[zaloguj się]
[pdf]

GRA (281) sb f

Fleksja
sg pl
N gra gry
G gry gier, gry
D grze gr(o)m
A grę gry
I grą grami
L grze grach

sg N gra (69). ◊ G gry (32). ◊ D grze (9). ◊ A grę (30) [w tym: -ą (1)]. ◊ I grą (8). ◊ L grze (22). ◊ pl N gry (28). ◊ G gier (29), gry (2) GroicPorz, SarnStat. ◊ D gr(o)m (1). ◊ A gry (39). ◊ I grami (2). ◊ L grach (10); -ach (5), -åch (3), -(a)ch (2); -ach SarnStat, GosłCast; -åch UstPraw; -ach : -åch Mącz (3 : 2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Zabawa, rozrywka, impreza towarzyska lub publiczna, często przebiegająca według ustalonych reguł; uroczystość połączona z zabawą; ludus Mącz, Calep, Cn; lusus Mącz, Cn (241): Gier żadnych nie miłuiemy/ ále gdibyſmy igráć mieli/ náſze y náſzych przodkow ſpráwy roſzćżitamy HistAl I7; KromRozm I B; LubPs N2; GroicPorz h2, mm; RejZwierz 17v; BielKron 123, 371; Exegi hunc diem ludendo. Stráwiłem ten dźień ná grze. Mącz 6a; Iudicio arbitrioque nostro ludemus, Obierzem álbo/ wymyflym ſobie yáką grę wedle naſzey woley. Mącz 14a; ludi instaurativi Nowe gry/ álbo które záś bywáyą ſpráwowáne. Mącz 171b; Ludos commitere pro incipere, Począć nieyáką grę. Mącz 225d, 52b, 122b [2 r.], 134a, 186a, 198d [2 r.] (21); Cżemuby też kto nie wnioſł owego obycżáiu do nas/ [...] iż ſláchtá zacna/ poleruiąc rozumy ſwoie/ wynáyduie ná bieſiedzie gry rozumne/ y tych vżywa GórnDworz B8v; Tobie to roſkázuię/ ábyś pocżął/ á fwoię grę wynálazł. GórnDworz C2v; A cżyiá będzie grá naytrefnieyſza/ thę W.M. przed ſię wezmiecie. GórnDworz C3; żebym ią theż ná iednę s thych gier zezwolić mógł/ bo záprawdę káżda s tych ma w ſobie doſyć krothochwile. GórnDworz C6v; Czoż tho zá gry być máią? bo podobno niechczeſz W.M. áby dworzánin grał kárty/ ábo koſtki. GórnDworz M4, B2 [2 r.], B8v, C [2 r.], Cv [2 r.], C2 (41); ModrzBaz 110; SkarŻyw 491; Calep 615b; ZNáć/ że ſie człowiek nie ná roſkoſz rodźi/ Bo z płáczem ná ten nędzny świát przychodźi. Nie długo/ dźiatki/ téy gry wáſzéy będźie. Pochwili drugi nád czym inſzym śiędźie. KochFrag 38; ná bánkietách tylko/ W ſtroiách á grách kuńſtownych/ tám trawimy wſzytko. GosłCast 37.

W połączeniach szeregowych (4): KwiatKsiąż C4v; Mącz 169a; Otoż ią ták rozumiem/ iż co muzyká/ bieſiádá/ taniecz/ grá/ y ine zabáwy krotochwilne ſą iákoby kwiátem/ tho záſię to náwodzenie páná ku dobremu [...] ieſt prawdziwym owocem thego to dworzáńſtwa GórnDworz Ee3, Ee2.

Zwrot: »grą bawic się« (2): yżebyſmy ſię żadną ſzkaradną á ſzkodliwą grą niebawili/ iedno tylko tymi ktoreby oſtrzeły dowćip/ albo śiły cieleſne potwierdzáły. KwiatKsiąż Pv; zá ktorych boiáźnią/ niegodźiło się młodźieńcowi proznowáć/ w domiech nierządnych ábo w kárcżmách záśiádáć/ áni śię grámi iákiemikolwiek báwić [nec quibusuis lusionibus operam dare] ModrzBaz 31v.
Wyrażenie: »dziecinna gra« (1): Scrupulorum lusus, Dźiećinna á chłopięca grá máłemi kámykámi. Mącz 376a.
Szeregi: »biesiada i gra« (1): to ieſt/ áby ten cżás ktory ſproſne poſpolſtwo obráca ná bieśiády y ná gry [commessationibus et lusionibus]/ oni obrácáli cżęśćią ná ſpánie/ cżęśćią ná wynáydowánie rády o dobrem rządzeniu Rzecżypoſpolitey. ModrzBaz 26v.

»gra a(l)bo taniec« [szyk 1 : 1] ] (2): Mącz 52b; dźiewecżek y niewiaſt vcżćiwych pod zasłoną tańcu ábo iákiey inſzey gry [chorearum vel aliorum ludorum] do śiebie proſzą ModrzBaz 36v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

W przen (6): ModrzBaz 126; Bo gdy ſię więc zetrzećie á gdyc ſię powinie/ Nogá iákoś ſię w tey grze rozno ſzcżeśćie chynie. CzahTr I3v, G3; Y tá grá ták tu idźie trybem nieodmiennym/ Tobie że ſczęścié do tąd było nie przemiennym GosłCast 36, 22.
Przen (6):
a) Zaloty, uwodzenie (4): aby [...] Gry niewiast nierządnich niepatrzał, po gospodach w noczi śie nietułał. ListRzeź w. 28; A nigdy od białéy płci nie był ogłaſkány: Chociaż przedtem w rycérſkim domu dwu pieniężnych Záżywał pánien/ w téy grze dość dobrze potężnych. GosłCast 50; Ze iéy o to z niewoléy vpáśdź przychodźiło/ Coby ſie z nią miáło dźiać/ niewié coby było. W rzeczy ſobie nabárźiéy tego pożądáiąc/ By z tego nie nie było/ ſtucznie pokriwáiąc. Nawiętſzé ztąd weſelé ſobie przyznawáłá/ Iż tákiégo młodźieńcá do téy gry wzywáłá GosłCast 56, 53.
b) Zachowanie się, sprawa nie na serio (2):
Wyrażenie: »gra dziecinna« [szyk 1 : 1] (2): Puerilitas, Dziećińſtwo/ Dźiecinna grá. Mącz 329d; káżdy bácżny ſnádnie obacżyć może iáko ieſt potężny wywód/ że Cżyściec być muśi/ á iż to nie ieſt grá dźiecinna/ áni wymyſł chćiwych mnichow y łákomych kápłanow WysKaz 20.
a. Gra o pieniądze, hazardowa; alea Mącz (61): á przeto takiemu nalepiey ieſt oddalać ſie od gri/ aby tak pienędzy y zdrowia z nimi nie przegrał. FalZioł V 66; Grá nie cżyni pożytku. RejRozpr H marg, G4v; dluzen yey za pywopyąncz groſchi a pyąncz groſchi kthorich mv na grą poziczila LibMal 1548/139v; KromRozm I Nv; Wnet mię o kárty ſpytáią/ Bo dobrzy rádzi igráią/ Ktorzy ſie w grze nie kocháią Nizacż ich ſobye nie maią BielKom F3v, F3; gry ſzkodliwych y nieutćiwych iáko karth/ koſtek/ y innych ktoreby ſye niegodźiły/ zábraniáć/ y wykorzeniáć. GroicPorz b4; Sędźia o dług ktory ze gry roſćie nie ſądźi/ wyiąwſzy by kto Potym zápłáćić obiecał GroicPorz d, d, nnv; gdy by kto przegrał konie y inſze rzeczy/ Rękoymia áni iſćiec niema być poćiągnion práwem/ Abowiem żadnych gier niedozwalamy/ iedno dla ochłody á ćwiczenia. UstPraw B3; OrzRozm O2 [2 r.]; KwiatKsiąż P3v [2 r.]; Alea, Káżda grá/ ktora ná fortunie wiśi/ yáko ſą koſtki/ kárty/ wárcaby. Mącz 6c; Talus, Koſtká czworogránna ktoremi dziś grawáyą. Talarius, Co ku tákowey grze należy. Mącz 439a, 33c, 432d, 505b [2 r.]; gdyż ſzcżęſcie we grze máło więcey/ niż vmieiętność włada. GórnDworz M4v, M4, M4v [2 r.], M5, T2v; oni wſzytcy proznuią: ktore proznowánie dawa im przycżynę ábo drogę do ſproſnych gier/ do pijańſtwá/ y do inſzych ſpraw cżłowiekowi nieprzyſtoynych. ModrzBaz 37v, 36v; SkarŻyw 414; A Cóż czynié? piiańſtwo zbytnié zdrowiu ſzkodźi / Grá téż częſćiéy z vtrátą/ niż z zyſkiem przychodźi. KochFr 57; Obiemá potym po kárcie poſłano/ Gdzye wſzytek ſpoſob gry ták opiſano. KochSz A2v; Grá koniec bierze/ kiedy náiechány Krol nie ma nigdzyey vciec pewney ſciány. KochSz A3v, A2v, A3v, B2 [2 r.], Cv, C2, C3v; LatHar 117; A wſzákże ſkázuiemy: iż choć ná koſtkách álbo ſzachach/ álbo na którychkolwiek grách zyſkuiących oni którzy gráią o pieniądze/ o konie/ álbo inne rzeczy wygráné/ dáliby między ſobą rękoymie SarnStat 707; Ale káżdych gry dozwalamy mieć/ y chcemy áby czás zſzedł/ y dla ochłodzenia y ćwicżenia. SarnStat 707, 706 [2 r.], 707.
Zwroty: »grę grać« (1): ieſli gałki álbo biérki/ álbo którą inną ſzkodliwą grę gráiąc [aut quemlibet alium ludum damnosum ludendo JanStat 559]/ álbo co innégo czyniąc co przegra SarnStat 707.

»grę mieć [z kim]« (1): vżyway krotochwile z towarzyſtwem, weſel ſie ſluſznie/ gri maiącz z nimi/ ſzachy/ warczaby FalZioł V 65v.

»wziąć grę« = wygrać (1): A tom ia/ powiáda/ trzeći: y wźiął grę. KochAp 10.

Wyrażenia: »gra kartami« (1): Item zeznal ze poſpoliczie grą karthamy wyelye wigrawal falſſuyącz karthi LibMal 1552/169.

»gra kostek, w kostki, kosterna« = alea Calep (4 : 1 : 1): też w tákowey grze koſterney y w inſzych gdy by kto przegrał konie y inſze rzeczy/ Rękoymia áni iſćiec niema być poćiągnion práwem UstPraw B3, B3, B3v; Alea – Wſzeliaka gruwkoſtky [!]. Calep 50b; ABy ſzkodliwą grá koſtek byłá wykorzeniona [ut noxius ludus taxillorum abiiciatur JanStat 558] SarnStat 706, 706.

»gra w szachy, szachow« (1 : 1): Ludus latruncularius, [...] Grá wſſáchy. Murm 190; Ludus latrunculorum, alii ludum Scachia vocant, Grá ſzáchow. Mącz 185c.

b. O ćwiczeniach cielesnych, sportowych; igrzysko, turniej, zawody; gymnici ludi Mącz, Calep; Apollinares ludi, certamina sacra Mącz; iuvenalia Calep (46): Gdy w igrzyſku ludzie byli/ Ná rozlicżną grę pátrzyli. BierEz E3v; rzekł Alexander/ kto z was wynidzie pocżynać gry? Ditomatus [...] odpowiedział [...]/ ią wziąwſzy dozwolenie ſzyrmowania pirwſzy raz pocnę HistAl D4, E4; Ale ſnadz chwalebnieyſzy wtym rodzaiu gier álbo ochłodzenia/ tenże Sceuola był/ ktory piłą wybornie vmiał gráć KwiatKsiąż P2, P2, P4; Gymnici ludi, Gry ná którich ſzermierze álbo zápáśnicy nágo chodźili. Mącz 150d, 12c, 49d, 107c, 267d; W thy cżáſy Krol źiemie tey [...] piłę zſwemi panięty grał: á Apollon ſtoiąc/ pocżął ſie tey grze dźiwić HistRzym 12, 12 [3 r.]; ModrzBaz 11; Iuvenalia ‒ Gry za zdrowie młodich liudzi narządzone. Calep 572b; Gra w ktorei ſie paſsuią. Calep 615a; Xystus – Gąnek albo ſala do gier ſprawowania. Calep 1150b, 467b, 666b.

W połączeniach szeregowych (5): Potym rozmáite gry/ gonienia/ zápaſy/ y kuglárſtwo/ ktho co vmiał/ vkázowano BielKron 375v, 414v; Bustarii, Szermierze álbo gońce byli/ którzi v ſtárych ludźi przi paleniu ciáła nieyáką grę/ gońbę álbo ſzermowánie okázowály Mącz 28b, 26c, 263a.

Zwroty: »grać grę« (1): granie rozmagite grać/ kregle, y inſze gry/ przy ktorich trzeba biegać. FalZioł V 65.

»sprawować (a. sprawiać) grę; sprawowanie gry; sprawowana by(wa)ła gra« = ludorum celebratio, munus exhibere Mącz [szyk zmienny] (5; 4; 3): Rycerſtwo rozmáite gry ſpráwiáło ku cżći á chwale krolowey BielKron 158v, 99v [2 r.], 408v; Nemea. Lás w Greciey [...] przi którym Herculeſowi ku czći nieyákie świętá álbo gry bywáły ſpráwowáne. Mącz 245a; Orchestra, Plác w pośrzodku ſzrankow ná którym gry ſpráwowano Mącz 267d, 46a, 198d, 237c [2 r.], 263a, 274d.

»grę stroić« (2): Proſili go tam Korintowie aby ſzyrmirzom gry ſtroic kazał HistAl D4, D8v.

Wyrażenia: »plac (do) gier« (2): Theatrum, Plác do gier/ turnieyów/ [...] gierna yátá álbo ſzranki może być z wano. Mącz 454a, 391a.

»szermierska gra« (1): Mącz 275a cf »zapaśnicza gra«.

»gra turniejowa« (1): Pompa, Wſzelákie [...] pyſzne przigotowánie ku yákiey grze turnieyowey Mącz 309a.

»zapaśnicza gra« (1): Pancratium, Schermierska álbo zápáśnicza grá Mącz 275a.

Szeregi: »gry abo ćwiczenia« (1): Herkules [...] hnet/ ná cżeść á chwałę Iowiſzewi bogu/ támże w tym kráiu/ gry/ ábo ćwicżenia Olimpijſkie poſthánowił GórnDworz V4.

»gra i gonitwa« (1): Rozmáite były gry y gonitwy ſpráwowáne Rycerſkie BielKron 408v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»gra, (albo, i) turniej« [szyk 2 : 2] (4): Quinquetrium, Gry álbo turniey z piąći ſztuk przerzeczonych złożony. Mącz 290a, 263a, 274d, 454a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

c. Przedstawienie, widowisko; spectaculum Mącz, Calep; comoedia, drama, visum Calep (40): Tragoedia, Stároſwiecki wymysł ſpráwowánia gier/ [...] ſrzodek gry bywał pyſzny okazáły/ ále koniec ſmutny. Mącz 460c, 111b, 125c, 405b, 454b; A owi náſzy mili proſtacy [...] ták ſye do domu wracáią y wrócą/ iáko Zaczętá zwykły ſye wrácáć z Komedyéy iákiéy/ álbo z Trágedyéy/ y nic inſzégo z onéy gry/ którą ſpráwowáli/ nie pomniąc/ iedno tho/ iż im téż przy inych ono rzeczóno OrzQuin C3; Drama – Gra wkomedy. Calep 342a, 1063a, 1122a.
Zwroty: »grę sprawować; gry sprawowanie; gra sprawowana« = agere fabulam, exhibere spectaculum Mącz [szyk zmienny] (8; 4; 1): Dramaticus, To co ku ſpráwowániu gry y komediey nałeży [!]. Mącz 95b; Scenici, Ci którzi gry ſpráwuyą. Mącz 371b; Siparium, Zasłoná/ oponá álbo zaponá zá którą ćy ktorzy gry ſpráwuyą z plácu vſtępuyą. Mącz 395d; spectacula theatrica, Gry ná plácu miedźi ſzrankámi ſpráwowáne Mącz 454b, 5d, 151b, d, 237c, 331a (13).

»grę wydać« (1): AEdere spectaculum, Nieyáką grę wydáć/ Okázáć. Mącz 4a.

»grę wywodzić; gry wywodzenie (a. wywiedzienie)« [szyk zmienny] (4; 3): Comaedia, Komedia/ To yeſt/ wymyſlona rzecz/ wzięta z obyczáiów á poſpolitego záchowánia ludzkiego/ Wierciádło żywotá ludzkiego/ która bywa przes wywiedzienie gry/ á ſpráwę perſon miedźi ſobą mowiących. Comaedus, Który tákową grę wywodźi/ álbo ſpráwuye. Mącz 61d; Histrio. Graece Hypocrita, Błazen álbo który Comedie y ynſze gry wywodźy. Mącz 157a, 41d, 61d, 157a, 213d, 405b.

Wyrażenie: »(p)okazowanie gry« [szyk 2 : 1] (3): Mącz 405b; Okázowánie gry. Ludi. Calag 409a; Theatrum — Dom dlia gier pakazowanią [!]. Calep 1063a.
Szereg: »komedyja, (a, albo, i) gra« [szyk 7 : 3] (10): ſpiewam yako we grach czinyą/ álbo w komediach. Mącz 34a; Cothurnus, Bót á trzewik ktorego w ſpráwowániu komediey y ynſzych grach vżywano Mącz 67a, 5d, 95b, 151b, 157a, 325a; GórnDworz O2; Calep 225a, 996b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].
α. Sztuka teatralna (2): Poki Słońce w świát świeći/ á Mieśiąc gáść będźie/ Znáć Afrowe gry będą/ y Plautowe wſzędźie. RybGęśli B3.
Zwrot: »grę pisać« (1): Tragicus, Poetá który tákowe gry piſze y skłádá. Mącz 460c.
2. Granie, wydobywanie tonów z instrurnentów muzycznych (6):

gra na czym (2): Fiducinus, [...] Wſzeláka grá ná ſtrunách. Mącz 126c; Chciał mądry preceptor/ áby te ręce [...] zábawiáły ſie częſto grą ná lutni. GórnDworz H2v.

Wyrażenie: »tanieczna gra« (1): Crusma, Tanieczna grá/ Tyrlikánie. Mącz 69c.
Szeregi: »gra albo taniec« [szyk 1 :1] (2): Choragium ‒ Mieſce do gry albo tanca ſprawione. Calep 190b, 190b.

»gra i muzyka« (1): WLaſnie to nam ieſt rzecz przyleżąca ábychmy [...] wyſlawiáli dobredzieyſtwá páná ſwego á nietylko náſſym proſtym głoſem ale y rozmáite gry y muzyki ktemu przyłożywſſy. RejPs 137.

3. Instrument muzyczny (1): Barbitus, Leyer/ álbo/ Lira grá yeſt. Mącz 23c.
4. Zabawka, przedmiot przeznaczony do gry (3):
Wyrażenie: »dziecinna gra« (2): Astragalus, Kóty/dziecinna grá. Mącz 18b; Trochus, Cygá/ kruglicá/ wártalká álbo wartáczká/ dziecinna grá. Alias Turbo. Mącz 466b.
W przen (1): Obacżyſz iże/ oni z pychą ſwoią Grą będą twoią. KmitaPsal A2v.
5. Sprawa, interes, rzecz; temat (29): In re praesenti optime deliberabis et constitues, W oblicznośći gry vyźrziſz/ nálepiey obaczyſz y roſpráwiſz co będzie potrzebá. Mącz 413a.

gra o kogo, o co (27): ktoremu nie o wiárę/ ále o pánowánie wielkiego Xięſtwá Litewſkiego y Zmodzi/ pod pokrywką wprowádzenia Witołtá ná ſtolec páńſtwá oycowſkiego/ grá byłá StryjKron 487; Nie o to grá. ZawJeft 20. Cf Fraza.

Przysłowie: iż lepiey ſie nieprzyiaćielowi otrząſnąć niżli mu w ręce wleść/ bo ieſzcże ná dwoie grá idzie. BielKron 355.
Fraza: »gra idzie [o kogo, o co]« = in co cardo vertitur Mącz [szyk zmienny] (25): MurzHist B3v; Jakuż my pokornie WKM prosimy i upominamy, abyś w to ostrzej wejrzeć raczył, ocz to i nam i WKM gra idzie Diar 89; BielKom E6v; OrzRozm E4; Nie mniey możem rozumieć o Woyćiechu Kſiążęćiu Pruſkim ſtryicu moim o ktoregotu grá idźie BielKron [3322]v, 56v, 410; In eo cardo vertitur, Ná tym rzecz ſtoyi/ álbo wiśy O to grá idzie. Mącz 38c; Controversiam constituere quod vulgo dicitur medium, Náleść roznicę á ſrzodek álbo ſędziemu okázáć o co grá idźie ná których punkciech roznicá naywiętſza wiśi. Mącz 413a; SarnUzn E2v; A gdyż iuż o nas grá idźie/ nie komu inſzemu ále ſámi ſobie radźmi y temu oſieroćia[ł]emu Páńſtwu Korony Polſkiey MycPrz II A2, I [D], II B[3]v, C4v; CzechRozm A6v; żebyś ty ſam mogł obácżyć właſność rzeczy tey o ktorą grá idźie [posse rei, qua de agatur] ModrzBaz 13v, 85; Teć ſą pięć Artykułow/ Cny cżytelniku o ktore grá ſzłá SkarJedn 273; CzechEp 323, 359, 365, 376; BielSen 13; SarnStat 1284; O prawdę tu grá idźie GosłCast 70.
6. Falowanie (1): Krolu niewyrzućiſzli z korabiu vmárłego/ wſzyſcy zátoniemy/ bo morze nie przeſtánie ſwey gry/ dokął [!] z ſiebie vmárłego nie wyrzući. HistRzym 16.

Synonimy: 1. biesiada, krotochwila, wesele, zabawa; 2. gędzienie, gędźba, tyrlikanie; 5. interes, rzecz, sprawa; 6. ruch.

Cf GRANIE, IGRA

AL