[zaloguj się]
[pdf]

OPRAWA (148) sb f

o oraz oba a jasne.

Fleksja
sg pl
N oprawa oprawy
G oprawy opråw
D oprawie
A oprawę oprawy
I oprawami
L oprawie oprawach

sg N oprawa (26). ◊ G oprawy (30). ◊ D oprawie (5). ◊ A oprawę (34) [w tym: -e (33), -a (1)]. ◊ L oprawie (12). ◊ pl N oprawy (12). ◊ G opråw (5); -å- (4), -(a)- (1). ◊ A oprawy (15). ◊ I oprawami (1). ◊ L oprawach (8).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Naprawa, poprawa, wzmocnienie, odnowienie, ulepszenie; scissura PolAnt; fabrica, reparatio JanStat; instauratio, mutatio Cn (20): Ieſli który zamek ſtáry będźie potrzebował opráwy [reparatione JanPrzyw 5]: tedy czáſu pokoiu Burgrábiá álbo Dźierżawcá/ álbo którému ieſt poruczón/ będźie powinien ij opráwowáć. SarnStat 126 [idem] 883; [Pro finali opowiedział to podstarości zatorski [...], iż jeśli nie będzie inaksza opatrzność około tej drogi [bardzo złej], że ten gościniec do trzech, do czterech lat musi zaginąć prze tak trudną oprawę tych ludzi KJM, których jest na liczbie ze trzydzieści ledwie, bo alboby do folwarku robić, albo gościńce oprawować. LustrDróg 9].

oprawa czego (16): Iakom ya nyeswyal [!] szerdzy [...] kthore on przywyoshl czhtermy [!] voszmy ku oprawye vrządu ZapWar 1522 nr 2275; Leop 4.Reg 12 arg; ſklep v ołtarzá nákáżił ſie był od ogniá/ opráwá onego ołtarzá koſztowáłá śiedḿ tyſięcy złotych we złoćie. BielKron 293v, 90v [2 r.], 97, 387; gdy miotáli ſrebrá/ złotá/ do ſkrzynie ná opráwę Sálomonowego koſciołá RejPos 243, 170v; RejZwierc 248; A ták nie bierzćie śrebrá od znaiomych wáſzych/ ále ie ná opráwę roſpádlin domu (Bożego) [ad scissuram domus] dawayćie. BudBib 4.Reg 12/7; A ſą poſtánowioné rzeczy niżéy nápiſáné [...] o pozywániu świetckich do ſądu Duchownégo/ o opráwie kośćiołá [fabrica ecclesiae JanStat 228] SarnStat 112; Płaca ſługom y opráwá łodźi ma bydź z ſpółnych [!] pieniędzy. SarnStat 1075 marg, 185, 392, 1075; [od oprawy pończoch gr 2 1/2 GębMemor 181].

Szereg: »budowanie abo (i) oprawa« (2): [Jagiełło] Ná budowánie y opráwę miaſt był niedbáły/ ták iż ich wiele oblećiáło zá niego/ ktore Káźimierz wielki murowáć dał. BielKron 387; RejPos 170v.
Przen: Reforma, zmiana i ulepszenie czegoś (2): (marg) Koncilium vincencie. (–) Chćiał Papież/ áby thá opráwá kośćielna byłá táiemna/ ktorą wſzytcy obacżyli BielKron 216v; yż my vrzędu poſłuſzni ſłuſznego/ ále gdy ij widzimy rozny w ſpráwach y w wierze/ niemamy go zá práwy vrząd/ póki nie będzie wnim opráwy á ſłuſznego poſtánowienia BielKron 220v.
2. Obwarowanie, fortyfikacja (2):
Szeregi: »obrona i oprawa« (1): Poſtáwiwſzy Romulus miáſto Rzym w dobrey obronie y opráwie/ rádził około tego z dzyadem ſwoim Numitorem BielKron 99.

»oprawa i opatrzenie« (1): O Kośćiele Sálámonowym [...] Ná wyſokiey ſkále leżał/ mocno od Zydow omurowány/ bo ij iuż byli przed thym pokáźili pogáni z Bábiloniey/ á wſzákoſz godzien był lepſzey opráwy y opátrzenia. BielKron 265.

3. Praca przy hodowli zwierząt lub roślin, pielęgnowanie ich (1):

oprawa czego (1): Iáko znać z owocu opráwę drzewá [Culturam ligni ostendit fructus illius; Iáko praca około drzéwá WujBib] ták ſerce znác człowiecze z rozmyſlney powieſći. BibRadz Eccli 27/6.

[oprawa czyja: Cresc 1571 80 cf Szereg.]

Szereg: »praca i oprawa«: Tákież ſwoyſkie á domowe drzewo zowiem/ ktore dla przeſzcżepienia álbo dla pracey y opráwy náſzey/ lepſzy owoc dawáią ku pożytku cżłowiecżemu Cresc 1571 80.]
[Przen: Staranie o coś:

oprawa czego: iáko [Jezus] ledwie ſie w żywoćie pánieńſkim począł/ á iuż záczyna opráwę zbáwienia twoiego obmyślawáć. BzowRóż 48.]

4. Opatrunek (2): Przydzie bárwierz do opráwowánia/ [...] przyłożył znowu plaſthr/ záwinął/ y rzekł áby mu dał od wcżoráiſzey pirwſzej opráwy. GórnDworz T [idem] WerGośc 252.
5. To, w co oprawiono, w czym umocowano; rękojeść; integumentum Cn (1): wſzytká ſiedm kſiążąt/ ktore zową Elektores/ ći wſzythcy z goſpod ſwoich wyiecháli [...]/ przed káżdym nieſiono miecż ochędożney opráwy. BielKron 330.
6. Rozprawa, posiedzenie (1): (did) Michał pyta czo z Mnichem czinċ [!] (–) [...] (did) Kryſtus mu kazał na Lewiczę (–) Złoſcze y ſam podle drugych Nietrzebą nam opraw długych Boć yuż ſnac Dekret yednaky Wygidze naty nieboraky. RejKup cc6v.
7. Zabezpieczenie na majątku jakiejś kwoty (86): Quártá z tych dóbr Mázoweckich non obſtante reformatione iśdź ma do Ráwy przedśię. Nie poddáiąc ktemu pod tę opráwę miáſtá Wárſzáwy/ z ſtrony iurisdiciiéy/ propter omnes Conuentus regni. SarnStat 1148 [idem] 367.
Wyrażenie: »oprawa zobopolna« (1): Zapiſz vczciwego Iacoba Zaczka strzemeſzna oprawuyąncz opatrzny Iagneſzcze Parkowſky sludze swy: y onna [!] Iemu [...] Ktora oprawa sopopolna stala ſzę ſza Conſenſem y wadomoſczą Iego Mczi Pána Crzistopha Koſtki ZapKościer 1583/54v.
a. Dożywotni dar od męża dla żony, przeprowadzony urzędowo, którego wartość uzależniona jest od wartości jej posagu; dotalitio uxoris, reformatio JanStat; donatio propter nuptes vel donum nuptiale uxon a marito datum, iugalia munera Cn (83): ZapWar 1533 nr 2517, 1548 nr 2667 [3 r.]; Wdowie po mężu oſtáłey to przyſć ma: Sprzęt domowy/ konie ty co z mężem ieździłá y inſze bydło to co ie w opráwie ma. UstPraw B2v; A iuż widzę v drugich [kołnierze]/ áż do kolan wiſzą/ Drudzy ná nich małżonkam ſwym opráwy piſzą. Bo zagony nie wiecżne/ pryidźie [!] nam ná funty/ Lepiey podſzyy Báránem/ á záchoway grunty. BielSat C4 [idem] BielRozm 21; Ze gdyby mąż trzy żony miał, tedy piérwſzéy nie może zápiſáć Opráwy iedno ná połowicy dóbr ſwych, á połowicá mu zoſtáie. SarnStat 1270, 25 [3 r.], 26, 156, 532, 591 (16).

oprawa czego (6): Iakom ya nyemyala ranczycz pokoyv przy opravye Cząsczy mey wnosyech ZapWar 1507 nr 1972. Cf »oprawa posagu«, »oprawa wiana«.

oprawa komu (5): OPRAWY KROLOWAM, Zophiiéy Królowéy 1562. ſtá. 2. weyźrzy w Metrykę. Opráwá Królo. Bony. vide Metri. Opráwá Królowéy Anny, w Metryce. SarnStat 99; Iáko Opráwę żęnie ieſli w Lublinie zápiſano, trzebá do Chełmu przeniéść, iáko conſtitucia támtá vczy. SarnStat 1268, 633, 697, 1148.

oprawa czyja [= dla kogo] [w tym: G sb i pron (19), pron poss (7), ai poss (2)] (28): ZapWar 1535 nr 2512, 1549 nr 2662; ComCrac 22; Opráwy Królewien, máią ſie dotykáć y X. Litewſkiégo. SarnStat 99; dobrá iego nieruchomé (wyiąwſzy oprawę żony iego [dotalitium uxoris JanStat 628]) Komorze náſzéy ná wieki niech będą oddáné SarnStat 156; tedy áni przez rozwód, áni przez bánnicią żóny nie trácą opráwy ſwéy. SarnStat 1270, 25 [3 r.], 99 [2 r.], 105, 591, 629 [2 r.] (21); Będąc goſcią y wdową/ ták ſie tám rządziłá/ [...] Wiele Krolow y Kſiążąt potym przyieżdzáli/ Dpráwie [!] ſie y vrodzie iey przypátrowáli. PudłDydo A2v. Cf oprawa czyja na czym.

oprawa czyja [= od kogo] (2): zeya nyemąm nycz krolyewſkyego yeDno doſthatheczna oprawę nyeboſczyka pana malzonka mego ZapKościer 1588/82v; ná którychby dobrách opráwy Królów Polſkich miáły bydź czynioné SarnStat 25.

oprawa czyja na czym (4): Zwycżay też ten w Polſzce ieſt/ áby Wienna Páni/ opráwę ſwą miáłá ná imieniu mężá ſwego/ áby rowna opráwá wiáná y przywianku iey byłá OrzRozm P2v; Tákże też żonam ich Opráwy ná dobrách y wśiách [dotalitia in bonis et villis JanStat 746]/ któré máią po rodźicách ſwych álbo od Nas pozwoloné ná wieki/ będą mogli náznáczyć SarnStat 988; Opráwá Królowéy Iéy M. Anny. OPráwę Królowéy Iéy M. Małżonki náſzéy/ ná Dobrách Kśięſtwá Mázoweckiégo/ ná których téż miáłá opráwę Królowa Boná/ Mátká Iéy Królewſkiéy M. Conſtitucią tą zá rádą Pánów Rad/ y pozwoleniém Poſłów Ziemſkich/ oboiégo Narodu/ poſtánowiamy SarnStat 1147, 988 marg.

W połączeniach szeregowych (2): áby rezygnácie/ y zapiſy/ y opráwy [resignationes et inscriptiones, reformationes JanStat 438] przed Stároſtą Wielkiéy Polſki głównym były ſtárym zwyczáiem SarnStat 539 [idem] 759.

W charakterystycznych połączeniach: wypędzić z oprawy; oprawę (za)pisać (3), tracić; przy oprawie zostać; w oprawie mieć.

Zwroty: »oprawę czynić; oprawa jest czyniona [komu na czym]« (2;1): iż ná potym z ſtrony Korony ná dobrách Kśięſtwá Mázoweckiégo ſpólnie innym Królewem opráwy bydź nie máią czynioné/ ále ná inſzych dobrách SarnStat 1148, 25, 633.

»mieć oprawę [w tym: na czym (3), w czym (1)]« (4): OPráwę Królowéy Iéy M. Małżonki náſzéy/ ná Dobrách Kśięſtwá Mázoweckégo/ ná których téż miáłá opráwę Królowa Boná/ Mátká Iéy Królewſkiéy M. SarnStat 1147, 591 [idem 637], 632, 637.

Wyrażenia: »oprawa domowa« (1): iż gdy mąż vmrze/ żóná tylko przy Opráwie domowéy [parafernalia domestica JanStat 576] niech zoſtánie/ to ieſt/ przy ſkárbie y pieniądzách/ y ſrébrze: wyiąwſzy wielkie konie/ y wſzyſtkié zbroie y ſtádá/ któré/ wſzyſtki niech ná potomſtwo przypádną SarnStat 640.

[»macierzyńska oprawa«: A na Iagnyeſzką thelko pyenthnaſzczye thyſch grzywyen pyenyąndzy they ze maczyerzinſkiei oprawy ZapWpolKośc 1549 9/173v.]

»oprawa posagu (a. posażna)« (2): w których dobrách żoná tegoż práwem pokonánégo opráwęby miáłá poſáżną [reformationem suam dotalitialem JanStat 571]: táką opráwę chcemy áby trwáłá nie náruſzona. SarnStat 632, 1251.

[»oprawa wederkowowa«: Tha Iagnyeſka [...] przedala thą oprawą wederkowową wſzyſthką mathkiei ſzwogy ZapWpolKośc 1549 9/174.]

»oprawa wiana (i przywianku)« (3): OrzRozm P2v; Iż [!] gdy białagłowá piérwéy vmrze máiąc wiáná y przywianku opráwę [habens dotis et dotalitii reformationem JanStat 570]/ poſag od mężá [...] ma bydź wyćiągan SarnStat 633, 26; [ZapKrakBiec 1544 218/685].

Szeregi: »długi, oprawy« (2): Nánieſii ná Koronę długow rozmáitych/ Onych opraw rozlicznych y doſyć obfitych. RejZwierc 248v; SarnStat 1048.

»oprawa i donum nuptiale« (1): Opráwá K. Iéy M. Anny, Zygmuntá III. Małzonki. [...] Którá to opráwá/ y donum nuptiale, ma bydź tym kſztałtem ważna/ ieſli (wyiąwſzy śmierć náſzę) ſczęśliwie zwróćiwſzy ſie z króleſtwá náſzégo Szwedzkiego/ koronę y páńſtwo to obecnie do oſtátniégo kréſu żywotá náſzégo ſpráwowáć będźiemy. SarnStat 26.

»oprawa, (i) dożywocie (a. dożywotność)« [szyk 1:1] (2): yakom ya sliachathney dorothiey Nyehvczinyl gwalthv wgayv gey dozivothnosczi hy opravy na hymyenyv chrosczielach anym drew brzozovich rąbil anym vielie krocz othvozil thako my bog pomosch hy iego manka. ZapWar [1535] nr 2512; y niepopasl iei sboza zytha psencze Ieczmieniv niepozethych na imienyu Rapthinye oprawye doziwocziu iey ZapWar 1550 nr 2671.

»posag i (albo) oprawa« (6): ComCrac 21; Zbiezeniém y wyſtępki męzowémi, poſag y opráwá zeniná nie bywa zgwałcona ani náruſzona. SarnStat 632; Wdowá poſágu y opráwy [dote et dotalitio JanStat 575] tylko niech vzywa. SarnStat 639, 629, 633, 640.

»oprawa i posesyja« (2): Pánié wienné/ któréby ná dobrách per iureuictum vtráconych/ piérwſzą opráwę y poſseſsią ich miáły/ niż kredytorów práwo: gdyż wedle práwá opráwy niepodlégáią przezyſkóm ná mężu odźierżánych/ máią zoſtáć w poſseſsiiéy opráwy ſwey SarnStat 591 [idem] 637.

»wiano, (i) oprawa« (4): Dos, posag, est quaedam donatio facta a patre mulieri vel ab extraneo, vel facta a muliere ipsi viro pro oneribus matrimonii sustinendis, item dicitur vyano, oprava BartBydg 44b; za męza swego y sama za ssye y dobrovolnie prziymvye na vyano swoie y na wssythki oprawy swoye ktore ma oth Męza swego then tho zakład. ZapWar 1549 nr 2662, 1550 nr 2676; SarnStat 532.

[»wyderek albo oprawa«: (vmarl y zona weſzpolek) then wyderek albo tha oprawa przyla na oboye dzyeczy Iacuba y Iagnyeſką ZapWpolKośc 1549 9/173v.]

[»oprawa albo wzdanie«: Item czoſzy thyſch thycze y drugy oprawy albo drugyego wzdanya [...] oprawyl they zenye ſzwei Barbarze then mikolai thrzydzyeyſzczy grzywyen na czthyrzech ſzlyedzych ZapWpolKośc 1549 9/173v.]

»zapisy i oprawa« (2): których poſagów niektóré oſoby po białychgłowách nie płodnych práwem dochodźiły/ tylko dowodząc świádkami/ nie máiąc ná to żadnych zapiſów y opráwy [nulla inscriptione alias reformatione JanStat 569] z kśiąg SarnStat 632 [idem] 936. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»zastawy, oprawy« (1): Trzeba káſſowáć dla tego zaſtáwy, opráwy etć. SarnStat 1286.

8. praw. Zastrzeżenie (22): Iakom ya przesch czeladz swoyą pyaczy zagonow dwoma pluzyczoma super bonis Randzyny na czo ma oprawa slachathny Iakub Buskowycz zradzin gwalthem ZapWar 1527 nr 2349; sthayą przeth V.M. sposvem pyerwsem nysz thego vysnyewskiego byla oprawa ktorą myenya bycz nyemoczną ZapWar 1528 nr 2457; tedy pozwány przes ſye álbo Prokuratorá ſwego/ vdźiáławſzy Opráwy wedle práwá/ ma ſłucháć głowney żáłoby GroicPorz ſ2v; A gdy drugie dwie Niedźieli wynidą/ Oprawy ſobie czynią obiedwie Stronie po czytániu s Kſyąg oney ſpráwy/ iáko było dano ná zmowę. GroicPorz ſ3; O Opráwách. OPráwy zową przeſtrzeżenie w práwie obudwu ſtron/ ták powodney iáko odporney. Powodney przed głowną żáłobą/ Odporney przed głowną odpowiedźią. GroicPorz t4v; W zápiſániu thákich Opraw/ Piſárze wiele kroć ſye niepotrzebnie báwią/ gdy ty wſzythki przeſtrzeżenia wypiſuią. GroicPorz v v, Cv, ſ2v, ſ3 [2 r.], ſ3v, t4v (18).

W połączeniach szeregowych (2): POwod ná pierwſzym roku poki Práwo ſyedźi/ przeſtrzegſzy ſobie Opráwy/ dowody/ y głowną żáłobę: powinien ieſt pozwánemu dobrowolnie ziáwić o co go pozwał GroicPorz ſ2, aa4v.

9. Zadośćuczynienie, rekompensata, wyrównanie szkód, wynagrodzenie krzywd (12): Abiſczie sye niewdaly wczinienie oprawi nykomv ynschemv yeno tilko livdziem Czeſſarſkym samim LibLeg 11/82; RejZwierz 133; Vważże tę dobrotliwość ták ſláchetnego Páná/ iż gdzyeś mu ty był powinien opráwę zá wyſtępki ſwemi/ á snadź táką opráwę/ iż by y ciáło twoie było po cżłonku rozbierano/ nigdybyś był zá to nie zárownał Pánu ſwemu RejPos 143v; Słuchayże co vcżynić Pan racżył/ [...] nie ſobie nie záchowywáiącz żadney opráwy od nędzniká onego [...]/ Iedno wzruſzony dobrowolnie miłoſierdzyem ſwoim/ wſzytko onemu nędznikowi odpuśćić racżył. RejPos 248v, 129v, 247v.

oprawa za co (2): áby mu ſie wżdy sſtháłá opráwá iáka zá krzywdę iego. RejPos 247v, 143v.

W przeciwstawieniu: »krzywda ... oprawa« (2): abiſczie mogly krziwdj krziwdamy witraczycz albo oprawę za oprawę smowycz LibLeg 11/81v.

Szeregi: »oprawa a nagrodzenie« (1): ieſliby mogły być ty klucże ták mocne/ áby mogły cudzy płácż á cudzą krzywdę odpuſzcżáć bez opráwy á bez nágrodzenia káżdego? RejPos 302v.

»oprawa i porownanie« (1): mogłliby on onego morderzá twego á onego złocżyńcę twego/ bez vznánia iego á bez vmyſłu opráwy y porownánia iákiego/ rozwięzáć ábo mu odpuśćić ono morderſtwo iego? RejPos 302v.

10. Rodzaj podatku (1): Mlynarſz ma dawacz dany stego młyna [...] y oprawye czo ſzalyeſzy ku temu mlynowy ZapKościer 1588/77; [Item oprawy każdy z nich płaci per den. 10 LustrKrak I 66; Kury, syry, jajca, oprawa. – Dawają ci kmiecie z łanu per gallos 2, facit gallos 14 per gr 1, per caseos 2 per gr 1, per ova 48, facit ovorum cap. 5 ova 36 per gr 3; a oprawy każdy z domu swego per gr 2 LustrKrak I 93].

Synonimy: 1. naprawa, odnowienie, opatrzenie, poprawa; 3. pielęgnowanie, staranie; 4. opatrowanie, opatrzenie; 6. rozprawa; 7.a. wiano, wyderek, wzdanie; 9. zgoda; 10. nagrodzenie, porownanie.

Cf OPRAWIENIE, OPRAWOWANIE

JB