[zaloguj się]
[pdf]

1. ĆWICZENIE (559) sb n

-e- (556), -ę- (3).

Pierwsze e jasne, drugie pochylone.

Fleksja
sg pl
N ćwiczenié ćwiczeniå
G ćwiczeniå ćwicz(e)ń
D ćwiczeniu ćwiczeni(o)m, ćwiczeniam
A ćwiczenié ćwiczeniå
I ćwiczeniém, ćwiczenim ćwiczeńmi
L ćwiczeniu ćwiczeniåch

sg N ćwiczenié (133); -é (4), -(e) (129). ◊ G ćwiczeniå (160). ◊ D ćwiczeniu (32). ◊ A ćwiczenié (96); -é (4), »(e) (92). ◊ I ćwiczeniém (45), ćwiczenim (15); -ém GliczKsiąż (5), RejWiz (6), RejZwierz (3) ◊ BibRadz (2), RejAp, GórnDworz, BielSat, HistLan, RejZwierc (6), BielSpr (3), RejPosWstaw (3), BudBib (2), ModrzBaz (6), BielRozm, KochWr, PowodPr, VotSzl; -im KwiatKsiąż (4), Mącz (2), SienLek, CzechRozm (2), SkarŻyw (2), StryjKron (2), SkarKazSej; -ém; -im WujNT (1 : 1); ~ -ém (1), -(e)m (44). ◊ L ćwiczeniu (41). ◊ pl N ćwiczeniå (15). ◊ G ćwicz(e)ń (4). ◊ D ćwiczeni(o)m (3), ćwiczeniam (1) KwiatKsiąż (3 : 1). ◊ A ćwiczeniå (9). ◊ I ćwiczeńmi (1). ◊ L ćwiczeniåch (4).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w. s.v. ćwiczyć.

1. Doskonalenie, wprawianie się w jakiejś umiejętności, edukacja, kształcenie, wychowywanie, dyscyplina; staranie, zatrudnienie, praca, zadanie; nauka, wiedza, doświadczenie, umiejętność, nawyk; exercitatio Mącz, Calag, Calep; institutio Mącz, Calag, Cn; disciplina Mącz, Calep, Cn; exercitium Mącz, Cn; paedia Calep, Cn; actio, meditatio, progymnasma, rudimentum, studium, stylus Mącz; exercitio, exercitus Cn (542): A za nam sin przi oytczu dorosczie: Niemoże mietz tzwicżenia iepſzégo/ Iedno biorątz prziklad z oytza ſwégo. KlerPow 11; RejRozpr B4v, K4; Znáć żeś był w złym ćwicżeniu złe maſs obycżáye BielKom F6v, B2v, B3v, E3; Ten przykład [...] vpewnia nas wtym/ iż wiele ćwicżenie pomaga/ y ták iáko ſie kto z młodu cżego náłoży/ też ná tym niemáło należy. GliczKsiąż A4, B, H6v, 02; LubPs bb4; powiedáią/ iż żadny narod nie ieſt przykłonnieyſzy/ y ku kſtałtom/ y ku káżdemu ćwicżeniu/ iáko Polak RejWiz A4v; Gdyż ćwicżenie ná rozum ieſt by deſzcż Máiowy RejWiz 1v, 1v, 59v, 63, 67, 88v (35); Abowiem ſtąd nawiętſze/ przypada ćwicżenie/ Kto ma ná przeſzłe rzecży/ s pámięcią bacźenie. RejZwierz A4; Ian Kochánowſki. PRzypátrzże ſie co vmie/ pocżćiwe ćwicżenie/ Gdy ſláchetne przypádnie/ k niemu przyrodzenie. RejZwierz 77v, 50v, 53, 54, 65, 68 (18); BibRadz Prov 8/33; Káżda rzecż potrzebuie ćwicżenia BielKron 81v, 81v, 202v, 242, 272v [2 r.]; y ma być vmysł ku cnoćie formowan/ gdy ieſzcze miękki ieſt/ y łatwie prżećiwne yemu wſzelakie ćwicżenia znaſza KwiatKsiąż A2v, B2v, Dv, E3v [3 r. ], F2v, K2v; Ineuntis aetatis studia. Dziećińskie cwićzenia. Mącz 5b; Progymnasma, Pierwſze ćwicżenie. Mącz 150d; Mémoriam vegetare, Pámięć ćwiczenim potwierdzáć. Mącz 477a, 213a, 359d, 372e, 423c, 424b (12); OrzQuin Aa5v; Prot A2; A przeto/ częſto bywa Syn Oycu w obyczáioch podobien/ á Dźiewká Máthce. A ktemu też należy/ w ktorey ſye kto Kráinie vrodźi/ ieſli w źimńey álbo w ćiepłey: iákich też pokármow z młodu pożywa: á w iákim ćwiczeniu będźie. SienLek 30v,195, T4; RejAp AA4v, 200v; Panny takież máią ſwe koſztowne noſzenie/ Y oſobne od mácior s karaniem cwiczenie. BielSat D2 [idem BielRozm 26], D; [kiedy w taniec pójdzie białoglowa] (ktore ieſt iedno przyſtoyne białeygłowie ćwicżenie) nie zda mi ſie/ áby ochotę zbytnią/ [...] pochuthnywániem ſobą/ pokázowáć miáłá GórnDworz X3vf, E4, G6, V6, X2, Ii6v (13); Y pewnieby rozumy náſze pordzewiáły/ Kiedyby ſie ćwicżeniem nie polerowáły. HistLan F6; ćwicżenie przy rozumie ieſt iákoby nadobne kwiecie ná dobrym ſzcżepie. RejZwierc 15v; Bo ſtąd y ſmiech/ y dobra bieſiádá/ y dobre towárziſtwo/ y ćwicżenie z nadobnych å s poććiwych rozmowek roſcie. RejZwierc 83v, 15, 18v, 26, 209, 221 [2 r.] (32); RejPosWstaw [414]; Przeſtań ſynu moy słucháć ćwicżenia [eruditionem] (odwodzącego) w błędy/ od słow vmieiętnośći. BudBib Prov 19/27, Prov 1/1, Ier 10/8; BiałKat I4; Cwicżenie też mátcżyne/ sowie Sálomon zakonem CzechRozm 85v, A3, 227; SNadź to ćwicżenie Mędrcá onego zacnego/ Solinuſá PaprPan G2v, K4, Sy, Vv; Abowiem á kto táki. ieſt/ ktoby dźeći ſwoie dobrze ćwiczył/ ábo ktoby wźdy vmiał dobrego ċwicżenia ſpoſob. ModrzBaz 12, 15; Oczko A3v; Calag 490b; SkarŻyw 241; NIe bez cżęſtego á práwie oſmoletnego s krwáwym potem zątrwożenia [...] zprácowanego mozgu/ y żemdlonego w ćwicżeniu vſtáwicznym zdrowia do záłożenia fundamentu tey przedſięwziętey Histodriey náſzey [...] prayſtępuię StryjKron A, A3v [2 r.], A6 [2 r.]; Wſzákoż ią przedſię rádzi przecżytáli/ A dla ćwicżenia záwżdy ſzáchy gráli. KochSz A3v; DZiewki áby chowano lepiey niż chłopiętá/ Bo ćwicżenia nie máią domá niebożętá BielSjem 21, 16; BielRozm 23, 26; że Muzyká ma moc nád vmyſły ludzkiémi/ y między inſzym ćwiczeniém któré dźieći miéwáły/ kazano im y Muzykę vmieć KochWr 38,30; ZawJeft 37; Gymnasium – Mieiſcze dlą czwiczenią, ſzkoła. Calep 467b; Paedia – Czwiczenie. Calep [745]a, 387b [2 r.], 467b [3 r.], 953b; LatHar 1; SkarKaz ) (4, 314a; Stáwiam go [Józefa] tedy przed oſobą W. M. w ſzátách Polſkich, y ięzykiem polſkim. Iéſliż ſie ták vda iáko w inſzych niewiém. Robotá bowiém proſta, ćwiczenié krótkié y trudné, á tym trudnieyſze że v nas brák wielki w ſłowiéch. GosłCast 5, 18, 44; SkarKazSej 660a; Wſzákże rozmnaża cnoty przyrodzone Cwiczenie SzarzRyt B4v.

ćwiczenie kogo, czego (41): Pocźynáią śię rozlicżne á známienite Báśni/ z rozmáitych kśiąg wybráne: z ktorych możemy wźiąć nie iáki pożytek ku ćwicżeniu rozumu náſzego BierEz H2v; HistAl A2v; áby rodzicy obacżyli yáki yeſt obycżay/ á co zá ćwicżenye chłopyąt przy dworze GliczKsiąż I2, K5v; RejWiz 88v marg, Cc4v; RejFig Aa; BielKron 272v marg, 319v; KwiatKsiąż I; Declamatorius, Co zależy ku ćwiczeniu wymowy. Mącz 55c, 55c; GórnDworz G3, Hh 4v; KuczbKat 310; Vbiory iákie máią być dziećinne/ y cwicżenie obycżáiow młodych. RejZwierc 7; Cwicżenie dzyátek od ſiebie rodzicy pocżynáć máią. RejPosWstaw [412], 41v, [413]v [3 r.]; CzechRozm 19v; Iákie ćwicżenie ma być młodźieńcow/ á iákie przykłády ſobie máią bráć áby ich náśIádowáli ModrzBaz 13v, 4, 9v, 10, 11v, 133v (10); BielSjem 21 marg; Iuriſdyciy przykłádów przywiéźdź y przytoczyć dla ćwiczenia młodſzych ludźi SarnStat 1262, 1262; Cf »ćwiczenie nauk«, »ćwiczenie pisma«.

ćwiczenie około czego (1): Medicina, to ieſt/ kunſt lecżenia/ ieſt zaprawdę ku wiedzieniu piękny/ [...] á wſzákoſz czwicżenie około niey nie prawie ná wolnego cżłowieka należące zámyka wſobie. KwiatKsiąż I4v.

ćwiczenie komu (1): iáko bárzo źle cżynią rodźicy/ ktorzi zániedbawáią dobrego ćwicżenia dźiatkam od ſiebie ná świát puſzcżonym ModrzBaz 10.

ćwiczenie ku czemu (1): Okazáłá ſie łáſká Boża/ ktora nas náucżá. Dáiącz to znáć/ żeby nam miáłá być ćwicżeniem ku ſpráwowániu żywotá pocżćiwego. RejPosWstaw 21v.

ćwiczenie w czym (20): GliczKsiąż I4v; Abowiem wolnym vmysłom/ [...] przywoitſza ieſt Hiſtoryey znaiomość/ y ćwicżenie W mądrych obycżaiach. KwiatKsiąż H3; Stylus item ratio loquendi seu scribendi, Obyczay/ miárá/ xtałt/ ſpoſób á ćwiczenie w piſániu y w wymowie. Mącz 424a, 55c, 423c; Kwitnęło zá ſtárodawnych cżáſow w mowieniu rzecży ćwicżenie wſzkołách ModrzBaz 130, 5v, 136; SarnStat 1262. Cf »ćwiczenie w naukach«, »ćwiczenie w piśmie«.

W charakterystycznych połączeniach: ćwiczenie cnotliwe (cne) (2), długie (3), dobre (17), nadobne (3), pierwsze (nowo poczęte) (3), piękne (2), poczciwe (6), przystojne (3), roztropne (10), stateczne (2), ustawiczne (2), zacne (2), złe (4); ćwiczenie dziatek (dzieci) (12), dziewek (2), młodzieńcow, młodych ludzi (6).

Przysłowia: Złomi ćwicżenie/ Złe przyrodzenie. RejZwierc 239, 239.

ćwicżenie y nałog wiele może. LatHar 665.

Zwroty: »ćwiczenie brać« (1): A to dla tego, áby młodźi ludźie ztąd ćwiczenié lepſzé bráli ſpoſobnieyſzy ku piſániu ſpraw práwnych SarnStat 1242.

»(od)da(wa)ć (a. dawany na) w ćwiczenie, dla ćwiczenia« [szyk zmienny] (5 : 1): rodzicy do dworu ſyny ſwe ná ćwicżenye oddawáyą/ áby tám byegłosći yákich á obycżáyow nábywáli GliczKsiąż H6; Dzieći ktorym śiedḿ lat minęły między rowne ſobie w lećiech ná ćwicżenie dawány były BielKron 272v, 253; Toż też dawa znáć y Cicero, ktory to przypomina/ że go Oćiec iego dał był naprzod dla ćwicżenia [disciplinae] do Dworu Scewole ModrzBaz 14; SkarŻyw 133; ReszHoz 119.

Wyrażenia: »ćwiczenie domowe« [szyk 3 : 1] (4): Stániſław Zamoſczki. DOmowegoć ćwicżenia/ ále Włoſzku miły/ Ieſli mi go oſzukaſz/ będzyem cie chwalili. RejZwierz 80v; KwiatKsiąż C4; A Gdy iuż ſobie pan młody podroſcie: á iákim thákim ćwicżeniem domowym wżdy też ſobie głowkę náſzychtuie/ [...] nie wádzi mu ſie też cżáſem y do cudzych kráiow przeiecháć RejZwierc 16; Miedzy Domáráckiemi iuż naydzye mędrſzego/ Chociaż oni ćwicżenia thu ſą domowego PaprPan R2.

»ćwiczenie w naukach (wyzwolonych), (wyzwolonych) nauk« [szyk 10 : 4] (10 : 4): Boć on yáko Filozow wyedzyał iż ćwicżenya w náukách wyzwolonych nyepoſpolite ſą GliczKsiąż M4, I4v; A o wyzwolonych nauk czwicżeniach gdyżeſmy iuż mało co wyſzſzey doſyć ile ſię nam zdało powiedzieli KwiatKsiąż N4, kt, A3, B2v, L4; Cultura ingeniorum, Cwiczenie w naukách. Mącz 60a, 272c [2 r.], 423c, 47lb; [Eutropius] dwu ſtarſzych [synów] ná vrzędy Rzeczypoſpolitey obroćił: á młodſzego Ianá/ dał pilnie w ćwićżenie náuk. SkarŻyw 133; StryjKron A3v.

»ćwiczenie pisma, w piśmie« [szyk 2 : 1] (2 : 1): A mamyli prawdę rzec/ piſm ćwicżenia/ áni głupſtwá/ ani złosći w ludziech záſlepionich odeymuią/ ale owſzem nawięcey tym ktorzy ſię ku cnocie y mądrośći narodzili wielce ku pomocy ſą KwiatKsiąż F3v, G3v; ModrzBaz 131v.

»ćwiczenie polskie« [szyk 1 :1] (2): Theż y Logiká niewiem czoby nam do Polſkiego ćwicżenia wiele pomoc mogłá/ ktora też nie vcży iedno wykrętnych ſłowek RejZwierc 13v; Wierz mi że ci Sárniccy ćwiczenia Polſkiego/ Celuią wiele mędrkow tám z Rzymu wáſzego PaprPan T2v.

»postronne ćwiczenie« (1): Ia głupi tak rozumiem/ [...] Ze Polſkę nic inſzego o taką odmiane Nieprzyprawiło/ iedno poſtronne ćwicżenie KochSat B3v.

»ćwiczenie szkolne« (3): Do drugiego ćwicżenia ſzkolnego [exercitationes scholasticas] zda ſię że trzebá przyłącżyć ſądy: áby ſię też w ſądźiech ćwicżyli. ModrzBaz 134v; CzechEp 3, 5.

»włoskie ćwiczenie« (2): Ieſt rozum ieſt y dworſtwo/ ieſt náwſzem bacżenie/ A niech ſie oń pokuśi/ y Włoſkie ćwicżenie. RejZwierz 57; Domáráccy. CI iák flyſzę choć domá ták ſie pochowáli/ Wżdy s ſtudenty Włoſkiego ćwicżenia zrownáli PaprPan R2.

Szeregi: »ćwiczenie i chowanie« (1): záſię około ćwicżenia/ y chowánia ich [synów] hnet od dziećinnych lat/ áź do męſkich/ áby wzroſt był kſtałtowany/ y zdrowie/ y śiłá. GórnDworz Hh4v.

»karność a ćwiczenie« (1): Náoſtátek y dzyatki á ludzye młodzi ták młodzyeńcy iáko y pánienki niech to ſobie dobrze vważáią/ że im napirwey kárnośći á ćwicżenia potrzebá RejPosWstaw 42.

»kształt a ćwiczenie« (1): Nie táyne też ſą v wſzech ludzi zácne/ [...] ſpráwy y obycżáie W. W. ktore [...] byli ſobie mogli bráć ná kſtałt á ná ćwicżenie nie thylko ludzye młodzi ále pewnie y dobrym bacżeniem ozdobieni. RejZwierc A2.

»mądrość i ćwiczenie« (2): BibRadz Eccl 1/26; PRzypowieśći Solomoná ſyná Dawidowego lkroá Izráelſkiego. Dla náwyknienia mądrośći y ćwicżenia [Adsciendum sapientiam et eruditionem] BudBib Prov 1/2.

»nauká, (a, a(l)bo, i) ćwiczenie« [szyk 19 : 13] (32): ComCrac 13v; Abowim one młode látá ku tworzenyu łácne á myękkye ſą/ łatwye też vmyſly ich dla myękkosći mogą być náuką yáką/ álbo ćwicżeniem wypolerowáne. GliczKsiąż K2, L7, N7v; Ta tedy [gramatyka] gdyż ieſt vcżeniá vmieiętność y vmięnia ćwiczenie albo nauká/ tedy nam ku każdemu rodżaiowi nauk drogę łatwie otwiera. KwiatKsiąż I, A2, A3v, B, E2, F2v (9); Curriculum industriae atque studiorum, Czás náuk y ćwiczenia. Mącz 74a, 272c [2 r.], 359c; GórnDworz E7v, G4, Ee4v; A cżymże ty chući náſze rozne/ [...] okroćić mamy? iedno rozumem á roſtropnym vważeniem? Co nam niſkąd inąd ſnádniey przypáść nie może/ iedno z náuk pocżciwych á z vſtáwicżnego ćwicżenia. RejZwierc 12v, I4v, 30, 84v; BielSpr b4; RejPosRozpr c4; Niechby przeto wielcy Pánowie w tych poſpolitych Szkołách mieli rozmáite ćwicżenia y náuki [varia exercitationum genera]/ ktorychby ſię dworzánie wyucżáli ModrzBaz 14, 9v, 15; Calag 536a; CzechEp 123; Disciplina ‒ Nauka, czwiczenie. Calep 329b.

»ochłodzenie (a. ochłoda) a (i) ćwiczenie« (2): Abowiem żadnych gier [kosternych] niedozwalamy/ iedno dla ochłody á ćwiczenia. UstPraw B3; SarnStat 707.

»ćwiczenie i ozdoba« (1): przeto theż przyſtoi/ ſtáráć ſie bárziey o iego [umysłu] ćwicżenie y ozdobę/ niż o tho co ciáło ſláchćić ma. GórnDworz G3.

»pamięć a ćwiczenie« (1): [Prawą drogą kto chodzi] przeſzłych rzecży nie nie waży/ tylko ie ſobie ná pámięć á ná cwicżenie rozmyſla/ przyſzłych ſie nic nie lęka RejZwierc 138v.

»polerowanie a ćwiczenie« (1): A wſzákoż tego trzebá ſtrzedz/ áby ony rozmowy nie byłj wſzetecżne á opiłe/ [...] iedno coby ſie ku pocżciwemu polerowániu á cwicżeniu do rozumu przygodziły. RejZwierc 15v.

»pomoc i ćwiczenie« (3): chce to mieć pan Bog záwſze/ áby rodzicy thą pomocą y ćwicżeniem płodu ſwego nie zámięſzkawáli GliczKsiąż A3, A3 [2 r.].

»ćwiczenie a postanowienie« (1): Nie mnimaymy áby [...] krol Sálomon dármo to vcżynił/ że ſie ták dáleko s piſániem ſwym zánioſł/ że theż opiſał s táką pilnoſcią obycżay ćwicżenia a poſtánowienia dzyatek. RejPosWstaw [413]v.

»praca a ćwiczenie« (1): Ktory Tellus [...] thych dzyeći ſwych [...] nye nosił w drogim á koſztownym odzyenyu/ ále w pracy á w ćwicżenyu/ żeby co ſnich dobrego vrosć mogło GliczKsiąż F2.

»ćwiczenie a przypatrowanie się« (1): Ale day mi mądrość do vmyſłu mego/ [...] Bo roſthropnośći może vżyć y kupiec/ [...] kthora iuż s ćwicżenia á s przypátrowánia ſie roznym rzecżam w cżłowieku bácżnym ſnádnie zámnożyć może. RejZwierc 146.

»rozbieranie i ćwiczenie« (1): A niewiem iákoby ią prowádzić gdyż mi iuż iákoś ſerce/ od plotek tákowych odpádło: ktore żadnego gruntu zbáwiennego [...] w ſobie nie máią: iedno iákieś ſubtylnie chytre rozumu ludzkiego rozbieránie y ćwycżenie CzechRozm 19v.

»rozmysł a ćwiczenie« (1): Abowiem zá roſtropnym rozmyſłem á zá bácżnym ćwicżeniem iuż tuż oná zacna towárzyſzká cnoty ſwiętey ſtałość mocna przypádnie RejZwierc 73.

»rozum, (albo, i) ćwiczenie (i biegłość)« [szyk 5 : 1] (6): Bog przemyſli y ſtworzy cżłowyeká/ ocyec go będzye myał/ a náucżycyel da mu rozum y ćwicżenye cżłowiecżeńſtwu przywoite GliczKsiąż N8, F4v; RejWiz 17v; pełno koło Poſelſkié ieſt rozumu/ ćwiczenia/ y biegłośći wſzelákiéy OrzQuin Cv; APophtegmatá zá onych ſtárych poważnych á vcżonych ludzi zwano te ſłowá y powieśći roſtropne [...] ktore ſie też y do ćwicżenia y do rozumu inym ná pothym przytrefić mogły. RejZwierc 210, 21v.

»ćwiczenie i rządzenie« (1): Abowiem á dla cżegoż inſzego Eli Offiárnik y z ſynmi twemi był od Bogá ſkaran/ iedno dla zániedbánia ćwicżenia y rządzenia [institutionis et regiminis] dobrego? ModrzBaz 10.

»rzemiosło a ćwiczenie« (1): Iáſnie to w káżdym rzemieſle á ćwicżeniu obacżyć możemy/ że nád dobre przykłády nic nie bywa ſkutecżnieyſzego RejPosWstaw [412].

»staranie a ćwiczenie« (1): Bo iáko inſzy narodowie o nas o Polakoch piſzą iż trudno má być kthory narod ták s przyrodzenia do káżdego obacżenia ták przykłonny iáko ieſt narod náſz Polſki ná ktorąkolwiek ſtronę ſtáránie á ćwicżenie ſwe będzie obroćić chciał. RejZwierc A3.

»szkoła, (a, i) ćwiczenie« (2): BibRadz I *3v; máłoli tych Egipciánow rozſiało ſie po tym mizernym ſwiecie/ á przedſię z iednej ſzkoły á z iednego ćwicżenia ći mieſzcżánie wſzyſcy wychodzą RejAp 93.

»uczenie, (a, i) ćwiczenie« (3): Ták ſzkoły te/ domy rozumu/ dla tego buduyą [... ] áby tám było myeſce vcżenya y ćwicżenya w rzecżách ku roſtropnosći. GliczKsiąż L, I4v; Studia doctrinae, Vczenie/ ćwiczenie w naukách. Mącz 423c.

»usiłowanie a ćwiczenie« (1): Abowiem Claudius Ceſarz o graniu koſtek xięgi wydał: w ktorym takim vśiłowaniu á ćwicżeniu ćżi ſię roſkoſzować zwykli/ ktorzi wtey iedney rzecży pilni ſą/ yżeby wſzytkich dobr ſwych poſtradali KwiatKsiąż P4.

»wiadomość i ćwiczenie« (1): A ták ponieważeſmy iuż te rzecży przełożyli/ ktore y do obycżáiow/ ná wiádomości y na ćwicżeniu [cognitione et exercitatione] w vcżćiwych rzecżách záſádzonych/ y do praw wſzelákich/ y do ſpráwiedliwego walcżenia należą: przeto ten wſzytek ſpis końcżymy. ModrzBaz 136.

»wychowanie, (a, i) ćwiczenie« [szyk 9 : 4] (13): A bowim śiłá ná tym záprawdę należy/ kiedy kto dobrem wychowániem á ćwicżeniem ieſt vſpoſobion GliczKsiąż A3v; Przeto rodzicy według dobrego wychowánya á ćwicżenya/ nyechay cżuyą wtym/ áby, dzyeći ſwych zmłodosći nie roſpuſſcżáli GliczKsiąż E6, A3v [2 r.], A4 [2 r.], E8; Item disciplina, wychowánie. Cwiczenie. Mącz 90b; Náoſtátek/ niechay w ſynow ſwych wychowániu y w ich ćwicżeniu [...] nieużywáią złey y opácżney rády. KuczbKat 310; RejZwierc A3v, 31v; RejPosWstaw 41v; A iáko wſzytkie inſze náuki/ ták y rycerſka rośćie y niſzcżeie/ ták wychowániem/ iáko ćwicżeniem [tum educatione, tum exercitatione]. ModrzBaz 109v.

»zabawa a ćwiczenie; zabawa z ćwiczeniem« (1 : 1): wſzákże pilna chęć/ á vſtáwicżna zabáwá z ćwicżeniem [tamen studium exercitationis efficient] ſpráwi to/ że oná iego pracá niebędźie prożna. ModrzBaz 9; Zda mi ſię tedy żem iuż doſyć pokazał/ że po przyrodzeniu/ wiele należy ná náuce/ vſtáwicżną zabáwą á ćwicżeniem podpártey ModrzBaz 9v.

»ćwiczenie i zachowanie« (1): Theż mu niewádzi cżáſem s pocżciwym á nie z opiłim towárzyſtwem poſiedzieć/ pomowić/ pożártowáć/ bo ſtąd y ćwicżenie y záchowánie ná potym y znáiomość roſcie. RejZwierc 15.

»zaprawienie i ćwiczenie« (1): Exempla Iſagogica álbo przykłády dla zápráwienia y ćwiczenia młodſzych w poſtępkách práwnych SarnStat 1262.

»zwyczaj a ćwiczenie« (1): ieſli onych iſkier cnoty y mądrośći zwycżáiem á ćwicżeniem niebędzie wzniecał [nisi [...] sapientiae usu et exercitatione excitaverit]/ ábo rozdymał/ bywa to/ iż do rzecży vcżćiwosći przećiwnych oślep idzie ModrzBaz 6.

Iron (7): Bo tákie v nich [Bachusa i towarzyszy] ćwicżenie/ Lać w ſię y nád przyrodzenie BielKom E8, E7v, F6; GliczKsiąż I2v; Przydźie śię znowu ćwiczyć z náſzymi Kozaki/ Bo nie zrowna ćwiczenietu włoſkie s Polaki. BielSat B3 [idem] BielRozm 12.

Szereg: »rozkosz i ćwiczenie« (1): Pátrzayże záſię/ gdy iuż potrzeby nie będzie/ á rozłożą ie [żołnierzy] po leżach/ iákiey tám dopiro roſkoſzy y ćwicżenia vżywáć będą. RejZwierc 26v.
W przen (3): Tákże gdy iuż to niebo ſwym ſie kołem tocży/ A tę zyemię málucżką/ zewſzech ſtron okrocży/ Ná ktorey rozmáitych ſpraw ludzye mieſzkáią/ [...] Nád ktorymi Płánetá s twoim przyrodzeniem Stánie/ też go ſpráwuie wnet ſwoim ćwicżeniem. RejWiz 148; Ale ieſli ogrodnik dobry nie przyſtąpi/ ćwicżenia nie będzie/ thedy/ iáko drzewo ogrodne w leśne ſie obráca/ [...] ták y cżłowiek prędko zdzicżeie/ y nigdy ſie nie poſthánowi GórnDworz D2; A gdy ſie ták będzieſz ſpráwowác/ tedy mocno onemu pirwſzemu ćwicżeniu pothkowek przytwirdziſz/ iż ſie rzadko będzyeſz mógł poſliznąć/ bo záwżdy więcey mogą dwá niżli ieden. RejZwierc 26.
a. Sztuka rycerska, wojskowa; nauka rzemiosła rycerskiego, umiejętność prowadzenia walki zbrojnej (103): GliczKsiąż K7v; RejZwierz 9v marg, 39v, 39v marg, 117v; OrzRozm V3; Mieli z dawná ten obycżay z obu ſtron/ ná thym pogránicżu/ iż ſie z máłymi pocżty koſtowáli/ áby ćwicżenie młodzi ludzie mieli BielKron 308v; Rad uyrzę gdy was poprą/ kędy ſię ſkrijecie/ Bo ile po was baczę/ bić ſię nie będziecie/ Nie maiąc ani konia/ ani dobrey zbroie/ Po gotowiu ćwiczenia/ bez czego złe boie. KochSat A4; KwiatKsiąż N3 [2 r.]; Tákowe też ćwicżenie mieli ſtrzelcy/ kthorzy z łukow drzewiánych wielkich ſtrzeláli BielSpr 4; á to wſzyſtko [sprawność rycerska] inácżey nie przydzie/ iedno przes cżęſte cwicżenie BielSpr 8v, 2, 4v, 8v, 11, 60v (13); Iádam Gorayſki s ſynowcy. ON Wálentynianow cny Hetman Eccius/ Także Iuſtinianow też Beleſárius/ Mogliby ſie do náſzych tu wćwicżenie podáć/ Tákby nieprzyiacielom mogli prędzey zdołáć PaprPan S2, Fv, N4, Bb3v; A dobrzeby áby dla tego ćwicżenia przyzywano żołnierzow vkráinnych/ ktorzi w rozmáitych bitwách bywáli. ModrzBaz 111v, 110, 111v [5 r.], 112v, 118; y ták ſtáráiąc ſie o té rzeczy/ namniéy o woynie myślimy: y wſzyſtkié oné ćwicżenia vczćiwé/ którémi to króleſtwo ſtánęło/ wygáſły wielkośćią Kommiſſárzów/ ſędźiów/ y práktyków. Vſtąpił Dźieśiątnik Sędźiému OrzJan 52, 22; A iáko o Hetmány/ [...] w oyczyznie náſzey/ zá łáſką Bożą/ nie trudno: ták y o pieſze łácnoby było/ gdybychmy iedno chcieli á ćwiczenie przyſtąpiło. VotSzl C.

ćwiczenie kogo, czego (15): KromRozm I Nv; Diar 81; Y iako to ieſt rzecż wazna cżwicżenie młodzienczykow [...] przikładem nam niechay będzie Marius ktory [...] ná káżdy dźień z młodzieńczyki wpole wyieżdżał KwiatKsiąż N4v, O; [Pan Bóg] wſzákże niektore narody ktorych oni zgłádźić niemogli/ zoſtáwił [w ziemi obiecanej] przeto/ áby on lud Boży/ záwżdy ku dźielności woienney/ y ku ćwicżeniu mocy ſwey/ pobudkę y przycżynę miał. KuczbKat 140; RejZwierc 187v [2 r.], [227v]; OKázowánie Iezdnych y pieſzych wſzego Rycerſtwá/ ieſt potrzebne Rzecży poſpolitey ku obronie/ gdyby to było s ćwicżeniem młodych ludźi obycżáynie BielSpr 71v, b4v, 1, 3v, 38v. Cf »broni ćwiczenie«.

ćwiczenie do czego (2): ModrzBaz 109; Agon – Czwiczenie doriczerskich ſpraw, ſzranky. Calep 46a.

ćwiczenie około czego (2): Acżkolwiek ten rodzay cżwicżenia około ryczerſtwa albo nauki/ ktorey wpokoiu nabywamy daleko rozny ięſt od onego [ktorego się uczymy] KwiatKsiąż O3. Cf »około broni ćwiczenie«.

ćwiczenie czemu (1): Náleźli tho przes doświádcżenie/ iż młodź tá która ſie na wśi rodźi/ godnieyſza ieſt ku ćwicżeniu rzecżam Rycerſkim BielSpr 2.

ćwiczenie na co (1): Także ten obycżay Rzymiánie mieli/ iż s Pułnocnych krágin [...] młode ludźi bráli ku ćwicżeniu na Rycerſkie rzecży BielSpr lv.

ćwiczenie w czym (7): KwiatKsiąż O2; Obsoleta studia militaria. Záginęły ćwiczenia w żołnierskich rzeczách. Mącz 262b; Trzećićby powiedział/ iáką widział ſpráwę/ dzielność/ ćwicżenie w Rycerſkich rzecżach RejZwierc 160; PaprPan Z4; Przytym [...] ludzie młodzi y domem ſię prozno báwiący/ mieliby vſtáwiczną ſłużbę y oſobne w rzemięśle Rycerſkim ćwiczenie/ bez ktorego żadna Rzeczpoſp: trwáć/ [...] nie może. VotSzl E4v, Cv, E4.

W charakterystycznych połączeniach: ćwiczenie około rycerstwa, rzeczam rycerskim (na rycerskie rzeczy, w rycerskich, żołnierskich rzeczach) (5); ćwiczenie wojennych (do rycerskich) spraw (2), w rzemieśle (dziele) rycerskim (2).

Zwrot: »dawać na ćwiczenie« (1): RZymiánie onych cżaſow/ będąc ludźmi oſtrożnymi/ [...] ſtáráiąc ſie pilnie o Rzecżpoſpolitą/ [...] dawáli na ćwicżenie młode ludźi thym Miſtrzom/ ktorzy tę ſpráwę vmieli BielSpr 1.
Wyrażenia: »(około) broni ćwiczenie« [szyk 2 : 1] (3): Publius Rutilius [...] żolnierzom czwicżenie około broń [!] wynálazł KwiatKsiąż O; ModrzBaz 111, 113.

»cwiczenie polne« [szyk 1 : 1] (2): KwiatKsiąż O2v; PIſze też Vegecius, iż ná on cżás Rzymiánom tráfiło ſie przes niedbáłość ſtárſzych/ poniecháć ćwicżenia polnego we zbroi BielSpr 5v.

»rycerskie ćwiczenie« [szyk 11 : 9] (20) : Tákże pán owye dworzánye porzućiliſćye rycerſkye ćwiczenya przodkow ſwoich/ á theologiey ſćye ſye yęli. KromRozm I Nv; Wybornie tedy namileyſzy Vbertinie cżyniſz/ yz ani Rycerſkiego cżwicżenia/ [...] nieomieſzkiwaſz KwiatKsiąż F3, O4v, P; Conditor disciplinae militaris. Poſtanowiciel. Cwiczenia y záchowánia Rycerskiego. Mącz 92b; GórnDworz Sv, Kk6v; Co wſzyſcy Rzemieśnicy ná kurku vtrácą/ To wſzyſtko bráćia miła ſwym groſzem zápłácą. Rycerſkie to ćwicżenie powiadaią oni BielSat C3 [idem BielRozm 19]; BielSpr 1; Mowmyż tedy/ iákoſmy pocżęli o ćwicżeniu rycerſkiem [de exercitatione militari]. ModrzBaz 110v, 82v, 109v, 113, 118; Nie dáło wam [niewiastom] tego przyrodzenie/ Byście miáły rycerſkie ćwicżenie. BielSjem 29, 19; BielRozm 9, 19; GrabPospR K3v; VotSzl E4.

»ćwiczenie wojenne« [szyk 1 : 1] (2): y tego ma zaczny y w tych rzeczach biegły ſprawca woſkią [!] pilno przeſtrzegac/ yżeby iego ryczęrſtwo nigdy od woiennich cżwicżeń nie odſtępowało KwiatKsiąż O3v, N3v.

»ćwiczenie żołnierskie« (1): Maćie téż W. M. drugiégo zacnégo/ [...] człowieká/ Piotrá Kmitę/ który bezmáłá ieſcze pácholęćiem będąc vdał ſie był ná ćwiczenié żołnierſkié OrzJan 66.

Szeregi: »biegłość i ćwiczenie« (1): O biegłości y ćwicżeniu Rycerſkiem [de arte exercitatione militari] ModrzBaz 109v.

»dzielność i ćwiczenie« (1): A ſthądże mu [Aleksandrowi Wielkiemu] oná iego wielka dzielność y ćwicżenie przychodziło RejZwierc 13.

»igry i ćwiczenie« (1): Máią ſię tedy o to pilnie ſtárác żołnierze/ áby ſie igram y rozmáitemu ćwicżeniu [ludis et exercitatione] zwycżáili ModrzBaz 118.

»ćwiczenie i karność« [szyk 1 : 1] (2): á záprawdę ći ludźie [Janczary]/ dla oſobliwey kárnośći y ćwicżenia rycerſkiego [et certe ordo ille disciplina et exercitatione militari] godni ſą zálecánia. ModrzBaz 118, 112v.

»męstwo, ćwiczenie« (1): Záprawdę gdźie táka chęć/ ábo nábywánia ábo okázowánia bogactw rośćie/ tám męſtwo/ ćwicżenie rycerſkie osłábieć [fortitudinem decrescere, exercitationem militarem cessare] [...] muśi. ModrzBaz 82v.

»(rozum) nauka i ćwiczenie« (3): NAuká Rycerſka [...] Spráwuie ſie troim obycżáiem/ to ieſt: Rozumem/ Náuką/ y Cwicżeniem BielSpr b3, 26; A to niech będźie o náuce y ćwicżeniu [De arte exercitatione hactenus] rycerſkiem. ModrzBaz 113.

»obrona a ćwiczenie« (1): y ludziby ku obronie á ćwicżeniu wiele przybyć mogło. RejZwierc 186.

»praca a ćwiczenie« (1): ták będąc w vſtháwicżney pracy á ćwicżeniu [ludzie rycerscy]/ wezmą zwycżay/ iáko máią cżynić z nieprzyiáćielem BielSpr 26.

»przygotowanie a ćwiczenie« (1): Też to przigotowanie á ćwicżenie wpotkania skonnymi gdy ſię obrazliwymi drzewy śćieraią y ſmielſze ryczerze cżyni KwiatKsiąż O2.

»ćwiczenie i przypatrowanie się« (1): nápiſzę mu potym, Aby ż Szkoły do Gwizá iechał dla ćwiczenia, Y przypátrowánia ſię dźiełu rycerſkiemu. CiekPotr 87.

»serce i ćwiczenie« (1): Bo to iego [hetmana] rzecż ieſt brákowáć żołnierzmi [...] tákże też wiedźieć ich rozriwki/ ſerce y ćwicżenie [aimos, exercitia] ModrzBaz 116.

»zabawy i ćwiczenie« (1): A ſtárſzy tego woyſká wſzyſcy/ niechayby rządu [...] zabáwámi/ y ćwicżeniem Rycerſkim żołnierzom proznowáć nie dáli VotSzl E4.

»zwyczaj i ćwiczenie« (1): Gdy na plácu poſtáwiſz páchołká nie zwycżáynego/ iákoby niewiaſtę poſtáwił. Przeto młodym Ludźiem trzebá ná to zwycżáiu y ćwicżenia BielSpr b3.

Iron (1): Przed náſzym wiekiem/ był iáki śláchecki ziazd/ tedy ná kſtałt ſzermierzow [...] ćiáłá ſwe ćwicżyli/ [...]. Teraz ſklenicámi ſie potykáią [...]. Tákiemi ſztukámi/ tákim ćwicżeniem zwyćiężemy Kryſtuſowe nieprzyiaćioły Turki? PowodPr 73.

b. Doskonalenie fizycznej sprawności ciała; zawody, szermierka, zapasy, ćwiczenia w strzelaniu, w bieganiu itp.; athletica ars, gymnasiastica, gymnasma Mącz; exercitatio corporis Cn (26): Około tatowych [!] tedy ſię cżwicżeń obierać mamy/ ktore dobre zdrowie zachowywaią/ y mocznieyſze cżłonki cżynią KwiatKsiąż N4, N4v; Athleta [...], Szermiers. álbo Zápáſnik. Unde Athleticus, ut Athletica ars, Zápáſnicze cwiczenie. Mącz 19a; Gymnasiastica, Nauká ſzermierská álbo ynſzego ćwiczenia. Mącz 150d, 7a, 150d; Było theż v nas pirwey we cżci to ćwicżenie/ zá páſy chodzić GórnDworz E2, E3, E6, V4; Zmowią ſie Rzemieśnicy zſzedwſzy ſie do Cechu/ Máło pieniędzy w ſkrzynce/ máło mamy w miechu. Iuż cżás przyſzedł ćwicżenia/ będźiem ſtrzeláć kurká/ Nie iedná ſie vcżyni w náſzym mieſzku dźiurká BielSat C3 [idem BielRozm 19]; RejZwierc 113; BielRozm 19; Gymnici ludi ‒ Gri dlia czwiczenią nalezionę. Calep 467b, 467b; Phil S2.

ćwiczenie w czym (1): Stadium – Mieſcze do czwiczenią wbieganiu. Item, dłuz na CXXV. ſzritow. Calep 1002b.

Wyrażenie: »cielesne ćwiczenie« [szyk 4 : 1] (5): Ale tych obudwu rzecży weſpołek łatwie tobie wſpoſobic y ich doſtąpic mogą/ ieſliże pewne godziny ku ćwicżeniu cieleſnemu/ y ku wyzwolonym naukam poſtanowią. KwiatKsiąż N4; RejPosWstaw [212]v; BudNT 1.Tim 4/8; Abowiem ćieleſne ćwiczenie [corporalis exercitatio]/ do máła ieſt pożyteczne WujNT 1.Tim 4/8, s. 726.

»mężczy(z)nskie ćwiczenia« (2): bo tho tu káżdy bacży/ iż białeygłowie nie przydzie w turnieiu być/ áni przyſtoi koniem tocżyć/ ſzermowáć/ zápáſy chodzić/ bo to ſą męſzcżyznſkie ćwicżenia. GórnDworz X3, X3v.

»ćwiczenia olimpijskie« (1): Gdy Herkules dawno kiedyś/ zwyciężył był Augiáſá krolá Eliſkiego/ y wycżyścił onę ſtáynią: zátym hnet/ ná cżeść á chwałę Iowiſzewi bogu/ támże w tym kráiu/ gry/ ábo ćwicżenia Olimpijſkie poſthánowił GórnDworz V4.

Szeregi: »gry abo ćwiczenia olimpijskie« (1): GórnDworz V4 cf »ćwiczenia olimpijskie«.

»ćwiczenie i władanie ciałem« (1): Abowiem Siculow zaiſte wtey mierze poſtępki/ więcey cżynią ku roſpuſtnośći vmysłu/ y pokoiowi. Francuskie zaś przećiwne ktore pożądaią po nas vſtawicżnego cżwicżenia/ y władania ćiałem. KwiatKsiąż P3.

c. Ujeżdżanie, tresura koni [czego] (1): Apheteria ‒ Szranki zkąd wząwod puſzcżaią, ſzranki do czwiczenią kony. Calep 80b.
d. Doskonalenie, umacnianie się w rzeczach wiary (nauki, modlitwy, rozmyślania religijne; reguła, dyscyplina zakonna; kierownictwo duchowne); commentatio rerum divinarum a. spiritualis, contemplatio, exercitatio pia, sacra exercitium Cn (57): BibRadz Gal 4 arg; to napirwey ieſt pożytecżne/ iż potrzebuiemy zobopolnego ćwicżenia/ Przetoż káżdemu zborowi ábo zebrániu ieſt ieden oſobliwj przełożon Páſterz RejPosRozpr c; BiałKat 386; RejPosWstaw [1432]v, [1434]v; Pan Iehowá dał mi ięzyk ćwicżony ábych vmiał cżáſu przyſtoynego (mowić) słowo/ wzbudzi co zaránie wzbudzi mi vcho/ ábych słuchał iáko ćwicżenie [aurem ad audiendum sicut docti]. BudBib Is 50/4; Philo żyd zacnj y wymowcá wielki [...] w Kśięgách o Rozmyśłániu [!] wypiſał: mowiąc o tych ludziách/ ktorzy z podánia y ćwicżenia Márká ś. w Alexándryey y okolicy iey/ [...] mieſzkáli. SkarŻyw 362; temu [Hilarionowi] dał Lucyanus ku ćwicżeniu Epiphániuſza: ktory ná wzor iego náśláduiąc go wewſzytkim/ prętko ſię w ſłuſzbie Bożey wyſokiemi cnotámi [...] vbogáćił SkarŻyw 452, 55, 201, 362, 507, 508 [2 r.]; CzechEp 120; NiemObr 73.

ćwiczenie kogo, czego (13): KromRozm I D3v; Leop Tim 3/16; Cwicżenie wiernego/ y pożytek ktory z tąd ma. BibRadz Eccli 39 arg; SienLek T4; RejPosWstaw 22; SkarŻyw 527; NiemObr 80; ReszHoz 137; Tá cnotá nie ná tym ſię báwi co z grzechem ieſt złączono/ [...] ále ná tym coby bez grzechu, vczynić mógł/ á czynić ná ćwiczenie cnoty ſwey y vpodobánie Bogu niechce. SkarKaz 120b.Cf »ćwiczenie dusze«, »ćwiczenie Pisma świętego«, »ćwiczenie wiary«.

ćwiczenie w czym (11): KromRozm II i4v; KuczbKat 155; RejPosWstaw 22; [Jan] Prętko w duchownych poſtępkách ćwicżenie wziął/ y zakonnemu żywotu przywykł SkarŻyw 134; Cżytánie y rozmyślánie duchowne iego było vſtáwicżne ćwicżenie w zakonie Bożym. SkarŻyw 371, 250; A przećiwnicy o to ſię ſtáráią/ áby piſmá ś. y ćwicżenie w nich/ ludźiom oprzykrzyć/ y od nich odwieść mogli. NiemObr 80, 80, 90; WujNT 2.Tim 3/16. Cf »ćwiczenie w Piśmie świętym«, »ćwiczenie w wierze«.

Wyrażenia: »ćwiczenie duchowne, duszne, dusze« [szyk 2 : 2] (2 : 1 : 1): Modlitwá wſſelkye ćwiczenye duſſe/ myſląc/ cztąc/ ſlucháyąc/ modląc ſye KromRozm I I2v; Ták iſz w krotkim cżáśie w ćwicżeniu onym duſznym/ inne iákmiarz wſzytkę brácią przechodziłá. SkarŻyw 14, 573; A czás odkupuiąc/ báwili ſię duchownym ćwiczenim/ ktore im opiſuie. WujNT 676.

»ćwiczenie kościelne (i kleryczne), w kościele« [szyk 2 : 1] (2 : 1): Więcey mowić niechcę o prawdziwych znákach á ſwiętym ćwicżeniu w koſciele. RejPosWstaw [1434]v, [1434]; [św. Antoni] y do żadney ſię nauki ani kośćielnego y klerycżnego ćwicżenia nieproſząc áni tego wſpomináiąc/ Chryſtuſa tylko vkrzyżowánego prágnął SkarŻyw 543.

»ćwiczenie w Piśmie świętym, Pisma świętego« (1 : 1): SkarŻyw 527; W ktorym liśćie X. Arcybiſkup totis viribus vśiłuie ludźi poſpolitych Chrześćiáńſkich/ od rozmyślawánia/ y ćwicżenia pilnego/ w piśmiech ś. odwieść NiemObr 82.

»ćwiczenie wiary, w wierze« (2 : 1): BiałKat 386; thák iżby Bierzmowánie/ od náuki y ćwicżenia w Wierze/ Żadney rozności niemiáło KuczbKat 155; A gdzie ćwicżenia wiáry y wiádomości o tym nie maſz/ tedy śiłne zátrwożenie około niego być muśi. RejZwierc 113v.

»ćwiczenie zakonne« [szyk 1 : 1] (2): Gdzie oto tymi dwiemá świádectwy/ nie tylko ſie koniec zakonu y poſyłánia zakonnych Prorokow pokázuie/ ále też y zacność Ewánieliey Chriſtuſowey/ nád zakonne ćwicżenia/ á nád to y ſámych oſob/ to ieſt Moyżeſzá y Chriſtuſá. CzechRozm 93v; SkarŻyw [236].

Szeregi: »ćwiczenie i napominanie« (1): Apoſtołowie ſię o to ſtáráli/ áby nie tylko zá żywotá ich/ ále y po ich wyściu náuká ich/ pozoſtáć/ ku vſtáwicżnemu wiernych ćwicżeniu y nápominániu mogłá NiemObr 80.

»(przykład) nauka, (ani, i) ćwiczenie« [szyk 7 : 2] (9): [Luter i jego uczniowie] á oycom śwyętym/ ktorzy wſſytek żywot ſwoy w náuce y ćwiczenyu bożey chwały y ſwyętobliwoſci ſtrawili/ [...] myeſcá nye dawáyą KromRozm I D3v; GliczKsiąż A3; Klará Pánná [...] poddáłá ſie Mnichom Minorytom w náukę y w ćwitzenie. KrowObr 135v; KuczbKat 155; Częſtokroć małżeńſtwo niepłodnośćią zięte fráſunek ma záśierocenia ſwego: á ſtan duchowny cżyſty záwżdy rodzic może/ y ludzię [!] przykłádem/ náuką/ ćwicżenim Bogu pozyſkawáć SkarŻyw 180, 527, 543 [2 r.]; WujNT 2.Tim 3/10.

»ćwiczenie i rozmyśla(wa)nie« [szyk 1 : 1] (2): Cwicżenie tedy y rozmyſlánie vſtáwicżne w ſłowie Bożym [...] Apoſtoł ś. záleca NiemObr 90, 82.

»sprawa i ćwiczenie« (1): Ták iż Philon Zydowin [...]/ widząc w Alexándryey ono pirwſze zgromádzenie Chrześcijánow [,..] (ktorzy byli Mniſzy pod ſpráwą y ćwiczeniem Márká ś.) kśięgi nápiſał o wielkiey ich pobożności WujNT 125.

»ćwiczenie i szkoła« (1): Cwicżenie S. Antoniego y ſzkołá. SkarŻyw 56 marg.

»wychowanie i ćwiczenie« (1): Nie trzebá tu wſpomináć prace/ [...] pilnośći/ ktore táż to Societas vſtáwicżnie cżyni około dobrego chrześćijáńſkiego wychowania y ćwicżenia młodych ludźi ReszHoz 137.

»ćwiczenie a zaprawowanie« (1): gdyż máło nie tá ſámá [nauka] ieſt doſtátecżna ku ćwicżeniu á zápráwowániu ludz w pobożno[ści]. RejPosWstaw 22.

W przen (1):
Wyrażenie: »ćwiczenie pobożne« (1): Tylo iſkierki/ mowili Philozophowie/ cnot dobrych dáie nam náturá: ktore ieſli ſię nie poddymáią/ gáſną, á gdy im wiátru y drew to ieſt ćwicżenia pobożnego dodáiemy: piękny z nich y wielki ogień ſię wznieca. SkarKaz 420b.
α. O nauce heretyckiej, pogańskiej (4): SienLek T4; iż też mnie iednemu/ [...] racżył Pan Bog moy [...] błędy Antichriſtowe pokázáć: y z oney ſzkoły ćwicżenia iego śmiertelnego wyprowadzié CzechRozm A4.
Wyrażenie: »ćwiczenie pogańskie« [szyk 1 : 1] (2): Ponieważ/ y ćwicżenia ſwego onego właſnego pogáńſkiego: [...] zábacżywſzy: obſcuriores wſzędy definitiones ipſo definito kłádli. CzechEpPOrz **2v, 6.
2. Doświadczanie, wystawianie na próbę; karcenie, strofowanie, upominanie, poskramianie; umartwianie (15): Zaſmuciłem ſie w ćwicżeniu moiem [in exercitatione mea Vulg Ps 54/3] á zatroſkałem ſie od głoſu nieprzijaciela/ y od przeſladowania grzeſznika. TarDuch A4v; Widzys naſze na ſwiecze cwyċenie Iakie bieṙe gṙeſny dokonċenie. RejKup Ov; KromRozm III B3; LubPs N6v; Od ćwicżenia głupiego y ſzalonego [de disciplina insensati et fatui] (wiáruy ſie) Leop Eccli 42/8; Mącz 6b; Prożno vbiłem ſyny wáſze (ktorzy) ćwicżenia nieprzyięli [castigationem non receperunt] pożárł miecz wáſz proroki wáſze/ iáko lew borząc. BudBib Ier 2/29 [30], Prov 13/18, Ier 32/33; Nie zmarſzcżyłá ſię y ná onę pracą/ ále zweſelem cżyniłá poſłuſzeńftwo: ták iſz przez dni trzydzieśći/ w tym ćwicżeniu byłá. SkarŻyw 225, 332.

ćwicżenie kogo (1): Y ſzedł zá nią zárázem/ iáko byk na rzez idzie/ y iáko pęto do ćwicżenia głupiego [et sicut compes ad castigationem stulti]. BudBib Prov 7/22.

Wyrażenie: »doczesne ćwiczenie« (2): a gdy vznaſz tu w chwale twoiey naſſe doczeſne cwiczenie ſnadz nas będzieſz raczyl przywieſc na ony mieyſca gdzie chwala boſtwa twoiego [...] iuż będzie ſſeroce wyſlawowana. RejPs 205v, 37.
Szereg: »ćwiczenie a karanie« (1): gdyż y miedzy rodzicy máło ſie ich náyduye/ ktorzyby ſtátecżnie w wychowániu dzyatek práwy cel á koniec v ſiebie vważáli: á dzyeći też y podroſłkow wiele/ ktorzy ćwicżenie á karánie/ z vporney złośći á krnąbrnośći ſwey/ niećirpliwie znaſzáią RejPosWstaw [412].
3. Zgromadzenie, zebranie [kalka lat. exercitus] (2): Więc rzemioſłá niſzcżeią/ gdy wſzyſtkie iákmiarz ćwicżenia/ bráctwá/ ábo porządld ich/ na opilſtwie ſą záſádzone. PowodPr 74.
Szereg: »ćwiczenie albo zgromadzenie« (1): abowiem od cżwicżenia cwycżenie albo zgromadzenie woyská nażwano ieſt KwiatKsiąż N3.

Synonimy: 1. chowanie, karność, nauka, pilność, polerowanie, postanowienie, praca, rzemiosło, staranie, trud, uczenie, umiejętność, usiłowanie, wychowanie, zabawa, zachowanie, znajomość; a. biegłość, nauka, praca, przygotowanie, zabawa; b. gry; d. miłość, nabożeństwo, naprawa, nauka, przedsięwzięcie, przykład, rozmyślanie, rozmyślawanie, »służba boża«, sprawa, strofowanie, szkoła, upominanie, wiara, wychowanie, wytrwanie, zaprawowanie; 2. karanie.

Cf ĆWICZEŃSTWO, [ĆWICZONOŚĆ], ĆWICZYĆ, ĆWICZYZNA, NIEĆWICZENIE

KN