg. Mącz 24d; Tabellarium, [...] Sklep á mieysce do chowánia poſpolitych ták Ziemskich/ grockich/ mieyskich yáko y konſiſtorskich Xiąg y prziwileyów. Mącz 438a, 6c, 150c, 213d, 252b, 288a (16); Apotheca ‒ Komora, kramnica, piwnica, albo mieſcenie iakie do chowanią rzeczi. Calep 82b; Armamentaria ‒ Zbroinica. Dom albo komora do chowanią ſtrzelby, albo zbroie. Calep 96b; Chartophylacium — Skrzinia od chowanią liſtow. Calep 187b; Syrus ‒ Gruba dlia chowanią, zyta. Calep 1042b, 3a, 169b, 592a, 773a; O chowániu y ſzáfowániu pieniędzy królewſkich. SarnStat 334, 356, 361, 362, 366 [2 r.], 418 (21); VotSzl D4v.

Wyrażenie: praw.»k(u) wiernej ręce chowanie« = dawanie w depozyt [szyk 1 : 1] (2): Ia kom ya nyewszyal lysta [...] kore [!] szluszylo na polowycza ymyenya Iana kyepthy Szradonycz ku vyerney Rancze chovanya ZapWar 1506 nr 2024; Depositum, Nieco ku chowániu k wierney ręce dánego. Mącz 310c.

2. Ukrywanie, trzymanie w zamknięciu (8):

a. O ludziach (3):

α. Chronienie (1): Asservatio [...] Chowánie. Oſzczędánie też záchowawánie kogo. Mącz 389a.

β. Więzienie [kogo] (2): yako szlachathna yagnyeska [...] nyewroczenyem my slyachathnego stanislava [...] ychovanyem yego vsyebye vszkodzyla thego stanislava ZapWar 1507 nr 1987; CzechRozm 264v.

b. O przedmiotach (5): gdy óno ćiáło/ kthóre źiemiá ku chowániu nie ku ſtráceniu [...] była przyięłá/ thóż źiemiá [...] záſye wróći BiałKat 176.

chowanie czego (4): Iakom ya nyevszyal kv chovanyv vyana oth slyachatney finethj ZapWar 1520 nr 2242, 1520 nr 2260, 1529 nr 2387; LatHar 114.

3. Schowek; repositorium Mącz (6): Repositorium, Nieyákie chowánie gdźie co chowáyą/ ſzafá álbo co tákowego. Mącz 312a.

chowanie czego (3): LibMal 1548/143; Armarium, Spiżárnia. Almária/ też chowánie wſzelákich rzeczy. Mącz 16b; Sirus — Podziemne wdoliech zytą chowanię. Calep 984b.

a. W odniesieniu do organizmu żywego [czego] (2): Wątroba ieſt chowanie krwie cżłowiecżey. BielŻyw 138, 138.

4. Grzebanie umarłych; przygotowanie ciała do pogrzebu; pollinctura Mącz [czego] (4): Zchowaymyſz tedy tych świętych kośći [...]. Tedy záwołał lud/ áby ſię ná niedzielę chowánie świętych odwlokło SkarŻyw 567.

Wyrażenie:»chowanie umarłych, ciał, umarłych ciał« (1 : 1 : 1): Ten vſtáwił cmyntarze około kościołow miewáć dla chowánia vmárłych ciał. BielKron 152; Pollinctura, Mazánie y chowánie vmárłych. Mącz 308c; WujNT 60.

5. Sposób życia, utrzymanie, odżywianie; victus Mącz (49): y kthorzy ſą w ſkromnem chowaniu: ci ſie wyſtrzegaią od ſzkodliwych rzecży FalZioł V 63, V 94v; Nie obciążay duſze ſwey brzemieniem nieznośnym Ani ciáłá ſwoiego chowánim roſkoſznym BielKom C5; BielKron 428; Apricatio, Ná słóńcu chowánie. Mącz 13a; SienLek 41, 92v; Pytay tych w. m. ktorzy zá roſkoſznym chowániem dobrze vtili GórnDworz Hh4v; HistRzym 21; vkazał ſię ná świát/ ták zdrowey y wdzięcżney á zupełney twarzy/ iáko by był gdzie w nalepſzym chowániu. SkarŻyw 57; Victus ‒ Zywnoſć, chowanię. Calep 1132a.

chowanie kogo (2): Ten raz wypiſzemy gadki o rzecżach człowieku przyrodzonych albo j ſzkodliwich Czo ſie ticże ie^go chowania w iodle y w piciu GlabGad F4; BielKron 152v.

Wyrażenie: »mierne, nie(po)mierne chowanie« [szyk 7 : 1] (5 : 3): FalZioł V 61, 61v; Mącz 19a; O VChronieniu powietrza morowégo/ wielką pomoc czyni mierné chowánié SienLek 124, 4v, 40v, 58; RejZwierc 136v.

a. Zatrudnianie [kogo] (5): Diar 53; Lenocinium – kurew chowanię. Calep 590b; LatHar 116; GrabPospR N3; Pohámuymy iedno ſámych śiebie [...] w chowániu śiłu ſług niepotrzebnych VotSzl C4.

b. Karmienie piersią (4): ſynow ktore myeli/ mátki kármić nyechcą ále one ku chowányu inſſem nyewyáſtam złecáyą GliczKsiąż D5.

chowanie kogo (1): práwe pierſi im paliły áby vſchły/ á lewey niecháły dlá chowánia dzieći BielKron 319v.

Zwrot: »da(wa)ć ku chowaniu, na chowanie« (1 : 1): Wiele máthek po porodzéniu dźiatki ſwé dawáią mámkóm ku chowániu BiałKat 281; SkarŻyw 478.

c. Wychowywanie, kształcenie (dzieci) (7): PatKaz III 110v; A ták niechay twe dzyatki/ roſtropnie ſie rządzą/ [...] Gdy wynidą od oycá/ z dobrego chowánia/ Aby pokuſam ſwieckim/ nie dáli ſie zwodzić BielKom B4v; SkarKaz 420b marg.

chowanie kogo (3): Wſſytek thedy ſpoſob odzyenya/ á chowánya dzyátek wzyąć/ á ku ſwemu pożytkowi obroćić możem GliczKsiąż E8; GórnDworz Hh4v; ReszHoz 129.

Wyrażenie: »miękkie chowanie« (1): Abowyem yeſli go w roſkoſſy á w myękkim/ á pyeſſcżącem chowányu będzyeſz myeć/ yádwabnikyem go potym á nicżemnym cżłowyekyem doſtányeſz y otrzymaſz. GliczKsiąż E4v.

Szereg: »ćwiczenie i chowanie« (1): záſię około ćwicżenia/ y chowánia ich [synów] hnet od dziećinnych lat GórnDworz Hh4v.

d. Hodowanie (9): BielKron 452; SkarŻyw 496; Bydło nie godne ku chowániu/ ná Wioſnę wypaſzay GostGosp 70; Swinie Niemieckie z Polſkimi pomieſzáne nalepſze do chowánia GostGosp 120, 122.

chowanie czego (4): Vivarium, Locus in quo vel aves, vel pisces, vel ferae continentur Sadz/ ſadzawká/ ogród/ leśicá do chowánia ptaków/ ryb/ y zwierząt. Mącz 500b; Pecuaria ‒ Poſtepek wchowaniu bidła. Calep [767]b, 499b, 823a.

e. Traktowanie kogoś (3): Wźięli też s ſobą Gryfinę Leſtká cżarnego żonę/ kthora tam była w lichym chowániu aż do śmierći. BielKron 367, 180v, 443v.

6. Spełnianie, zachowywanie, przestrzeganie czegoś (54):

a. W dziedzinie religijnej (20): BibRadz Act 16/4; ále inſze vſtáwy chrześćiáńſkie Biſkupi ſłuſznie ludźiom przykázowáć y ku chowániu podáwáć mogą. WujJud 206; PAmiętaymy Krześćiánie/ że nam dał Bog ná chowánie/ dźieſięćioro przýkazánie ArtKanc M2v; WujNT Mar 7/4, Act 16/4.

chowanie czego (15): kazał [...] áby wiárá święta kwitnęłá/ w chowániu wſzytkich porządkow y praw kośćielnych. SkarŻyw 518; WujNT 60; SarnStat 224 [2 r.]. Cf Wyrażenia.

Wyrażenia: »chowanie przykazania (boskiego a, bożego)« (3): Leop Prov 7 arg; A nietylko tá rzecż zruſzy Chrześcijány ku chowániu Przykazánia Boſkiego KuczbKat 264; WujJud 76 [2 r.].

»reguł chowanie« [szyk 2 : 1] (3): Reguł chowánie. SkarŻyw 160 marg, 462, 463.

»chowanie ustawy« [szyk 1 : 1] (2): Ieſliby ktho mowił [...] áby tey vſtáwy chowánie/ było Swiętokradztwom [ ! ] [...] tedy to ma być potzytano błędem KrowObr 204, 41.

»chowanie zakonu« (3): iż kto ſię obrzeże/ ſtawa ſię powinowáty ku chowániu wſzyſtkiego zakonu. KrowObr 85; KuczbKat 270; WujJud 76.

b. W dziedzinie społecznej i prawnej [czego] (18): A iżby tego to Alexandrá Koriatowicá Kázimierz do chowánia ſtáteczney wiáry y przyiáźni przywiodł StryjKron 447; ActReg 122; SarnStat 1, 664, 1068, 1087, 1124.

Wyrażenia: »chowanie pokoju« (7): będźie powinien ſłucháć przyśięgi v kożdégo z nich okolo chowánia pokoiu wiecznégo [de observanda pace perpetua JanStat 912]/ y trzymánia wiáry Królowi SarnStat 1127, 1079, 1081, 1094, 1115, 1125, 1126.

»chowanie przymierza« (2): Czy Turek inákſzym ſpoſobem w Polſcze królem bydź niemógł/ áżby mu to pilné chowánié náſzé przymiérza drógę do Polſki otworzyło? OrzJan 102, 104.

»chowanie ustawy« (1): áby żaden nie był piérwéy powinien ku chowániu nowéy vſtáwy/ áżby byłá przez obwołánié w Kroleſtwie obiáśnioná. SarnStat 50.

Szereg: »chowanie i przestrzeganie« (1): Spiſowáli też oni Ceſárzowie Pogáńſcy rozmáite práwá/ ktore świátu ku chowániu/ y przeftrzegániu podawáli NiemObr 160.

c. W dziedzinie obyczajów i moralności (16): Thedy tego pożyway rano y wiecżor iako włoſki orzech. To z wierzchu napiſane chowanie ma być/ kiedy takowy niemoczny nie ieſt barzo chori w tey niemoczy FalZioł V 94v.

Wyrażenia: »chowanie czystości« [szyk 10 : 2] (12): námawiał ią ku chowániu cżyſtośći y dziewictwá. HistRzym 123v; SkarŻyw 71, 162, 242 [2 r.], 279 [2 r.], 393 [2 r.] (10); SkarKaz 418b.

»chowanie dziewictwá, panieństwa« (2 : 1): HistRzym 123v; nietylo ſie do chowánia pánieńſtwa młodzieńcy y panny woyſkiem práwie rzućili/ ále y ći co żony iuż mieli/ wątpili SkarŻyw A5v; O cżyſtośći ćieleſney/ y chowániu dziewictwá/ nápiſał kazánie SkarŻyw 120.

»chowanie ubostwa« (1): Regułá S. Fráńćiſzká cżáſzow [!] tych S. Bernárdyná nie co byłá słábieć/ zwłaſzcżá około chowánia vboſtwá SkarŻyw 463.

Synonimy: 1. chronienie; 5. odżywianie, opatrowanie, pasienie, żywienie; a. zatrudnienie; b. dojenie, karmienie; c. ćwiczenie, uczenie; 6. dzierżenie, przestrzeganie, trzymanie.

Cf CHOWAĆ