« Poprzednie hasło: [ĆWICZEK] | Następne hasło: 2. ĆWICZENIE » |
1. ĆWICZENIE (559) sb n
-e- (556), -ę- (3).Pierwsze e jasne, drugie pochylone.
sg | pl | |
---|---|---|
N | ćwiczenié | ćwiczeniå |
G | ćwiczeniå | ćwicz(e)ń |
D | ćwiczeniu | ćwiczeni(o)m, ćwiczeniam |
A | ćwiczenié | ćwiczeniå |
I | ćwiczeniém, ćwiczenim | ćwiczeńmi |
L | ćwiczeniu | ćwiczeniåch |
sg N ćwiczenié (133); -é (4), -(e) (129). ◊ G ćwiczeniå (160). ◊ D ćwiczeniu (32). ◊ A ćwiczenié (96); -é (4), »(e) (92). ◊ I ćwiczeniém (45), ćwiczenim (15); -ém GliczKsiąż (5), RejWiz (6), RejZwierz (3) ◊ BibRadz (2), RejAp, GórnDworz, BielSat, HistLan, RejZwierc (6), BielSpr (3), RejPosWstaw (3), BudBib (2), ModrzBaz (6), BielRozm, KochWr, PowodPr, VotSzl; -im KwiatKsiąż (4), Mącz (2), SienLek, CzechRozm (2), SkarŻyw (2), StryjKron (2), SkarKazSej; -ém; -im WujNT (1 : 1); ~ -ém (1), -(e)m (44). ◊ L ćwiczeniu (41). ◊ pl N ćwiczeniå (15). ◊ G ćwicz(e)ń (4). ◊ D ćwiczeni(o)m (3), ćwiczeniam (1) KwiatKsiąż (3 : 1). ◊ A ćwiczeniå (9). ◊ I ćwiczeńmi (1). ◊ L ćwiczeniåch (4).
Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w. s.v. ćwiczyć.
- 1. Doskonalenie, wprawianie się w jakiejś umiejętności, edukacja, kształcenie, wychowywanie, dyscyplina; staranie, zatrudnienie, praca, zadanie; nauka, wiedza, doświadczenie, umiejętność, nawyk
(542)
- a. Sztuka rycerska, wojskowa; nauka rzemiosła rycerskiego, umiejętność prowadzenia walki zbrojnej (103)
- b. Doskonalenie fizycznej sprawności ciała; zawody, szermierka, zapasy, ćwiczenia w strzelaniu, w bieganiu itp. (26)
- c. Ujeżdżanie, tresura koni (1)
- d. Doskonalenie, umacnianie się w rzeczach wiary (nauki, modlitwy, rozmyślania religijne; reguła, dyscyplina zakonna; kierownictwo duchowne) (57)
- 2. Doświadczanie, wystawianie na próbę; karcenie, strofowanie, upominanie, poskramianie; umartwianie (15)
- 3. Zgromadzenie, zebranie (2)
ćwiczenie kogo, czego (41): Pocźynáią śię rozlicżne á známienite Báśni/ z rozmáitych kśiąg wybráne: z ktorych możemy wźiąć nie iáki pożytek ku ćwicżeniu rozumu náſzego BierEz H2v; HistAl A2v; áby rodzicy obacżyli yáki yeſt obycżay/ á co zá ćwicżenye chłopyąt przy dworze GliczKsiąż I2, K5v; RejWiz 88v marg, Cc4v; RejFig Aa; BielKron 272v marg, 319v; KwiatKsiąż I; Declamatorius, Co zależy ku ćwiczeniu wymowy. Mącz 55c, 55c; GórnDworz G3, Hh 4v; KuczbKat 310; Vbiory iákie máią być dziećinne/ y cwicżenie obycżáiow młodych. RejZwierc 7; Cwicżenie dzyátek od ſiebie rodzicy pocżynáć máią. RejPosWstaw [412], 41v, [413]v [3 r.]; CzechRozm 19v; Iákie ćwicżenie ma być młodźieńcow/ á iákie przykłády ſobie máią bráć áby ich náśIádowáli ModrzBaz 13v, 4, 9v, 10, 11v, 133v (10); BielSjem 21 marg; Iuriſdyciy przykłádów przywiéźdź y przytoczyć dla ćwiczenia młodſzych ludźi SarnStat 1262, 1262; Cf »ćwiczenie nauk«, »ćwiczenie pisma«.
ćwiczenie około czego (1): Medicina, to ieſt/ kunſt lecżenia/ ieſt zaprawdę ku wiedzieniu piękny/ [...] á wſzákoſz czwicżenie około niey nie prawie ná wolnego cżłowieka należące zámyka wſobie. KwiatKsiąż I4v.
ćwiczenie komu (1): iáko bárzo źle cżynią rodźicy/ ktorzi zániedbawáią dobrego ćwicżenia dźiatkam od ſiebie ná świát puſzcżonym ModrzBaz 10.
ćwiczenie ku czemu (1): Okazáłá ſie łáſká Boża/ ktora nas náucżá. Dáiącz to znáć/ żeby nam miáłá być ćwicżeniem ku ſpráwowániu żywotá pocżćiwego. RejPosWstaw 21v.
ćwiczenie w czym (20): GliczKsiąż I4v; Abowiem wolnym vmysłom/ [...] przywoitſza ieſt Hiſtoryey znaiomość/ y ćwicżenie W mądrych obycżaiach. KwiatKsiąż H3; Stylus item ratio loquendi seu scribendi, Obyczay/ miárá/ xtałt/ ſpoſób á ćwiczenie w piſániu y w wymowie. Mącz 424a, 55c, 423c; Kwitnęło zá ſtárodawnych cżáſow w mowieniu rzecży ćwicżenie wſzkołách ModrzBaz 130, 5v, 136; SarnStat 1262. Cf »ćwiczenie w naukach«, »ćwiczenie w piśmie«.
W charakterystycznych połączeniach: ćwiczenie cnotliwe (cne) (2), długie (3), dobre (17), nadobne (3), pierwsze (nowo poczęte) (3), piękne (2), poczciwe (6), przystojne (3), roztropne (10), stateczne (2), ustawiczne (2), zacne (2), złe (4); ćwiczenie dziatek (dzieci) (12), dziewek (2), młodzieńcow, młodych ludzi (6).
ćwicżenie y nałog wiele może. LatHar 665.
»(od)da(wa)ć (a. dawany na) w ćwiczenie, dla ćwiczenia« [szyk zmienny] (5 : 1): rodzicy do dworu ſyny ſwe ná ćwicżenye oddawáyą/ áby tám byegłosći yákich á obycżáyow nábywáli GliczKsiąż H6; Dzieći ktorym śiedḿ lat minęły między rowne ſobie w lećiech ná ćwicżenie dawány były BielKron 272v, 253; Toż też dawa znáć y Cicero, ktory to przypomina/ że go Oćiec iego dał był naprzod dla ćwicżenia [disciplinae] do Dworu Scewole ModrzBaz 14; SkarŻyw 133; ReszHoz 119.
»ćwiczenie w naukach (wyzwolonych), (wyzwolonych) nauk« [szyk 10 : 4] (10 : 4): Boć on yáko Filozow wyedzyał iż ćwicżenya w náukách wyzwolonych nyepoſpolite ſą GliczKsiąż M4, I4v; A o wyzwolonych nauk czwicżeniach gdyżeſmy iuż mało co wyſzſzey doſyć ile ſię nam zdało powiedzieli KwiatKsiąż N4, kt, A3, B2v, L4; Cultura ingeniorum, Cwiczenie w naukách. Mącz 60a, 272c [2 r.], 423c, 47lb; [Eutropius] dwu ſtarſzych [synów] ná vrzędy Rzeczypoſpolitey obroćił: á młodſzego Ianá/ dał pilnie w ćwićżenie náuk. SkarŻyw 133; StryjKron A3v.
»ćwiczenie pisma, w piśmie« [szyk 2 : 1] (2 : 1): A mamyli prawdę rzec/ piſm ćwicżenia/ áni głupſtwá/ ani złosći w ludziech záſlepionich odeymuią/ ale owſzem nawięcey tym ktorzy ſię ku cnocie y mądrośći narodzili wielce ku pomocy ſą KwiatKsiąż F3v, G3v; ModrzBaz 131v.
»ćwiczenie polskie« [szyk 1 :1] (2): Theż y Logiká niewiem czoby nam do Polſkiego ćwicżenia wiele pomoc mogłá/ ktora też nie vcży iedno wykrętnych ſłowek RejZwierc 13v; Wierz mi że ci Sárniccy ćwiczenia Polſkiego/ Celuią wiele mędrkow tám z Rzymu wáſzego PaprPan T2v.
»postronne ćwiczenie« (1): Ia głupi tak rozumiem/ [...] Ze Polſkę nic inſzego o taką odmiane Nieprzyprawiło/ iedno poſtronne ćwicżenie KochSat B3v.
»ćwiczenie szkolne« (3): Do drugiego ćwicżenia ſzkolnego [exercitationes scholasticas] zda ſię że trzebá przyłącżyć ſądy: áby ſię też w ſądźiech ćwicżyli. ModrzBaz 134v; CzechEp 3, 5.
»włoskie ćwiczenie« (2): Ieſt rozum ieſt y dworſtwo/ ieſt náwſzem bacżenie/ A niech ſie oń pokuśi/ y Włoſkie ćwicżenie. RejZwierz 57; Domáráccy. CI iák flyſzę choć domá ták ſie pochowáli/ Wżdy s ſtudenty Włoſkiego ćwicżenia zrownáli PaprPan R2.
»karność a ćwiczenie« (1): Náoſtátek y dzyatki á ludzye młodzi ták młodzyeńcy iáko y pánienki niech to ſobie dobrze vważáią/ że im napirwey kárnośći á ćwicżenia potrzebá RejPosWstaw 42.
»kształt a ćwiczenie« (1): Nie táyne też ſą v wſzech ludzi zácne/ [...] ſpráwy y obycżáie W. W. ktore [...] byli ſobie mogli bráć ná kſtałt á ná ćwicżenie nie thylko ludzye młodzi ále pewnie y dobrym bacżeniem ozdobieni. RejZwierc A2.
»mądrość i ćwiczenie« (2): BibRadz Eccl 1/26; PRzypowieśći Solomoná ſyná Dawidowego lkroá Izráelſkiego. Dla náwyknienia mądrośći y ćwicżenia [Adsciendum sapientiam et eruditionem] BudBib Prov 1/2.
»nauká, (a, a(l)bo, i) ćwiczenie« [szyk 19 : 13] (32): ComCrac 13v; Abowim one młode látá ku tworzenyu łácne á myękkye ſą/ łatwye też vmyſly ich dla myękkosći mogą być náuką yáką/ álbo ćwicżeniem wypolerowáne. GliczKsiąż K2, L7, N7v; Ta tedy [gramatyka] gdyż ieſt vcżeniá vmieiętność y vmięnia ćwiczenie albo nauká/ tedy nam ku każdemu rodżaiowi nauk drogę łatwie otwiera. KwiatKsiąż I, A2, A3v, B, E2, F2v (9); Curriculum industriae atque studiorum, Czás náuk y ćwiczenia. Mącz 74a, 272c [2 r.], 359c; GórnDworz E7v, G4, Ee4v; A cżymże ty chući náſze rozne/ [...] okroćić mamy? iedno rozumem á roſtropnym vważeniem? Co nam niſkąd inąd ſnádniey przypáść nie może/ iedno z náuk pocżciwych á z vſtáwicżnego ćwicżenia. RejZwierc 12v, I4v, 30, 84v; BielSpr b4; RejPosRozpr c4; Niechby przeto wielcy Pánowie w tych poſpolitych Szkołách mieli rozmáite ćwicżenia y náuki [varia exercitationum genera]/ ktorychby ſię dworzánie wyucżáli ModrzBaz 14, 9v, 15; Calag 536a; CzechEp 123; Disciplina ‒ Nauka, czwiczenie. Calep 329b.
»ochłodzenie (a. ochłoda) a (i) ćwiczenie« (2): Abowiem żadnych gier [kosternych] niedozwalamy/ iedno dla ochłody á ćwiczenia. UstPraw B3; SarnStat 707.
»ćwiczenie i ozdoba« (1): przeto theż przyſtoi/ ſtáráć ſie bárziey o iego [umysłu] ćwicżenie y ozdobę/ niż o tho co ciáło ſláchćić ma. GórnDworz G3.
»pamięć a ćwiczenie« (1): [Prawą drogą kto chodzi] przeſzłych rzecży nie nie waży/ tylko ie ſobie ná pámięć á ná cwicżenie rozmyſla/ przyſzłych ſie nic nie lęka RejZwierc 138v.
»polerowanie a ćwiczenie« (1): A wſzákoż tego trzebá ſtrzedz/ áby ony rozmowy nie byłj wſzetecżne á opiłe/ [...] iedno coby ſie ku pocżciwemu polerowániu á cwicżeniu do rozumu przygodziły. RejZwierc 15v.
»pomoc i ćwiczenie« (3): chce to mieć pan Bog záwſze/ áby rodzicy thą pomocą y ćwicżeniem płodu ſwego nie zámięſzkawáli GliczKsiąż A3, A3 [2 r.].
»ćwiczenie a postanowienie« (1): Nie mnimaymy áby [...] krol Sálomon dármo to vcżynił/ że ſie ták dáleko s piſániem ſwym zánioſł/ że theż opiſał s táką pilnoſcią obycżay ćwicżenia a poſtánowienia dzyatek. RejPosWstaw [413]v.
»praca a ćwiczenie« (1): Ktory Tellus [...] thych dzyeći ſwych [...] nye nosił w drogim á koſztownym odzyenyu/ ále w pracy á w ćwicżenyu/ żeby co ſnich dobrego vrosć mogło GliczKsiąż F2.
»ćwiczenie a przypatrowanie się« (1): Ale day mi mądrość do vmyſłu mego/ [...] Bo roſthropnośći może vżyć y kupiec/ [...] kthora iuż s ćwicżenia á s przypátrowánia ſie roznym rzecżam w cżłowieku bácżnym ſnádnie zámnożyć może. RejZwierc 146.
»rozbieranie i ćwiczenie« (1): A niewiem iákoby ią prowádzić gdyż mi iuż iákoś ſerce/ od plotek tákowych odpádło: ktore żadnego gruntu zbáwiennego [...] w ſobie nie máią: iedno iákieś ſubtylnie chytre rozumu ludzkiego rozbieránie y ćwycżenie CzechRozm 19v.
»rozmysł a ćwiczenie« (1): Abowiem zá roſtropnym rozmyſłem á zá bácżnym ćwicżeniem iuż tuż oná zacna towárzyſzká cnoty ſwiętey ſtałość mocna przypádnie RejZwierc 73.
»rozum, (albo, i) ćwiczenie (i biegłość)« [szyk 5 : 1] (6): Bog przemyſli y ſtworzy cżłowyeká/ ocyec go będzye myał/ a náucżycyel da mu rozum y ćwicżenye cżłowiecżeńſtwu przywoite GliczKsiąż N8, F4v; RejWiz 17v; pełno koło Poſelſkié ieſt rozumu/ ćwiczenia/ y biegłośći wſzelákiéy OrzQuin Cv; APophtegmatá zá onych ſtárych poważnych á vcżonych ludzi zwano te ſłowá y powieśći roſtropne [...] ktore ſie też y do ćwicżenia y do rozumu inym ná pothym przytrefić mogły. RejZwierc 210, 21v.
»ćwiczenie i rządzenie« (1): Abowiem á dla cżegoż inſzego Eli Offiárnik y z ſynmi twemi był od Bogá ſkaran/ iedno dla zániedbánia ćwicżenia y rządzenia [institutionis et regiminis] dobrego? ModrzBaz 10.
»rzemiosło a ćwiczenie« (1): Iáſnie to w káżdym rzemieſle á ćwicżeniu obacżyć możemy/ że nád dobre przykłády nic nie bywa ſkutecżnieyſzego RejPosWstaw [412].
»staranie a ćwiczenie« (1): Bo iáko inſzy narodowie o nas o Polakoch piſzą iż trudno má być kthory narod ták s przyrodzenia do káżdego obacżenia ták przykłonny iáko ieſt narod náſz Polſki ná ktorąkolwiek ſtronę ſtáránie á ćwicżenie ſwe będzie obroćić chciał. RejZwierc A3.
»szkoła, (a, i) ćwiczenie« (2): BibRadz I *3v; máłoli tych Egipciánow rozſiało ſie po tym mizernym ſwiecie/ á przedſię z iednej ſzkoły á z iednego ćwicżenia ći mieſzcżánie wſzyſcy wychodzą RejAp 93.
»uczenie, (a, i) ćwiczenie« (3): Ták ſzkoły te/ domy rozumu/ dla tego buduyą [... ] áby tám było myeſce vcżenya y ćwicżenya w rzecżách ku roſtropnosći. GliczKsiąż L, I4v; Studia doctrinae, Vczenie/ ćwiczenie w naukách. Mącz 423c.
»usiłowanie a ćwiczenie« (1): Abowiem Claudius Ceſarz o graniu koſtek xięgi wydał: w ktorym takim vśiłowaniu á ćwicżeniu ćżi ſię roſkoſzować zwykli/ ktorzi wtey iedney rzecży pilni ſą/ yżeby wſzytkich dobr ſwych poſtradali KwiatKsiąż P4.
»wiadomość i ćwiczenie« (1): A ták ponieważeſmy iuż te rzecży przełożyli/ ktore y do obycżáiow/ ná wiádomości y na ćwicżeniu [cognitione et exercitatione] w vcżćiwych rzecżách záſádzonych/ y do praw wſzelákich/ y do ſpráwiedliwego walcżenia należą: przeto ten wſzytek ſpis końcżymy. ModrzBaz 136.
»wychowanie, (a, i) ćwiczenie« [szyk 9 : 4] (13): A bowim śiłá ná tym záprawdę należy/ kiedy kto dobrem wychowániem á ćwicżeniem ieſt vſpoſobion GliczKsiąż A3v; Przeto rodzicy według dobrego wychowánya á ćwicżenya/ nyechay cżuyą wtym/ áby, dzyeći ſwych zmłodosći nie roſpuſſcżáli GliczKsiąż E6, A3v [2 r.], A4 [2 r.], E8; Item disciplina, wychowánie. Cwiczenie. Mącz 90b; Náoſtátek/ niechay w ſynow ſwych wychowániu y w ich ćwicżeniu [...] nieużywáią złey y opácżney rády. KuczbKat 310; RejZwierc A3v, 31v; RejPosWstaw 41v; A iáko wſzytkie inſze náuki/ ták y rycerſka rośćie y niſzcżeie/ ták wychowániem/ iáko ćwicżeniem [tum educatione, tum exercitatione]. ModrzBaz 109v.
»zabawa a ćwiczenie; zabawa z ćwiczeniem« (1 : 1): wſzákże pilna chęć/ á vſtáwicżna zabáwá z ćwicżeniem [tamen studium exercitationis efficient] ſpráwi to/ że oná iego pracá niebędźie prożna. ModrzBaz 9; Zda mi ſię tedy żem iuż doſyć pokazał/ że po przyrodzeniu/ wiele należy ná náuce/ vſtáwicżną zabáwą á ćwicżeniem podpártey ModrzBaz 9v.
»ćwiczenie i zachowanie« (1): Theż mu niewádzi cżáſem s pocżciwym á nie z opiłim towárzyſtwem poſiedzieć/ pomowić/ pożártowáć/ bo ſtąd y ćwicżenie y záchowánie ná potym y znáiomość roſcie. RejZwierc 15.
»zaprawienie i ćwiczenie« (1): Exempla Iſagogica álbo przykłády dla zápráwienia y ćwiczenia młodſzych w poſtępkách práwnych SarnStat 1262.
»zwyczaj a ćwiczenie« (1): ieſli onych iſkier cnoty y mądrośći zwycżáiem á ćwicżeniem niebędzie wzniecał [nisi [...] sapientiae usu et exercitatione excitaverit]/ ábo rozdymał/ bywa to/ iż do rzecży vcżćiwosći przećiwnych oślep idzie ModrzBaz 6.
Iron (7): Bo tákie v nich [Bachusa i towarzyszy] ćwicżenie/ Lać w ſię y nád przyrodzenie BielKom E8, E7v, F6; GliczKsiąż I2v; Przydźie śię znowu ćwiczyć z náſzymi Kozaki/ Bo nie zrowna ćwiczenietu włoſkie s Polaki. BielSat B3 [idem] BielRozm 12.
ćwiczenie kogo, czego (15): KromRozm I Nv; Diar 81; Y iako to ieſt rzecż wazna cżwicżenie młodzienczykow [...] przikładem nam niechay będzie Marius ktory [...] ná káżdy dźień z młodzieńczyki wpole wyieżdżał KwiatKsiąż N4v, O; [Pan Bóg] wſzákże niektore narody ktorych oni zgłádźić niemogli/ zoſtáwił [w ziemi obiecanej] przeto/ áby on lud Boży/ záwżdy ku dźielności woienney/ y ku ćwicżeniu mocy ſwey/ pobudkę y przycżynę miał. KuczbKat 140; RejZwierc 187v [2 r.], [227v]; OKázowánie Iezdnych y pieſzych wſzego Rycerſtwá/ ieſt potrzebne Rzecży poſpolitey ku obronie/ gdyby to było s ćwicżeniem młodych ludźi obycżáynie BielSpr 71v, b4v, 1, 3v, 38v. Cf »broni ćwiczenie«.
ćwiczenie do czego (2): ModrzBaz 109; Agon – Czwiczenie doriczerskich ſpraw, ſzranky. Calep 46a.
ćwiczenie około czego (2): Acżkolwiek ten rodzay cżwicżenia około ryczerſtwa albo nauki/ ktorey wpokoiu nabywamy daleko rozny ięſt od onego [ktorego się uczymy] KwiatKsiąż O3. Cf »około broni ćwiczenie«.
ćwiczenie czemu (1): Náleźli tho przes doświádcżenie/ iż młodź tá która ſie na wśi rodźi/ godnieyſza ieſt ku ćwicżeniu rzecżam Rycerſkim BielSpr 2.
ćwiczenie na co (1): Także ten obycżay Rzymiánie mieli/ iż s Pułnocnych krágin [...] młode ludźi bráli ku ćwicżeniu na Rycerſkie rzecży BielSpr lv.
ćwiczenie w czym (7): KwiatKsiąż O2; Obsoleta studia militaria. Záginęły ćwiczenia w żołnierskich rzeczách. Mącz 262b; Trzećićby powiedział/ iáką widział ſpráwę/ dzielność/ ćwicżenie w Rycerſkich rzecżach RejZwierc 160; PaprPan Z4; Przytym [...] ludzie młodzi y domem ſię prozno báwiący/ mieliby vſtáwiczną ſłużbę y oſobne w rzemięśle Rycerſkim ćwiczenie/ bez ktorego żadna Rzeczpoſp: trwáć/ [...] nie może. VotSzl E4v, Cv, E4.
W charakterystycznych połączeniach: ćwiczenie około rycerstwa, rzeczam rycerskim (na rycerskie rzeczy, w rycerskich, żołnierskich rzeczach) (5); ćwiczenie wojennych (do rycerskich) spraw (2), w rzemieśle (dziele) rycerskim (2).
»cwiczenie polne« [szyk 1 : 1] (2): KwiatKsiąż O2v; PIſze też Vegecius, iż ná on cżás Rzymiánom tráfiło ſie przes niedbáłość ſtárſzych/ poniecháć ćwicżenia polnego we zbroi BielSpr 5v.
»rycerskie ćwiczenie« [szyk 11 : 9] (20) : Tákże pán owye dworzánye porzućiliſćye rycerſkye ćwiczenya przodkow ſwoich/ á theologiey ſćye ſye yęli. KromRozm I Nv; Wybornie tedy namileyſzy Vbertinie cżyniſz/ yz ani Rycerſkiego cżwicżenia/ [...] nieomieſzkiwaſz KwiatKsiąż F3, O4v, P; Conditor disciplinae militaris. Poſtanowiciel. Cwiczenia y záchowánia Rycerskiego. Mącz 92b; GórnDworz Sv, Kk6v; Co wſzyſcy Rzemieśnicy ná kurku vtrácą/ To wſzyſtko bráćia miła ſwym groſzem zápłácą. Rycerſkie to ćwicżenie powiadaią oni BielSat C3 [idem BielRozm 19]; BielSpr 1; Mowmyż tedy/ iákoſmy pocżęli o ćwicżeniu rycerſkiem [de exercitatione militari]. ModrzBaz 110v, 82v, 109v, 113, 118; Nie dáło wam [niewiastom] tego przyrodzenie/ Byście miáły rycerſkie ćwicżenie. BielSjem 29, 19; BielRozm 9, 19; GrabPospR K3v; VotSzl E4.
»ćwiczenie wojenne« [szyk 1 : 1] (2): y tego ma zaczny y w tych rzeczach biegły ſprawca woſkią [!] pilno przeſtrzegac/ yżeby iego ryczęrſtwo nigdy od woiennich cżwicżeń nie odſtępowało KwiatKsiąż O3v, N3v.
»ćwiczenie żołnierskie« (1): Maćie téż W. M. drugiégo zacnégo/ [...] człowieká/ Piotrá Kmitę/ który bezmáłá ieſcze pácholęćiem będąc vdał ſie był ná ćwiczenié żołnierſkié OrzJan 66.
»dzielność i ćwiczenie« (1): A ſthądże mu [Aleksandrowi Wielkiemu] oná iego wielka dzielność y ćwicżenie przychodziło RejZwierc 13.
»igry i ćwiczenie« (1): Máią ſię tedy o to pilnie ſtárác żołnierze/ áby ſie igram y rozmáitemu ćwicżeniu [ludis et exercitatione] zwycżáili ModrzBaz 118.
»ćwiczenie i karność« [szyk 1 : 1] (2): á záprawdę ći ludźie [Janczary]/ dla oſobliwey kárnośći y ćwicżenia rycerſkiego [et certe ordo ille disciplina et exercitatione militari] godni ſą zálecánia. ModrzBaz 118, 112v.
»męstwo, ćwiczenie« (1): Záprawdę gdźie táka chęć/ ábo nábywánia ábo okázowánia bogactw rośćie/ tám męſtwo/ ćwicżenie rycerſkie osłábieć [fortitudinem decrescere, exercitationem militarem cessare] [...] muśi. ModrzBaz 82v.
»(rozum) nauka i ćwiczenie« (3): NAuká Rycerſka [...] Spráwuie ſie troim obycżáiem/ to ieſt: Rozumem/ Náuką/ y Cwicżeniem BielSpr b3, 26; A to niech będźie o náuce y ćwicżeniu [De arte exercitatione hactenus] rycerſkiem. ModrzBaz 113.
»obrona a ćwiczenie« (1): y ludziby ku obronie á ćwicżeniu wiele przybyć mogło. RejZwierc 186.
»praca a ćwiczenie« (1): ták będąc w vſtháwicżney pracy á ćwicżeniu [ludzie rycerscy]/ wezmą zwycżay/ iáko máią cżynić z nieprzyiáćielem BielSpr 26.
»przygotowanie a ćwiczenie« (1): Też to przigotowanie á ćwicżenie wpotkania skonnymi gdy ſię obrazliwymi drzewy śćieraią y ſmielſze ryczerze cżyni KwiatKsiąż O2.
»ćwiczenie i przypatrowanie się« (1): nápiſzę mu potym, Aby ż Szkoły do Gwizá iechał dla ćwiczenia, Y przypátrowánia ſię dźiełu rycerſkiemu. CiekPotr 87.
»serce i ćwiczenie« (1): Bo to iego [hetmana] rzecż ieſt brákowáć żołnierzmi [...] tákże też wiedźieć ich rozriwki/ ſerce y ćwicżenie [aimos, exercitia] ModrzBaz 116.
»zabawy i ćwiczenie« (1): A ſtárſzy tego woyſká wſzyſcy/ niechayby rządu [...] zabáwámi/ y ćwicżeniem Rycerſkim żołnierzom proznowáć nie dáli VotSzl E4.
»zwyczaj i ćwiczenie« (1): Gdy na plácu poſtáwiſz páchołká nie zwycżáynego/ iákoby niewiaſtę poſtáwił. Przeto młodym Ludźiem trzebá ná to zwycżáiu y ćwicżenia BielSpr b3.
Iron (1): Przed náſzym wiekiem/ był iáki śláchecki ziazd/ tedy ná kſtałt ſzermierzow [...] ćiáłá ſwe ćwicżyli/ [...]. Teraz ſklenicámi ſie potykáią [...]. Tákiemi ſztukámi/ tákim ćwicżeniem zwyćiężemy Kryſtuſowe nieprzyiaćioły Turki? PowodPr 73.
ćwiczenie w czym (1): Stadium – Mieſcze do czwiczenią wbieganiu. Item, dłuz na CXXV. ſzritow. Calep 1002b.
»mężczy(z)nskie ćwiczenia« (2): bo tho tu káżdy bacży/ iż białeygłowie nie przydzie w turnieiu być/ áni przyſtoi koniem tocżyć/ ſzermowáć/ zápáſy chodzić/ bo to ſą męſzcżyznſkie ćwicżenia. GórnDworz X3, X3v.
»ćwiczenia olimpijskie« (1): Gdy Herkules dawno kiedyś/ zwyciężył był Augiáſá krolá Eliſkiego/ y wycżyścił onę ſtáynią: zátym hnet/ ná cżeść á chwałę Iowiſzewi bogu/ támże w tym kráiu/ gry/ ábo ćwicżenia Olimpijſkie poſthánowił GórnDworz V4.
»ćwiczenie i władanie ciałem« (1): Abowiem Siculow zaiſte wtey mierze poſtępki/ więcey cżynią ku roſpuſtnośći vmysłu/ y pokoiowi. Francuskie zaś przećiwne ktore pożądaią po nas vſtawicżnego cżwicżenia/ y władania ćiałem. KwiatKsiąż P3.
ćwiczenie kogo, czego (13): KromRozm I D3v; Leop Tim 3/16; Cwicżenie wiernego/ y pożytek ktory z tąd ma. BibRadz Eccli 39 arg; SienLek T4; RejPosWstaw 22; SkarŻyw 527; NiemObr 80; ReszHoz 137; Tá cnotá nie ná tym ſię báwi co z grzechem ieſt złączono/ [...] ále ná tym coby bez grzechu, vczynić mógł/ á czynić ná ćwiczenie cnoty ſwey y vpodobánie Bogu niechce. SkarKaz 120b.Cf »ćwiczenie dusze«, »ćwiczenie Pisma świętego«, »ćwiczenie wiary«.
ćwiczenie w czym (11): KromRozm II i4v; KuczbKat 155; RejPosWstaw 22; [Jan] Prętko w duchownych poſtępkách ćwicżenie wziął/ y zakonnemu żywotu przywykł SkarŻyw 134; Cżytánie y rozmyślánie duchowne iego było vſtáwicżne ćwicżenie w zakonie Bożym. SkarŻyw 371, 250; A przećiwnicy o to ſię ſtáráią/ áby piſmá ś. y ćwicżenie w nich/ ludźiom oprzykrzyć/ y od nich odwieść mogli. NiemObr 80, 80, 90; WujNT 2.Tim 3/16. Cf »ćwiczenie w Piśmie świętym«, »ćwiczenie w wierze«.
»ćwiczenie kościelne (i kleryczne), w kościele« [szyk 2 : 1] (2 : 1): Więcey mowić niechcę o prawdziwych znákach á ſwiętym ćwicżeniu w koſciele. RejPosWstaw [1434]v, [1434]; [św. Antoni] y do żadney ſię nauki ani kośćielnego y klerycżnego ćwicżenia nieproſząc áni tego wſpomináiąc/ Chryſtuſa tylko vkrzyżowánego prágnął SkarŻyw 543.
»ćwiczenie w Piśmie świętym, Pisma świętego« (1 : 1): SkarŻyw 527; W ktorym liśćie X. Arcybiſkup totis viribus vśiłuie ludźi poſpolitych Chrześćiáńſkich/ od rozmyślawánia/ y ćwicżenia pilnego/ w piśmiech ś. odwieść NiemObr 82.
»ćwiczenie wiary, w wierze« (2 : 1): BiałKat 386; thák iżby Bierzmowánie/ od náuki y ćwicżenia w Wierze/ Żadney rozności niemiáło KuczbKat 155; A gdzie ćwicżenia wiáry y wiádomości o tym nie maſz/ tedy śiłne zátrwożenie około niego być muśi. RejZwierc 113v.
»ćwiczenie zakonne« [szyk 1 : 1] (2): Gdzie oto tymi dwiemá świádectwy/ nie tylko ſie koniec zakonu y poſyłánia zakonnych Prorokow pokázuie/ ále też y zacność Ewánieliey Chriſtuſowey/ nád zakonne ćwicżenia/ á nád to y ſámych oſob/ to ieſt Moyżeſzá y Chriſtuſá. CzechRozm 93v; SkarŻyw [236].
»(przykład) nauka, (ani, i) ćwiczenie« [szyk 7 : 2] (9): [Luter i jego uczniowie] á oycom śwyętym/ ktorzy wſſytek żywot ſwoy w náuce y ćwiczenyu bożey chwały y ſwyętobliwoſci ſtrawili/ [...] myeſcá nye dawáyą KromRozm I D3v; GliczKsiąż A3; Klará Pánná [...] poddáłá ſie Mnichom Minorytom w náukę y w ćwitzenie. KrowObr 135v; KuczbKat 155; Częſtokroć małżeńſtwo niepłodnośćią zięte fráſunek ma záśierocenia ſwego: á ſtan duchowny cżyſty záwżdy rodzic może/ y ludzię [!] przykłádem/ náuką/ ćwicżenim Bogu pozyſkawáć SkarŻyw 180, 527, 543 [2 r.]; WujNT 2.Tim 3/10.
»ćwiczenie i rozmyśla(wa)nie« [szyk 1 : 1] (2): Cwicżenie tedy y rozmyſlánie vſtáwicżne w ſłowie Bożym [...] Apoſtoł ś. záleca NiemObr 90, 82.
»sprawa i ćwiczenie« (1): Ták iż Philon Zydowin [...]/ widząc w Alexándryey ono pirwſze zgromádzenie Chrześcijánow [,..] (ktorzy byli Mniſzy pod ſpráwą y ćwiczeniem Márká ś.) kśięgi nápiſał o wielkiey ich pobożności WujNT 125.
»ćwiczenie i szkoła« (1): Cwicżenie S. Antoniego y ſzkołá. SkarŻyw 56 marg.
»wychowanie i ćwiczenie« (1): Nie trzebá tu wſpomináć prace/ [...] pilnośći/ ktore táż to Societas vſtáwicżnie cżyni około dobrego chrześćijáńſkiego wychowania y ćwicżenia młodych ludźi ReszHoz 137.
»ćwiczenie a zaprawowanie« (1): gdyż máło nie tá ſámá [nauka] ieſt doſtátecżna ku ćwicżeniu á zápráwowániu ludz w pobożno[ści]. RejPosWstaw 22.
ćwicżenie kogo (1): Y ſzedł zá nią zárázem/ iáko byk na rzez idzie/ y iáko pęto do ćwicżenia głupiego [et sicut compes ad castigationem stulti]. BudBib Prov 7/22.
Synonimy: 1. chowanie, karność, nauka, pilność, polerowanie, postanowienie, praca, rzemiosło, staranie, trud, uczenie, umiejętność, usiłowanie, wychowanie, zabawa, zachowanie, znajomość; a. biegłość, nauka, praca, przygotowanie, zabawa; b. gry; d. miłość, nabożeństwo, naprawa, nauka, przedsięwzięcie, przykład, rozmyślanie, rozmyślawanie, »służba boża«, sprawa, strofowanie, szkoła, upominanie, wiara, wychowanie, wytrwanie, zaprawowanie; 2. karanie.
Cf ĆWICZEŃSTWO, [ĆWICZONOŚĆ], ĆWICZYĆ, ĆWICZYZNA, NIEĆWICZENIE
KN