[zaloguj się]
[pdf]

PRZESTRZEŻENIE (38) sb n

Teksty nie oznaczają é lub oznaczają niekonsekwentnie; pierwsze e prawdopodobnie jasne (tak w prze-); końcowe e pochylone.

Fleksja
sg pl
N przestrzeżenié
G przestrzeżeniå
D przestrzeżeniu
A przestrzeżenié przestrzeżeniå
I przestrzeżenim, przestrzeżeni(e)m
L przestrzeżeniu

sg N przestrzeżenié (7); -é (1), -(e) (6). ◊ G przestrzeżeniå (11). ◊ D przestrzeżeniu (3). ◊ A przestrzeżenié (9); -é (1), -(e) (8). ◊ I przestrzeżenim (4) LubPs, CzechRozm, StryjKron (2), przestrzeżeni(e)m (1) RejPos. ◊ L przestrzeżeniu (2). ◊ pl A przestrzeżeniå (1).

Składnia przydawki dopełniającej równoznacznej z dopełnieniem sprawcy: przestrzeżenie od kogo (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) i XVIII w. s.v. przestrzedz.

I. Rzeczownik od „ przestrzec” (34):
1. Uprzedzenie, poinformowanie o tym, co ma nastąpić (9): Nowyn kthore pan Voyewoda oznaymyl przeſz vaſch yego Kro. m. wdzyeczen bicz raczi. y bendzye tho rad wydzyal gdi pan Voyewoda bendzye yego Kro. mczi wſkazowal rzeczi thi kthorich yeſth wyedzyecz potrzeba Kv zachowanyv paniſthw yego Kr. mczi wſchego chrzeſczyyanſthwa. [...] a wſchakoſch za tho przeſtrzezenye yego Kro. m. panv Voyewodzye dzyekvye. LibLeg 11/181v.
a. O tym, co się stanie (wyjątkowo też: co się dzieje) złego, ostrzeżenie o niebezpieczeństwie (8): yſch pyothr Granowſky poſlal bill knyemv Baydorką miſzliwcza ſzwego do krziwynya zliſtem przeſtrzegayączgo wtem aby ſzyą Byenyaka Zayaczkowſkyego ſtrzegl, bo go na then czaſz Byenyak ſchukal okolo koſzczyana. I zyachal ſzyą bill na zayuthrz pothem przeſtrzezenyv zgranowſkym thu tha nadpoznanyem wzegrzu LibMal 1546/122; Opowiedáiąc theż tho/ iż nam iuż żadnego inego przeſtrzeżenia nie trzebá/ áni od duſz/ áni od żadnych poſłow niebieſkich/ iuż ná tym doſyć mamy/ co nam on ſwięty poſeł Pan náſz miłośćiwy Iezus Kriſtus/ tu zoſtáwić racżył. RejPos 163v.

przestrzeżenie od czego [= przed czym] (1): Wthore przeſtrzeżenie od towárziſthwá złych/ s ktorego ſie łácwiej zgorſzy wierny. LubPs Kv marg.

Wyrażenia przyimkowe: »ku przestrzeżeniu [czyjemu]« (1): káżdy ſie płáwić muśi do brzegu ſwego/ á wieſz to Pan Bog gdzye przypłynie/ [...] ieſli nie zá onym bogacżem ktory też wiele rządził á władał roſkoſzámi y doſtoieńſtwy ſwiátá tego/ á ktorego nam iáko źwierciádło w tey tu mierze wyſtáwiono/ ku przeſtrzeżeniu náſzemu/ ábychmy ſie wſzyſcy karáli przygodą iego. RejPos 316v.

»za przestrzeżeni(e)m« [w tym: czyim (= kto przestrzegł) (3) – G sb (2), pron poss (1)] (4): Ale Węgierſcy Pánowie [...] wnet Stephaná Woiewodę przez liſty y poſły ſwoie nápomináli/ áby ſię oſtrzegał/ gdyż Krol Polſki to woyſko nie ná Turki ále przećiw iemu ſámemu wiedzie [...]. Zá tych tedy Pánow Węgierſkich przeſtrzeżenim/ Stephan Woiewodá począł pilniey przepátrowáć przez ſpiegi coby Krol chciał poczynáć. StryjKron 672, 587.

~ Ze zdaniem przydawkowym referującym treść (1): Gdyż ie [fałszywych proroków] łácno poznáć zá tym iáſnym przeſtrzeżeniem Páná náſzego/ iż káżdy táki ieſt fáłeſzny Prorok/ kthory powieda co inego niżli ieſt wola á roſkazánie iego ſwięte. RejPos 188v.

Szereg: »za ukazanim i przestrzeżenim« (1): Ale/ gdyby ábo ſam przez ſie/ ábo zá vkażánim [!] y przeſtrzeżenim cżyim/ onę trućiznę poznał/ y obacżyłby pewne y bliſkie zginienie ſwe/ [...] á tám ná on cżás/ obrałby ſie lekarz tákowy/ ktoryby ſie nád nim vlitował: [...] y dałby mu lekárſtwo tákowe/ zá ktorymby on iad w nim zwątlał: ták żeby go iuż vmorzyć nie mogł: [...] tedy [...] CzechRozm 206. ~

2. Zwrócenie uwagi, jak należy, a zwłaszcza, jak nie należy postępować; też efekt tej czynności: wskazówka, napomnienie; increpatio PolAnt; monitio Calep (23): Pilne nápominánie (ku ſłuchániu przeſtrzeżenia) ták vbogich iáko y bogátych. LubPs Nv marg; Ten ktory ſię puśći śćieſzki/ będźie ſrodze karan/ á ktory ma przeſtrzeżenie w nienawiśći vmrze. BibRadz Prov 15/10; Ale ſnadźby ſie komu zdáło/ iż tu Pan miáſto przeſtrzeżenia ieſzcże ſroſzſzy zakon nam podawáć racży/ [...] niżli gi był wydał Moiżeſz przodkom náſzym. RejPos 179, 227v; Bo ieſliże ná nas woła Pan Nie biy/ tedy to ieſt legucżki zakon/ á práwie łáſkáwe przeſtrzeżenie RejZwierc 256; poniewáż o przeſtrzeżenie żądam/ a pod ſtrofowánie ſię káżdemu [...] poddawam/ przecżżebych miał być ztákiem vniżeniem/ álbo wzgárdzon/ álbo ná zęby bran? BudBib c3v; Calep 671b; [A ieſliby kto tak nieobyczainy a niedbały był/ a do Kośćioła [...] nieſſedł/ albo dni pomienionych a Swięt/ gdy każą albo modlitwy trzymaią/ około ſmintarza przechadzał ſię/ albo na Gorzałkę a Obżarſtwo inę [!] ſſedł/ on ſami [!] ⟨z⟩ ſpołecznośći Chrześćiańſkiei/ po przeſtrzeżeniu słuſnem/ ma [...] wyłączon być UstKościel 162v].

przestrzeżenie czyje [= kto przestrzegł; w tym: G sb i pron (3), ai poss (3), pron poss (1)] (7): A dla tego ty ſłowá przeſtrzeżenia Páńſkiego thuchmy ſobie ná przodku wſpomionęli/ ábychmy ſie nigdy zá tych nędznych żywotow ſwych/ nie dáli vnośić ledá wiátrom/ á ledá wymyſłom ſwiátá tego RejPos 258v; Y owſzem gdy przecżcieſz wtore kápitul. wtorego liſtu iego/ tám znaydzyeſz ſrogie przeſtrzeżenie iego/ iáko nas tám wſzytkich mocno vpomina/ ábychmy ſie tych pilnie ſtrzegli/ kthorzyby nam co inſzego ná ſwiát przynośić ábo wymyſláć mieli/ niżli ieſt poſtánowiono od Páná náſzego. RejPos 302, 163v, 164, 172v, 262v; RejZwierc 119v; [A yzeby wasa jas⟨ność⟩ temy slowy s przestrzezenia mego raczil kazać napisać, yzem ya nigdi o tym nie wiedzial, [...] yzeby ten liud ktori posel w czarską ziemię nie ssedl z moyą wolią. CorfusDocum 1563 nr 119; Prawdać ieſt; że dźiś poſpolićie oſtydłá Miłość/ ku Pánu Bogu y Bliźniemu: [...] wſzákże tym/ według przeſtrzeżenia ſámego Páná Chriſtuſá/ [...] nie gorſzyć ſie; ále przedſię do końcá w Powſzechney wierze trwáć; mamy. HerbOdpow Bbv].

przestrzeżenie czyje [= kogo przestrzeżono; zawsze pron poss] (2): A dla tego ten wſzechmogący Pan/ kthory nigdy niechciał opuśćić káżdego przeſtrzeżenia náſzego/ tę wolą ſwą ſwiętą w tey Ewányeliey ſwięthey niżey nápiſáney/ tu nam oznaymiáć á opowiedáć racży RejPos 186v. Cf »dla przestrzeżenia«.

Ze zdaniem przydawkowym referującym treść [w tym: (a)by (2), zaimek pytajny (2)] (4): Nadobne przeſtrzeżenie iáko ſie złych á nyewiernych przygodą karáć mamy. LubPs N2v marg; Przipominánie pirwſzego nyedowyárſthwá przodkow náſzych s przeſtrzeżenim/ ábychmy ſie go theż wiárowáli chcemyli vydź ſrogiey pomſty. LubPs V4 marg; RejPos 224. Cf »ku przestrzeżeniu«.

W połączeniu szeregowym (1): Abychmy ſie też tego vcżyli/ iż ieſli tu zá żywotá ſwoiego cnotliwemi ſpráwámi ſwoiemi á wiárą mocną ſwoią nie vgoniemy á nie doſtąpiemy łáſki ſwiętey á miłoſierdzya iego/ iuż po ſmierći żadney nádzyeie/ áni żadnego rátunku/ áni przeſtrzeżenia możemy ſie nie nádzyewáć. RejPos 162.

Zwrot: »przestrzeżenie uczynić [komu]« (1): y racżył [Pan] przeſtrzeżenie vcżynić ná potym wiernym ſwoim/ by ſie tákiey nádętey myſli/ á tákich powyſzſzonych mieyſc ſtrzegli/ á nie ćiſnęli ſie do nich RejPos 224.
Szeregi: »napominanie a ([i]) przestrzeżenie« (1): Y rozumiał temu Pan/ iż tho rzecż ieſt káżdemu ſzkodliwa á iemu przykra/ vmyſł á poſądzánie tákiego cżłowieká káżdego: á przeto tu tego zániecháć nie racżył w ſwiętym nápominániu á przeſtrzeżeniu ſwoim. RejPos 172v; [A tak pan Chriſtus zrządzył/ trzy oſobliwe napominania y przeſtrzeżenia/ miedzy ktoremi/ iedna vſtawicznie/ ſtopniem iednym nad drugą vprzeimieiſſa iest/ ażeby przy grzeſſniku iawnem vżywany były UstKościel 62v].

»nauka a (ani) przestrzeżenie« (3): A iuż ſie żaden Zbior niechay nie nádziewa náuki iney áni inego przeſtrzeżenia iedno co tu ſłyſzy co Pan przez Apoſtołá tego do nas do wſzytkich pod figurą tych ſiedmi koſciołow wſkázowáć racży. RejAp BB. Cf Wyrażenia przyimkowe.

»rada a przestrzeżenie« (1): áby oni wieprzowie dzicy/ ktorych [...] około náſzych gránic pełno ich wſzędy ryie/ wżdy mogli być iákokolwiek pohámowáni. Domowi s ſławnych á zacnych ſpraw y przykłádow W⟨aszej⟩ W⟨ielmożności⟩ A poſtronni z roſtropney á vważoney rády á przeſthrzeżenia W⟨aszej⟩ W⟨ielmożności⟩. RejZwierc 119v.

Wyrażenia przyimkowe: »dla przestrzeżenia [czyjego (= kogo przestrzeżono)]« (1):
~ Szereg: »dla nauki a dla przestrzeżenia« (1): Acż Pánu tych gadek nigdy z nim [szatanem] nie było potrzebá/ iedno iż thák chciał mieć dla náuki á dla przeſtrzeżenia náſzego RejPos 218. ~

»ku przestrzeżeniu« [w tym: czego (1)] (2):

~ Ze zdaniem przydawkowym referującym treść (1): Rodzicom też ten to przykład ieſt ku przeſtrzeżeniu/ Iák dzieciom pomagáć máią ku dobremu mieniu. HistLan A2.

Szereg: »ku nauce a ku przestrzeżeniu« (1): PIękny pocżątek/ ále ſrogie dokońcżenie tey przypowieśći Páná náſzego/ ktorą nam thu ná piſmie zoſtáwić racżył przez Ewányeliſtę ſwoiego/ [...] ku náſzey oſobliwey náuce á ku przeſtrzeżeniu krewkiego á mdłego cżłowiecżeńſthwá á przyrodzenia náſzego/ kthore ſie bárzo máło ná miłoſierdzye ſciąga/ więcey záwżdy ná roſterk/ [...] á ná vdręcżenie bliźniego ſwego RejPos 246v. ~

3. Sformułowanie warunków gwarantujących coś, zastrzeżenie prawne, ustawowe (2): W zápiſániu thákich Opraw/ Piſárze wiele kroć ſye niepotrzebnie báwią/ gdy ty wſzythki przeſtrzeżenia wypiſuią. GroicPorz v v.
Wyrażenie: »przestrzeżenie [czyje] w prawie« (1): OPráwy zową przeſtrzeżenie w práwie obudwu ſtron/ ták powodney iáko odporney. GroicPorz t4v.
4. [Przekonanie, pogląd: Na drugi list krótce TM odpisujemy. Naprzód iż się TM obawiasz niejakiego uprzykrzenia naszego około pisania swego do nas takowego, że lepiej jest swego wiecznego bronić, niż doczesnego i niepewnego, gdzie wiele przyczyn dajesz TM przypominając i przysięgę swoję na radę i powiność urzędu swego hetmańskiego, też spłodzenie z pr[z]odków swoich tu w tem państwie dla czego przymusiło TM do takiego pisania i przestrzeżenia. ListyZygmAug 1562/390.
Wyrażenie przyimkowe: »wedla przestrzeżenia swego«: a wedla wiadomości WM jest niemało przyczyn, żeby się z tego propozytu łacno ksiądz arcybiskup i z swem koadiutorem zepchnąć mógł. Aczkolwiek o takowem umyśle nic nie wiemy wszakoż potrzeba tego jest, abyś WM wedla przestrzeżenia swego nam te przyczyny przeciwko temu propozytowi księdza arcybiskupowemu oznajmić nie zaniechał ListyZygmAug 1562/420.]
5. [Prawdopodobnie: zastosowanie się do ustawy: Jarmarki pograniczne, które są konstytucyją piotrkowskiego sejmu postanowione, o niewypuszczaniu wołów oprócz karmnych, zimowanych, szlacheckich i około inych towarów, [...] w mocy zostawujemy. A iżby tym pilniej przestrzeżenie było, tedy nie tylko starostom, ale i dzierżawcom tychże miasteczek jarmarkowych granicznych pilnować, hamować, rozkazujemy Diar 1566 72.]
II. W funkcji podstawowej (4):
1. Zapowiedź, zwiastun; monitus, praemonitus Calep (3): Praemonitus, Ante monitus – Przeſtrzezenie. Calep 836a, 671b.

przestrzeżenie czego (1): Przeſtrzeżenié przyſzłéy choroby/ 1.19.a. [(nagł) O oſobliwſzych Známionach przychodzących przed chorobą. (–) Są ieſzcze y Oſobne známioná przed kożdą niemocą/ właſne/ kthore dobrze báczyć áby mogł náſtáiącemu Wrzodowi zábieżeć. SienLek 19] SienLek S[ss]4v.

2. Środek zapobiegawczy, lekarstwo (1): VChronieniu powietrza morowégo/ wielką pomoc czyni mierné chowánié/ á wſzákże y temu dla pewnieyſzéy obrony opiſuią lékárze tákowé przeſtrzeżenié: Weźmi ſzáfránu ilé chceſz á tyle dwoie mirry/ thyle troie Aloe/ tłucz tho miáłko poſpołu zákrapiáiąc wodką rożáną/ á gdy będźie iáko ćiáſto gęſto á miáłko/ tocż s tego pigułki ilo konopné źiárno/ á tych ná kożdé zaránié połkni dwie álbo trzy. SienLek 124; [Ieſzcże przeſtrzeżenie cżyſte/ Weźmi liſtkow Rućiánych ze cżtery/ Cżoſnku ſzcżepkę/ Iądro orzechá włoſkiego/ ſzcżyptę ſoli: To weſpoł ná cżcżo z iedz/ ná káżdy dźień thák przez cáły mieśiąc/ pomaga przećiw powietrzu/ y gliſty wypędźi. SienHerb 538b].

[przestrzeżenie od czego: Y to przeſtrzeżenie od powietrza oſobliwe: Weźmi Aqua viti kwartę/ á włoż wnie Pcżelniku włoſkiego/ y Bábki ogrodney/ po funćie/ tákże od potrzeby choway. SienHerb 538b.

przestrzeżenie przeciw czemu: Przestrzeżenie pewne przećiw powietrzu Morowemu. SienHerb 538b.]

Synonimy: I.1. napomnienie, ostrzeżenie, upomnienie; 2. napominienie, napomnienie, nauka, rada, upomnienie; 3. oprawa.

Cf PRZESTROGA, PRZESTRZEC

MP