[zaloguj się]
[pdf]

PRZESTROGA (393) sb f

przestroga (393), [przestrzoga].

Wszystkie samogłoski jasne.

Fleksja
sg pl
N przestroga przestrogi
G przestrogi przestr(o)g
D przestrodze
A przestrogę przestrogi
I przestrogą przestrogami
L przestrodze

sg N przestroga (36). ◊ G przestrogi (32). ◊ D przestrodze (11). ◊ A przestrogę (45) [w tym: zapis -e (2)]. ◊ I przestrogą (19). ◊ L przestrodze (2). ◊ pl N przestrogi (236). ◊ G przestr(o)g (1). ◊ A przestrogi (8). ◊ I przestrogami (3).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

1. Uprzedzenie o tym, co ma nastąpić; praemonitus Cn (5):

przestroga czyja [= przez kogo uczyniona] (2): Lecż ſię ná tym [ksiądz Powodowski] [...] omylił/ vpátruiąc Kroleſtwo Páná Chriſtuſowe/ w wielkośći ludźi świetnych/ y znácżnych/ zápomniawſzy oney przeſtrogi ſyná Bożego/ kiedy oſtátnie cżáſy/ cżáſom Noego/ y Lotowym podobne cżyni/ mowiąc/ iż ſyn cżłowiecży w przyśćie ſwoie/ nie wiele wiáry miał ználeść ná źiemi NiemObr 14; Pánno od Iozephowego w pánieńſtwie podeyźrzánia/ Anyelſką przeſtrogą doſkonále wyzwolona/ modl ⟨się za nami⟩. LatHar 501.

Zwrot: »uczynić przestrogę [że + przytoczenie]« = uprzedzić (1): Y ták vcżyniwſzy tę przeſtrogę/ że nie máćie cżekać odemnie żadnych zalotow niepotrzebnych/ przedſię iednák nie opuſzcżę żebym cżegokolwiek co ſię tycże tey przezacney oſoby przynamniey dotknąć niemiał. WysKaz 40.
Wyrażenie przyimkowe: »bez przestrogi« (1): długi wiek [...]. Może być beſpiecżnie doiutrznem názwány: Bez przeſtrogi tłumi vbogie y Pány. WisznTr 32.
Przen [czyja (= przez kogo uczyniona)] (1): A nie iácy [= tylko] ſzedziwi ćię [tj. mądrość] otrzymawáią/ Ale podcżás y młodzi twoie dáry znáią. Ná dziatki/ bá ná wſzytkich bębnieſz by do trwogi/ Ktorzy iedno wdzięcżni ſą twey świętey przeſtrogi. WisznTr 23.
a. [Znak będący zapowiedzią czegoś: Ale przytym wſzyſtkim dźiwna to przećię/ że kiedy iákié mutácie/ álbo iácy Monárchowie náſtáć mieli/ iż nigdy bez znácznégo iákiégo ná niebie znáku niebywáło: [...] záwſze Pan Bóg/ częśćią dobrze przed tym/ częśćią y w ten czás/ kiedj ſye co dźiać miáło/ zwykł przeſtrogi iákiéś okázowáć. JanWróż 43 (Linde).]
2. Wskazówka, upomnienie, jak należy, a zwłaszcza jak nie należy postępować (336): Prot C4; Godne tedy ſą vważenia pilnego ony wirſzyki/ ácż krothkie/ lecż obfitą przeſtrogę w ſobie máiące: Noli homines blandos nimium ſermone probare [...]. To ieſt/ Nie chwal wielomownych z ich wielomownośći/ Ani też pochlebcow z ich ſłow ozdobnośći. Phil H; [św. Paweł mówi:] A proſzę was bráćia/ ábyśćie vpátrowáli tych/ ktorzy roſtyrki y zgorſzenia czynią [...]. Máiąc tedy od Apoſtołá tę przeſtrogę/ ſłuſznie ſię káżdy ma ſtrzedz Lutrá/ Kálwiná/ y innych odſzczepieńcow: ponieważ oni czynią roſtyrki przećiwko náuce kośćiołá Rzymſkiego WujNT 520; PowodPr 78; To záś ma proſta rádá byś miał nayliżſzego/ Nieprzyiaćielá tedy nie wſpominay iego. Zle [lege: nie wspominaj jego źle] ná ſtronie przed ludźmi owſzem go wynaſzay/ Ze ieſt mężnym cżłowiekiem ták go więc rozgłaſzay. [...] Chowayże te przeſtrogi kożdy rádzę tobie. CzahTr I4; KlonWor 69.

przestroga do kogo (2): O Iednośći Kośćiołá Bożego pod iednym Paſterzem. [...] Z Przeſtrogą y vpominánim do Narodow Ruſkich/ przy Grekách ſtoiących SkarJedn kt [idem] 1.

przestroga komu (4): SkarJedn 6; TEn wierſz niegdy od Oycá mego nápiſány/ Ná on rozruch Węgierſki nam dziś opłákány/ Ktory przytym wzor náſzych ſpráw zámyka w ſobie/ A nám też ieſt przeſtrogą/ Woiewodo tobie Ofiáruię BielSenJoach 3. Cf »ku przestrodze«, »na przestrogę«.

przestroga na co (1): śiłá wniemocy ſię twierdzi/ ná vkrocenie wyſokiego obiáwienia/ dáie ſię ná ludzką krewkość przeſtrogá. SkarŻyw 196.

przestroga miedzy kim a kim (1): Przeſtrogi duchowne miedzy rodźicámi á potomſtwem ich/ ná kazánia potocżne záchowuiąc: to ſie zda rzecż bydź poſpolita tego obwárowánia godna/ áby [...] PowodPr 58.

przestroga czyja [= przez kogo uczyniona; w tym: G sb i pron (19), ai poss (5), pron poss (4)] (28): Podzmy do tych co ſwięte piſmo zowie Bogi/ Boći ſnadz potrzebuią y náſzey przeſtrogi. Prot C2v; RejAp 153; O wielkaſz to przeſtrogá Páná náſzego/ iż przeſtrzega ſercá náſze/ áby w ſobie zákrywáły to ſwięte naſienie ſłow ſwiętych á náuki iego RejPos 64v, 227v; RejZwierc 91v; CzechRozm 237; iáka byłá ich [Trzech Królów] ćierpliwość/ praca/ y męſtwo w ſzukániu: [...] iáka powolność w przeſtrodże [!] Anielſkiey. SkarŻyw 26; [św. Izaak rzekł do chłopca:] pátrz żebyś onego koſzá coś w polu zoſtáwił/ nieruſzył: bo w nim wąż wielki śiedzi [...]. Chłopię bárzo záwſtydzone/ rádo wżdy było/ iſz go od wężá y śmierći przeſtrogą ſwoią wybáwił. wrácáiąc ſię z dáleká y oſtrożnie/ wężá tám wielkiego náláſł. SkarŻyw 325, 28; odłącżćie ſię/ mowi Pán/ á niecżyſtego nie tykayćie ſię [...]. Ták iáſną przeſtrogą duchá Bożego/ od wſzelákiego nierządnego towárzyſtwá/ z tym świátem złoſliwym/ bywáią wierni pohámowáni. NiemObr 12, 61, 80, 82; ReszList 178; WerGośc 210; Zaden narod pod ſłońcem nie miał tey wolnośći/ Iákośćie wy tu mieli w moiey Polſkiey włośći. Obacżćieſz ſie w tym dobrze ſynacżkowie mili/ Byśćie márnie kleynotu tego nie ſtráćili. [...] Ale niechayże ſam Pan z niebá o was rádzi/ A tá moiá przeſtrogá niech wżdy wam nie wádzi BielSen 19; PaprUp G, I2; LatHar 251; Przetoż y ſamże Ian/ choćia tu iuż był vſłyſzał od ániołá: Pátrzay/ nie czyń tego: wſzákże trochę niżey/ chce ſię powtore kłániáć temuż ániołowi. Bo wiedział/ iż y ſam dobrze czynił iemu ſię kłániáiąc: y ánioł dobrze czynił tey ſię czći zbraniáiąc. Gdyż rzec nie możemy/ żeby Ian ábo ták prędko zápomniał/ ábo nie rozumiał przeſtrogi ánielſkiey. WujNT 883; SkarKaz 6b; CzahTr F2v, I4; Maurycyus Ceſarz piſał y wydawał niektore złe práwá ſwe/ przećiw práwom bozkim y kośćielnym. Vpominał go o to y gromił ś. Papież Grzegorz Wielki. A gdy ſię ná iego przeſtrogę vpámiętáć/ y złych onych praw pſowáć y odwołáć niechćiał: ſam go P. Bog obiecał káráć SkarKazSej 702a. Cf »z przestrogi«, »na przestrogę«, »za przestrogą«.

przestroga czyja [= do kogo skierowana; w tym: G sb i pron (8), pron poss (3)] (11): Bo opowieda [Duch Św.] iáſnie y vpadek iey [bestii, tj. Babilonu]/ [...] y przeſtrogę wiernych áby ſie wcżás od niey wyprowádzili/ áby poſpołu z nią nie zginęli. RejAp 147, 153; SkarJedn 331. Cf »dla przestrogi«, »na przestrogę«.

Ze zdaniem przydawkowym dopełniającym [zawsze: (a)by] (7): RejAp 147; CzechRozm 135; SkarJedn 331; Phil H3; Pátrzćie áby was kto nie zwiodł [Matth 24/4].) Pierwſza y napotrzebnieyſza przeſtrogá ieſt wiernym/ od w niebo wſtąpienia Páńſkiego áż do ſkończenia świátá; áby ſię nie dopuſzczáli haeretykom zwodzić WujNT 102. Cf »ku przestrodze«, »na przestrogę«.

Z przytoczeniem (1): Nie przepominayże tu oney przeſtrogi S. Bernárdá: [...] Dyabelſki to/ powiáda/ vrząd/ złym poduſzcżániem nam dokucżáć: á náſzá powinność/ ná te dopuſzcżánia/ nie zezwáláć. LatHar 251.

W charakterystycznych połączeniach: przestroga anielska (aniołow) (3), boska (2), duchowna, jasna, łaskawa, obfita, ostrożna, pańska (Pana) (4), prosta, rozważna, serdeczna; (nie) potrzebować przestrogi (2), nie rozumieć, zapomnieć; przestrogę chować, sobie lekce poważać; na przestrogę upamiętać się; za przestrogę dziękować.

W połączeniach szeregowych (3): Tákże też to/ gdy kto komu dawa poććiwą rádę/ piękne vpominánie/ oſtrożną przeſtrogę/ coby go miáły przywodzić do ſławy y do poććiwośći/ á iż mu nie da álbo vpominku/ álbo dobrodzieyſtwá iákiego/ tedy ſie to v niego zá poſmiech á ieſzcże ktemu zá iákąś przykrą przyſádę zda. RejZwierc 99v; Przeto iż on nie tylko mądrym ieſt/ ſam z ſiebie: rády przeſtrogi/ y náuki od nikogo nie potrzebuiąc: ále [...]: on ſam inſzych mądrośći vcży/ ymądrośćią daruie CzechRozm 4v; LatHar 133; [Haec autem utraque manu tenebit senatoria cura et diligentia ac vigilantia, która gdy będzie pilna i uprzejma, łatwie się wszytkiemu rada i porada najdzie i przestrzoga PismaPolit 177].

Zwroty: »dawać (w tym) przestrogę; dane przestrogi« [szyk zmienny] (4;1): RejZwierc 99v; O cżym też y one wirſze Pogáńſkie ſwiádſzą y przeſtrogę dawáią/ ábyſmy ſzcżęſcia ſwego wſzelákiego nie ſádzili ná ſmierći drugich Phil H3; LatHar 750; SarnStat 853; Nie mey to głowy rozum dawáć w tym przeſtrogę CzahTr G2.

»na przestrogę (nie) dbać; nie dbać przestrogi« (2;1): CzechRozm 237; nie dbali onei przeſtrogi Ciceronowei ktori mowi: Vbi quis ſemel peierarit/ ei credi poſtea/ etiam ſi per plures deos iuret/ non conuenit. PaprUp I2; Powſtáną páſterze y náuczyćiele ich/ y żáłowáć ſię ná nie będą/ iż ich ſłucháć niechćieli/ iż ná ich przeſtrogi y nápominánia niedbáli. SkarKaz 6b.

»karać się przestrogami« (2): RejAp 153; Kárzmyſz ſie tedy wſzyſcy tymi łáſkáwemi przeſtrogámi/ á tymi przypowieſciámi Páńſkiemi. RejPos 227v.

»(nie) pamiętać na przestrogę, o przestrogę; pomnieć przestrogę« [szyk zmienny] (1:1;1): W cżym pokázuie/ iż nie pámięta ná onę przeſtrogę ſyná Bożego/ ktory wſzytkim vcżniom ſwoim zákazał/ áby z ſtrony wiáry y nabożeńſtwá [...] Oycow ſobie ná źiemi nie názywáli. NiemObr 82; Wſtidal bi ſie bel tego/ ani bi ſie bel wazel pomnijac przeſtroge meza onego ktori mowi: Regere vi principatum importunum eſt. PaprUp G; A iákom wyży piſał áby kożdy z gory/ Wcżás hámował ſzánuiąc co nalepſzey ſkory. Naprzod o tę pierwſzą pámiętay przeſtrogę/ Ktorą iuż mi wierz naydźieſz ná prawdźiwſzą drogę. CzahTr C4.

»nie przepominać przestrogi« (1): LatHar 251 cf Z przytoczeniem.

»przestrogi przestrzegać« (1): Te tedy Páwłá ś. przeſtrogi/ [...] RZymiánie [...] przeſtrzegáli/ chroniąc ſię tych ktorzy nieſnaſki y zgorſzenia w wierze Chrześćijáńſkiey cżynią ReszList 178.

»przestrogę przyjąć (a. przyjmować)« [szyk zmienny] (4): Wprzijiaćielu ſię kochay/ i każdą przeſtrogę Wdzięcżnie od niego przijmuy KochSat B4v; Nato respons taki [...], Ze KIM wdziecznie tę przestrogę od wm MMPana przyiąc raczeł. ActReg 170; CzahTr F2v, I4.

»(u)słuchać (a. nie słyszeć) przestrogi« (3): Kto vſłucha tey ſerdecżney przeſtrogi nie ſtráći. LubPs N2; SkarŻyw 28; Co ludźi widźiſz/ wſzytko podeyźrzáni/ W oczy ćię chwali/ á ná ſtronie gáni. Nieſłyſzyſz prawdy/ nieſłyſzyſz przeſtrogi KochFr 61.

Wyrażenia: »przyjacielska przestroga« (1): A ode mnie prziymiyćie ná ten cżás tę moię/ Przyiaćielſką przeſtrogę wſzyſcy w láſkę [!] ſwoię. CzahTr F2v.

»życzliwa przestroga« (1): Zá pomocą Bożą trzymáć ſie tego będę: á tobie zá tę zdrową náukę/ y życżliwą przeſtrogę/ bárzo dźiękuię. CzechRozm 223v.

Szeregi: »nauka i przestroga« [szyk 3:1] (4): Azaż nie pámiętaſz/ co zá náukę y przeſtrogę zoſtáwił Chriſtus Pan vcżniom ſwym w tey mierze? CzechRozm 232, 223v; SkarŻyw 294. Cf »z przestrogi«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»przestrogi a obietnice« (1): ábychmy [...] karáli ſie miáſtem tym [tj. Babilonem] y tymi przeſtrogámi á obietnicámi iego. RejAp 153.

»przestroga a przykazanie« (1): Nie mniey też nas w tym przeſtrzegł Pan náſz miły Iezus Chryſtus [...] temi ſłowy: Wáruyćie ſię/ áby ſnadź nie były obćiążone ſercá wáſze obżárſtwem y piiańſtwem. Ktorey to przeſtrogi á przykazánia Páná náſzego/ nie mielibychmy ſobie lekce poważáć/ niechcąc we złey toni być/ w ktorey byli przodkowie náſzy. WerGośc 210.

»przykłady i przestrogi« (1): ktorzy [papieże]/ choćiaż ná ſłowo Boże niedbáią/ ktore ie wſzędy od tey pychy odwodźi/ choćiaż też przykłády y przeſtrogi/ innych dawnych Oycow/ v nich w tey mierze plácu nie máią. NiemObr 61.

»ani przestroga, ani rada« [szyk 1:1] (2): Bo ktoć ſie iuż puśći zá ſwowolnym rozmyſłem ſwoim/ o iuż tákiemu nie ſmákuie áni rádá/ áni przeſtrogá żadnego cżłowieká/ iuż ten nie może áby ſie vnieść nie miał. RejZwierc 91v; SarnStat 853. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»upominanie (a. napominanie) i (a) przestroga« [szyk 4:3] (7): RejZwierc 105; S tego [pisma kościół powszechny powinien] nápominánie wſzelákie y przeſtrogi bráć/ wedle onych ſłow Apoſtolſkich: Wſzelákie piſmo od Bogá nátchnione/ pożytecżne ieſt ku náuce WujJudConf 29v; Trzećia cżęść. O przeſtrodze y vpominániu Narodow Ruſkich przy Grekách ſtoiących áby ſię z Kośćiołem S. y z ſtolicą Rzymſką ziednocżyli. SkarJedn 331, kt, 1; SkarKaz 6b. Cf »na przestrogę«. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Wyrażenia przyimkowe: »dla przestrogi« (3):

~ dla przestrogi czyjej [= do kogo skierowanej] (2): Prot A2v; Krotkie opiſanie y świádectwo/ o Mieśćie Rzymſkim/ o iego wierze/ y dobrych vcżynkách/ ktore ſię w nim dźieią: dla przeſtrogi y informácyey tych/ ktorzy to Miáſto Bábilonem y nierządnicą zowią ReszHoz 114.

Wyrażenie: »dla pilniejszej przestrogi« (1): A dla pilnieyſzey przeſtrogi/ te trzy/ trzech ś. Doktorow/ piękne ſentencye/ w ſercách y myſlách/ y w ocżu wáſzych vſtáwicżnie mieyćie ReszPrz 110. ~

»z przestrogi« (3):

~ z przestrogi czego [= z czego wynikającej] (1): Słodſzé niż miód w vśćiéch moich twé páńſkié vſtáwy/ Z ych przeſtrogi z niepobożnym niémam żadnéy ſpráwy. KochPs 183.

z przestrogi czyjej (2): SkarŻyw 392; bądź tego záraz pewien z przeſtrogi Piuſá piątego Papieżá (in officio B.M.V.) żeć y ſámi Drukárze tych odpuſtow moc niezlicżoną do modlitw nabożnych/ dla pożytku ſwego/ przycżynili LatHar 287.

Szereg: »z przestrogi i nauki« (1): Roſkazał [Grzegorz] zátym poimáć Athánázego: á on z przeſtrogi y náuki Boſkiey/ vćiekł o pułnocy/ żadnemu cżłeku nie powiádáiąc nic/ do iedney Pánienki SkarŻyw 392. ~

»ku przestrodze [komu by]« (1): Do któréy [Polski] iáko wśćiekły ták ſie bierze [cesarz turecki]/ iż téż iuż rad nierad y tego zátáić niemógł/ co dawno wáſzéy Kró⟨lewskiej⟩ M⟨iłości⟩ myślił/ co iednák wáſzéy kró⟨lewskiej⟩ M⟨iłości⟩ przećiw niemu ku pomocy bydź może/ y ku przeſtrodze/ by záś iáko wáſzę Kró⟨lewską⟩ M⟨iłość⟩ niegotowégo przećiwko ſwéy mocy niezáſtał. OrzJan 90.

»na przestrogę« = aby przestrzec [w tym: czyją (= do kogo skierowaną) (6)] (9): Yudaſz Thádeus máły liſtek nápiſał/ á wtym nic inego nye czyni/ yedno opiſuye fáłſſywe á przewrotne vczyćyele álbo kácerze/ ná przeſtrogę ludźi krzeſciyáńſkich. KromRozm II e4v; ZLOtouſty Doktor Chryzoſtom święty/ gdy zá roſkazániem CEſárſkim/ od owiecżek ſwoich CONſtántinopolſkich odieżdżał/ ktore ná ten cżás Kácerze/ z prawdźiwey zbáwienney náuki zeprzeć/ á ná błędłiwą [!]/ fałſzywą náukę ſwoię przećiągnąć chćieli/ [...] tych ſłow do nich ná ich przeſtrogę vżywał ReszPrz 3; ná wáſze przeſtrogę [...] pokażę wam znáki záktorymi będźiećie rozeznáć mogli/ y drugich tákże ſąſiad wáſzych náucżyć/ [...] ktory ieſt/ á gdźie ieſt/ ten to kośćioł/ ktory święty Páweł zowie [...] domem Bożym ReszPrz 13, 103; Co ztym Bog uczyni tego nie wiem [...], ia piszę to naprzestrogę widząc zewtym wielkiey consideratiey trzeba. ActReg 101, 115.

~ na przestrogę komu (1): Lecz te ſłowá rozumieią ſię o ſámym Boſtwie: ná przeſtrogę ćieleſnym onym Zydom/ ktorzy mniemieli/ żeby Pan Bog ták mieſzkał y ták był zámknion y ogárnion w ich kośćiele/ iżby gdzie indzie być nie mogł WujNT 424.

Ze zdaniem przydawkowym dopełniającym (1): o ktorych [prawach] tu ſię mowi: ná przeſtrogę/ ábyśćie nie piſáli Praw złych/ ále święte/ dobre/ y ſpráwiedliwe. SkarKazSej 697a.

Szereg: »na przestrogę i upominanie« (1): NA przeſtrogę y vpominánie narodow Ruſkich zá Grekámi idących/ vżywam ſłow krolá Ezechiaſzá: [...] Synowie Izráelſcy/ wroććie ſię do Páná Bogá Abráhámá Izááká y Izráelá/ á on ſię teſz wroći do tych oſtátkow/ ktore vſzły ręki Krolá Aſyryiſkiego SkarJedn 331. ~

»na przestrogę [czyją (= przez kogo uczynioną)]« = w wyniku przestrogi (1): A ktemu y to wiedz/ żem ich [rozdziałów Biblii] máło wedle ſwego zdánia odmieniáł/ lecż nawięcey ná przeſtrogi ludźi vcżonych/ iáko Erázmá/ Lutherá/ Kálwiná [...]/ vcżynićiem to muſiał. BudBib c2.

»za przestrogą [czyją (= przez kogo uczynioną)]« (1): Tedy ſię Iákob w więtſze nabożeńſtwo w onym ſtráchu y w modlitwy vdał: y zá przeſtrogą Boſką ruſzył ſię z onego mieyſcá/ [...] áby tám [w Betel] oſobliwe nabożeńſtwo y ofiáry Bogu vcżynił. SkarŻyw 348.

W przen (1): Mial zawzdi pamietac nato Krol/ yako go vpomina ieden mowiac: Iuſtitia etiam hoſtibus debetur. [...] Drogoc nam zplacil/ drogoc nam kupyl then zacni Dom the przeſtroge PaprUp G2.
a. Postulat [czego] (1): (nagł) Zygmunt tego przeſtrzéga áby obiéránié królá było wolné, złozywſzy ná to Séym. (–) [...] Táſz przeſtrogá wolnégo obiéránia Królá, iest vczyniona w Piotrkowie Roku Páńſkiégo, 1538. SarnStat 11.
b. Wyodrębniona część tekstu zawierająca wyciągnięte z niego wnioski, zwykle natury moralnej: objaśnienie, pouczenie, komentarz [w tym: w tytułach i marginesach (250)] (260): RejZwierz 28v marg; OrzQuin D3v marg; (nagł) Przeſtrogá. (–) To ieſt pokazánie vpadkow inſzych źiem/ tákże y Korony Polſkiey/ z obieránia Páná s poyſrzodká ſiebie. MycPrz I kt, I B, II A; Maſz od nas náukę/ Chrześćijáninie nabożny/ o tym nabożeńſtwie. tobie [!] wolno będźie to obieráć/ co obacżyſz być z więtſzym pomnożenim twey ku ſłużbie Bożey vprzeymey y gorącey chęći. Bynamniey w wierze nie zbłądźiſz/ ieſli ſię y do licżby ſiedmi rádośći ábo też boleśći P. Máriey przywiązeſz/ iákoś podobno zwykł zdawná cżynić. (marg) Przeſtrogá. (–) LatHar 493; Brygidy ś. modlitwy zálecone z przeſtrogą [s.] 284. LatHar Aaa6v, [+12]v, 284; WujNT 519 marg; FORMA Concitationis [= przypozwu]: Iáko ma bydź dołożona ad ſatisfaciendum, praeſtandum, patiendum, y iné przeſtrogi. SarnStat 1259; CzahTr Lv.

przestroga do kogo (4): (nagł) Przeſtrogá do cżytelniká. (–) BudNT przedm a6v; Przeſtrogá Páſtyrſka/ do Miáſtá Wárſzewſkiego. Kſiędzá Stániſłáwá Reſzki/ Dźiekaná Wárſzewſkiego. ReszPrz kt, 3, 4 żp.

przestroga około czego (1): (nagł) PRZESTROGA okolo tych liter. i/ y/ b c [...] (–) JanNKarKoch Gv.

przestroga komu (7): PaprUp kt; (nagł) Spowiedź cżęſtą cżyniącym/ ábo cżynić wolą máiącym/ náuká y przeſtrogá. (–) TYm ktorzy cżęſto ſię ſpowiádáią/ ábo wolą do tego máią/ cżworáka ſię tu náuká z przeſtrogą/ pożytecżnie dáć może. LatHar 130; Piękna przeſtrogá wſzytkim máiętnym ludziam. WujNT 245 marg; SarnStat 600 marg; CzahTr C3v, I3.

przestroga na co (2): Gdźie [ksiądz kanonik]/ támże záraz [...]/ tego dokłáda/ ták mowiąc. Náſzy Kátholicy/ ten fundáment to iest, budowáć ſię ná ſámym słowie Bożym y mowię [errata zmienia: mowić] ſcriptum est, nápiſano ieſt okázowáli być fałſzywym [...]. Toć thy właſne ſłowá ſą X⟨iędza⟩ K⟨anonika⟩ z krotką náſzą ná nie przeſtrogą właśnie wypiſáne. CzechEp 108; CzahTr I3.

przestroga o kim, o czym (2): SarnUzn D4 marg; O gniewie ktory wſzytkim wrodzony/ ták wiele złego miedzy ludźmi czyni: pożyteczne ſą bárzo náuki y przeſtrogi káżdemu. SkarKaz 313b.

przestroga czyja [= przez kogo uczyniona] (4): SarnUzn D4 marg; CzechEp 108; ReszPrz kt; (marg) Páńſka przeſtrogá y odpowiedź. (–) Nie bądźćieſz iáko koń y muł/ ktorzy rozumu nie máią. Wędźidłem y vzdą gęby ich záhámuy/ ktorzy ſię do ćiebie nie przybliżáią. LatHar 161.

przestroga czyja [= do kogo skierowana] (1): [ze spisu rzeczy:] Przeſtrogi y poćiechy cżęſto vżywáiących [s.] 244. LatHar Aaa6v.

Wyrażenie: »pilna przestroga« (1): Y máło czo wyſzſzey tákież cżwarthy raz przypomina [że Bóg jeden jest]/ á to wſzytko dla tego áby ciebie náucżył/ cżeść ſwoię obwárował/ y tobie tym lepiey wiádomość o iednym Bogu w Iſtnośći w pámięć wbił. (marg) Pilna przeſtrogá Duchá s. o iednym Bogu. (–) SarnUzn D4.
Szeregi: »nauka i przestroga; nauka z przestrogą« (230;1): LatHar 130 [2 r.]; Drugie Annotácye dłużſze/ ktorem názwał Náuki y Przeſtrogi/ ſą máło nie po káżdym Rozdźiale położone WujNT przedm 25, kt, przedm 25 marg, s. 3, 7, 11 (228); SkarKaz 313b.

»przestrogi i pociechy« (2): (nagł) Przeſtrogi y poćiechy/ dla tych oſobliwie położone/ ktorzy cżęſto naświętſzego Sákrámentu Ciáłá y Krwie Páńſkiey vżywáią. (–) LatHar 244, Aaa6v.

»upominek albo przestroga« (1): Vpominek albo Przeſtroga/ Zacnemu Narodowi Polſkiemu y wſzitkiem Stanom wielkiego Xieſtwa Litewſkiego/ namnieiſzi Sluga i brat nato interregnum oddaie. PaprUp kt.

c. Wyjaśnienie (1): Niech rádniey takowi omyłki moie poznácżywſzy/ mnie ie pokażą/ á ia/ będzie li co zdrożnego/ zchęćią popráwię/ álbo wżdy iáką przeſtrogę vcżynię BudBib c3.
3. To, co zniechęca do popełnienia błędu: przykre doświadczenie lub odstraszający przykład (26):

przestroga czego [= z czego wynikająca] (3): Tám iuż będzie iáko poććiwy cżłowiek vważywſzy wyſtępki y ich przeſtrogę/ iáko ſie záſię ma cnotámi ſpráwowáć RejZwierc B [idem] 82; WujNT 116.

przestroga komu (12): Y mądrze przodkowie ich iſcie vdzyáłáli/ Co tę ſpráwę [o złych córkach] ná wiecżną pámięć málowáli. By ná cżáſy potomne przeſtrogą im była HistLan A2v. Cf Wyrażenia przyimkowe.

przestroga czyja [= do kogo skierowana; w tym: G sb (6), pron poss (2)] (8): CzechRozm 239v cf »przestroga i naprawa«. Cf Wyrażenia przyimkowe.

Ze zdaniem przydawkowym dopełniającym (1): Znáczny przykład y przeſtrogá krewkośći ludzkiey: áby ſię káżdy ſtrzegł wielkiego o ſobie rozumienia WujNT 116.

Zwroty: »dać [co] za przestrogę« (1): Vpadki y niepráwośći przeſzłe/ przedziwną mocą ſwą w lepſze twoie obroćił/ iednáiącći z nich pobudkę y pokory/ y miłośći BOżey więtſzey/ y dáiąc ie zá iednę w rozlicżnych duchownych niebeſpiecżeńſtwách przeſtrogę. LatHar 676.

»sobie przestrogę uczynić« (1): Abowiem ſą iedni co pilnie ſłucháią ludzkich rozmow poććiwych áby ſobie iedno vſzy nápáſli álbo ſie náſmiali/ ále áby to ſobie álbo rozważáć/ álbo do ſtátecżney pámięći przypuśćić mieli/ áby ſie im też to ná potym przygodziło/ álbo iżby ſobie tym iákie ćwicżenie álbo przeſtrogę vcżynili/ nicz o tym nie myſlą. RejZwierc 91.

Szeregi: »przestroga i naprawa« (1): Ale gdy z miłośći y żalu [...] ſłowy tylko ſámymi/ z okazánim prawdy Bożey/ z przeſtrogą drugich y napráwą/ ku okazániu ſpráwiedliwośći Bożey/ zábije kto/ ábo obráźi ná ćiele drugiego: tedy to znák pewny ieſt woley y duchá Bożego. CzechRozm 239v.

»przykład i przestroga« (2): WujNT 116 cf Ze zdaniem przydawkowym. Cf »na przestrogę«.

Wyrażenia przyimkowe: »dla przestrogi« (5):

~ dla przestrogi komu (2): Prot D2v; Trzebá tedy było dla przeſtrogi wiernym/ te fałſzerſtwá odkryć/ y ták ſzkodliwym błędom zábieżeć WujNT przedm 8.

dla przestrogi czyjej (3): Wſzákeś to záwſze ſłychał iż ſie tym ſwiát báwił/ Iże ſpráwy pocżćiwych ludzi wyſławiáli/ A złych złość dla przeſtrogi tákże obyawiáli. PaprPan B2v; SkarJedn 295; Ale widząc nieſtátecżność I⟨ego⟩ M⟨iłości⟩ y nieuſtáwicżność w tym/ zámilcżećiem ieſzcże y tego nie mogł/ dla przeſtrogi inſzych. CzechEp 309.

Szereg: »dla przestrogi i nauki« (1): gdzie vmieráiący/ y ná ſąd Boży idący/ Pátryárchá w godzinę śmierći [...] ták wolnie y cudownie bez pytánia ſam z powinnośći ſwey dla przeſtrogi y náuki ſynow ſwych wyznawa/ y tym S. wyznánim żywot ſwoy [...] piecżętuie. SkarJedn 295. ~

»ku przestrodze« [w tym: komu (6), czyjej (1)] (7): Ták iż mu przyſzło ná myſl tho cżáſu iednego/ By w tey ſpráwie zoſtáwił też co ták znácżnego/ Coby ludzyom nápotym ku przeſtrodze było/ Ieſliżby ſie kiedy toż co iemu trefiło. HistLan D4; CzechEp 125; Albowiem y w piſmie ś. dla tego nam vpadki ludźi Pánu Bogu miłych ſą wypiſáne/ áby ich przygody nam były ku przeſtrodze ReszList 143; WerGośc 237.

~ Szeregi: »ku nauce a przestrodze« (2): RejAp 197; Przetoż ku náuce á przeſtrodze náſzey wzyęliſmy ſobie ſłowá Páwłá s. [...]/ ktoremi nas od tych márnośći ſwieckich odwodzi/ á ku onym niebieſkim vkázuie. RejPosWstaw 110v.

»ku pożytku a przestrodze« (1): A przetoż ták Piſmá Boże iáko y inne/ nie dla czego innego piſáne ſą/ iedno dla thego áby nam ku pożythku á przeſtrodze były/ gdyż Foelix ille homo quem aliena pericula faciunt cantum. MycPrz II A2. ~

»na przestrogę« [w tym: komu (3), czyją (3)] (7): WujNT 252 marg, 252, Zzzzz2; Iákom mu wſzędy ſłużył tego niechcę tobie/ Piſáć o koſzczie [!] áni tákże o ozdobie. Bo ſię ſnádnie od innych ſam iuż tego dowieſz/ A to ty tákże drugim ná przeſtrogę powieſz. CzahTr C3v; iż to tu ná przeſtrogę piſzę/ Co vſzymá od ludźi ná ſtronie kęs ſłyſzę. CzahTr G2, F2.

~ Szereg: »na przykład i na przestrogę« (1): Ale niektorych tylko ſkáráć raczył wedle ich zaſługi/ áby byli ná przykład y ná przeſtrogę ku pokućie innym wſzytkim/ ktorzy ich w tákich złośćiách náśláduią WujNT 252. ~

4. Opieka, dbałość o coś (5):

przestroga czego (1): [i owschem, yako uczinnoscz w tey mierze przeciwko t⟨wojej⟩ m⟨iłości⟩ y przestroga bespieczensthwa t⟨wojej⟩ m⟨iłości⟩ zawzdy przedthym przecziwko t⟨wojej⟩ m⟨iłości⟩ znacznie sie od nas pokaze CorfusDocum [1566] nr 140]. Cf przestroga czego od kogo.

przestroga czego od kogo (1): ktoremu [cesarzowi] ma być wiárá y cżeść/ y chuć ſerdecżna záchowána/ thákież poſłuſzeńſthwo s pilną przeſtrogą zdrowia iego od wſzyſtkich poddánych BielSpr 11v.

przestroga czyja [= przez kogo uczyniona] (2): żeſmy zá pilnośćią iego żadnégo vſczérbku w ſpráwiedliwośći ſwéy nie wźięli. A [...] nietylko chudobę náſzę wcále záchował/ ále y przyiaźń ſąśiedzką [...]. Co wſzyſtko Bogu naprzód/ á potym iego obmyślowániu/ y przeſtrodze przypiſáć muśimy. KochFrag 48. Cf »za przestrogą«.

przestroga czyja [= ku czemu skierowana] (1): Bo to ſzcżęśćie ma nie pewne drogi/ Potrzebuie ſwey wielkiey przeſtrogi. BielSat H2.

Wyrażenie: »pilna przestroga« (1): BielSpr 11v cf przestroga czego od kogo.
Szereg: »obmyślowanie i przestroga« (1): KochFrag 48 cf przestroga czyja.
Wyrażenia przyimkowe: »z przestrogą« (1): Téż áby ninieyſzégo pokoiu álbo przymiérza y iednośći zámknienié z tym obfitſzą przeſtrogą było ſtrzeżono [abundantiori cautela custodiatur JanStat 882] przez nas Miſtrzá/ Komendory/ y Zakon: wſzyſcy Biſkupi/ Komendorowie/ [...] y wſzyſcy y kożdy zoſobná bráćia zakonu Rycérzkiégo ſtanu w Pruśiéch przyśięgą: iż [...] SarnStat 1103.

»za [czyją] przestrogą« (1):

~ Szereg: »za obroną i przestrogą« (1): á gdy inney pomocy [Abraham] niemiał/ gorącą modlitwą polecał cżyſtość iey [Sary] P. Bogu ſwemu: dufaiąc mu/ iſz zmázána być grzechem zá iego obroną y przeſtrogą/ nie miáłá. SkarŻyw 283. ~

5. Ostrożność, zabezpieczenie; środki ostrożności; cautela Calep, JanStat, Cn; cautio Modrz, Cn; praemunitio Cn (19): áby [dworzanin] ſie ſtrzegł nád wſzythko [...] wydwarzánia. Potym áby obacżył/ y vważył dobrze v ſiebie/ co to ieſt za rzecż/ ktorą cżynić ábo o ktorey mowić ma. Záſię ná ktorym mieyſcu/ więc przed kim: ktorego cżáſu [...]. Otoż s tákową przeſtrogą/ niechay ſie ſtoſuie bácżnie ku temu wſzytkiemu/ czo mowić ábo cżynić vmyſlił. GórnDworz I6; Tu iuż nie boiázń/ nie przeſtrogá/ niektora ina przycżyná cżyniłá ią ták powſcięgliwą/ ále to telko ſámo/ iż cznotę miłowáłá. GórnDworz Aa6, I7v; (did) Ziemiá Polska mowi. (–) [...] Tákież do Spiſkiey źiemie/ chcą [nieprzyjaciele] otworzyć wrotá/ Nie iedná też tu ná mię/ przychodźi tá pſotá. Wiele ieſt innych przycżyn/ przecż pomoc nie mogę/ Bo też ná ſwoim grunćie/ muſzę mieć przeſtrogę. BielSat Gv; (nagł) Oſtrożny á niedbáły. (–) Przeſtrogę przy káżdey rzecży/ Rádzę miey káżdy ná piecży/ Bo nawiętſzy zyſk pocżuie/ Kto ſie rozumem ſpráwuie. RejZwierc 232v; mieyſce obráć położeniu Woyſku/ wielka rzecż ieſth y wielkiey przeſtrogi trzebá ná to BielSpr 7v, 49; Ma tedy Hetman y fortyle woienne z Hiſtoryi wiedźieć/ y wſzelákie przeſtrogi do woyny potrzebne [cautiones belli gerendi tenendae] vmieć. ModrzBaz 115v, 111v; Ten Musthafa okrom tego ze Turczyn moraliter barzo mi się podobał ze człowiek dobry y Oiczyznie naszey barzo przychylny y moze nąm bydz dla rozmaitych przestrog barzo pożyteczny ActReg 69; Calep 174a.

przestroga od kogo (1): Zły Tátárzyn Podolſkie cżęſto pola kryśli. Moſkwá zá vchem trąbi/ od Swedá przeſtrogę Mieć muſzę: Acżbym rádá/ pomoc ći nie mogę. BielSen 14.

przestroga około czego (1): Ian S. Pátryárchá gdy ſię tego dowiedział/ wielce chwalił Páná Bogá/ iſz ſię vwieśc [!] onym powieśćiom o nim [św. Witalisie] niedał/ áni złego mniemánia do ſercá przypuśćił. Y wiele innjch z Alexándryiej żywotá ztego przykłádu popráwuiąc około obmowy y poſądzánia więtſzą przeſtrogę y pilność mieli. SkarŻyw 108.

przestroga czyja (1): Wiódłem ſwóy żywot ták ſkromnie/ Ze ledwie kto wiedźiał o mnie. A zazdrość/ y złé przygody Nie miáły mi w co dáć ſzkody. Lecz Pan/ który gdźie tknąć widźi/ A z przeſtrogi ludzkiéy ſzydźi/ Zádał mi raz tym znácznieyſzy/ Czymem iuż był beſpiecznieyſzy. KochTr 17. Cf [»za przestrogą«].

Szereg: »przestroga i pilność« (1): SkarŻyw 108 cf przestroga około czego.
Wyrażenia przyimkowe: »bez przestrogi« (2): ábowiem nie pokázuiącz oná pará tego po ſobie/ áby im przykre było cżyie przyſłuchywánie/ te telko ſłowá ná ktorych należáło poćichu mowili/ á wſzytki ine/ ktore y ná to/ y ná owo obroćić mogł/ głoſem/ á bez przeſtrogi. GórnDworz Cc5v; A iuż to ták w.m. położ iákobyś też doſkonále przyſzedł ku łáſce iego/ to ieſt/ żebyś mu beż żadney przeſtrogi/ mogł we wſzytkim zdánie ſwe powiedzieć. GórnDworz Gg8.

[»dla przestrogi«: Cżáſu powietrza morowego dla przeſtrogi: Weźmi dwá álbo trzy liſtki Ruty/ Orzech włoſki y iednę Figę/ á to weſpoł z iedz. SienHerb 538b.

~ Szereg: »dla przestrogi a bezpieczeństwa«: Nadto yeschcze [...] poruczylismy woiewodzie ruskiemu hetmanowy Corony naschey aby dlia tamtey przestrogi pograniczney a bespieczensthwa t⟨wojej⟩ m⟨iłości⟩ pewny poczet liudzi sluzebnych za pieniądze przyal, a pospolu starostamy pogranicznimy naschymi [...] przebyczia nieprzyaczielom t⟨wojej⟩ m⟨iłości⟩ ktoryszbykolwiek byly do ziemie t⟨wojej⟩ m⟨iłości⟩ wscheliakim sposzobem bronil. CorfusDocum [1566] nr 140. ~]

[»za przestrogą [czyją]«:

~ Wyrażenie: »za pilną przestrogą«: A tak mamy za tho iz za tak pilną przestrogą naschą a za gotowosczią tez t⟨wojej⟩ m⟨iłości⟩ [...] wschelakiego niebezpieczensthwa t⟨woja⟩ m⟨iłość⟩ z tey thu strony uyscz mozesch. CorfusDocum [1566] nr 140.
Szereg: »za przestrogą a za gotowością«: CorfusDocum [1566] nr 140 cf Wyrażenie. ~]

a. Gwarancja, zabezpieczenie prawne (3):
Wyrażenie: »przestrogi praw« (1): (nagł) Inſze przeſtrogi ábo wárunki praw [Cautiones aliae legum]. (–) ModrzBaz 73v.
Szeregi: »potwierdzenia i przestrogi« (1): A iżby potwiérdzenia/ y przeſtrogi [corroborationis et cautelae JanStat 757] przerzeczoné tym więtſzą wźięły moc/ kazáliſmy pieczęći náſzych przyłożeniem to obwárowáć. SarnStat 999.

»przestrogi abo warunki« (1): ModrzBaz 73v cf »przestrogi praw«.

Wyrażenie przyimkowe: »dla przestrogi« (1):
~ Szereg: »dla przestrogi albo obrony« (1): A żeby wſzyſtkié té rzeczy wysſzéy nápiſáné miáły moc ná wieki/ ninieyſzé vſtáwy z nápiſániém świátków dáliſmy im/ dla przeſtrogi/ álbo obróny [pro cautela JanStat 1123]: któréſmy y pieczęćią náſzą vmocnili. SarnStat 258. ~
6. Zapobieżenie (1):
Wyrażenie przyimkowe: »ku przestrodze [czego]« (1): KV przeſtrodze wielkich nieprzeſpieczeńſtw [Ad evitandas magnas insecuritates JanStat 1037]/ krzywd/ y łupieſtwá/ któré poddáni náſzy od obywátelów Króleſtwá Węgierſkiégo y Kśięſtwá Sląſkiégo przeſzłych lat podięli/ y ieſcze podéymowáć muſzą: [...] zákázuiemy/ y ſrodze zábraniamy: áby żaden z poddánych náſzych do Węgier y do Sląſká z kupiámi [...] ieźdźić [...] nie śmiał/ pod ſtrácéniém rzeczy y kupi tychże. SarnStat 1237.
7. [Środek zapobiegawczy, lekarstwo: Ieſzcże kthemu bárzo dobra przeſtrogá: Weźmi Poleiu y konſerwy Rożaney ile chceſz/ to zmieſzawſzy vcżyń konfekt/ ktorego vżyway cżáſu powietrza SienHerb 538b.

przestroga przeciw czemu: Przeſtroga przećiw powietrzu morowemu/ ktorey vżywano poſpolicie w Angliey/ w mor on wielki Roku 1348. Ták doświadcżona/ iż żaden nievmarł/ ktokolwiek tey przeſtrogi vżywał SienHerb 538b-539a.]

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Monitum – Przeſtroga. Calep 671b.

Synonimy: 1. ostrzeżenie; 2. napomnienie, upominanie; c. nauka; 3. nauka, przykład; 4. dbałość, dbanie, obrona, opieka, piecza; 5. ostrożność; 7. lekarstwo.

Cf PRZESTRZEGANIE, PRZESTRZEŻENIE

MP