[zaloguj się]
[pdf]

1. OPATRZENIE (266) sb n

-en- (261), -ęn- (5).

o oraz pierwsze e jasne, końcowe e pochylone; -pa- (199), -på- (3) MycPrz (2), WierKróc.

Fleksja
sg pl
N opatrzenié opatrzeniå
G opatrzeniå
D opatrzeniu
A opatrzenié opatrzeniå
I opatrzeniém, opatrzenim
L opatrzeniu

sg N opatrzenié (40); -é (10), -(e) (30). ◊ G opatrzeniå (75); -å (56), -(a) (19). ◊ D opatrzeniu (13). ◊ A opatrzenié (91); -é (22), -(e) (69). ◊ I opatrzeniém (10) Diar, GórnDworz, RejPos (2) ReszList, LatHar, SarnStat (2), VotSzl (2), opatrzenim (4) LibLeg, GroicPorz (2), Strum; ~ -ém (2), -(e)m (8). ◊ L opatrzeniu (27). ◊ pl N opatrzeniå (4). ◊ A opatrzeniå (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w. s.v. opatrzyć.

1. Zaopatrzenie, wyposażenie, obdarzenie, udzielenie komuś środków materialnych lub duchowych (150):
α. To, w co kogoś zaopatrzono; środki do życia, zasoby; darowizna (43): Przyſzedł potym po bitwie ránę okázuiąc/ Proſząc o opátrzenie/ Ceſarz rzekł żartuiąc. Nie mogęć zá to więcey dáć iedno tę rádę RejZwierz 24; BielKron 250, 334; iż y bydlętom y krucżętom y inym ptaſzkom dawa opátrzenie z łáſki ſwoiey. RejPos 81v, 124, 285v, 293v; RejZwierc 30v; MycPrz II B2; Mąż moy innego mi opátrzenia z ſynacżkámi mymi niezoſtáwił/ iedno Páná Bogá SkarŻyw 103; [król] całą onę wieś y imienie nowym przywileiem/ kośćiołowi darował, (marg) Opátrzenie kośćiołowi po śmierci v Krolá ziednał. (–) SkarŻyw 528, 188; StryjKron 687; WujNT Act 27/3; ná popráwę tego co reſtaurowáć y nápráwowáć potrzebá/ żadnégo opátrzenia nie máią. SarnStat 1179, 1147; SkarKaz 520b.

opatrzenie czyje [= kogo] z czego (1): Niech y P. Bog od nas ná źiemi z náſzey máiętnośći ma ſwoię cześć: y vbodzy niech máią ſwoie opátrzenie. SkarKaz 456a.

opatrzenie czyje od kogo (2): SarnStat 97; Tákżeć w tymże zakonie nowym Pan Kryſtus niepodley opátrzył żywnośćią ſług ſwoich kápłanów (marg) Duchowieńſtwá wolność władza/ y opátrzenie od P. Kryſtuſá iákie? (–) PowodPr 21.

opatrzenie komu (1): Tenze publice około opatrzenia tzudzoziemcom radziel ito tzinil zdobr R:P: PaprUp 13.

opatrzenie czemu [= na co] (1): ná których [miejscach] ieſliby inſzégo opátrzenia wiecznośćióm álbo Lennym nie mogli mieć/ trudnoby ośiádáć mieli SarnStat 87.

opatrzenie w co (2): poſyłał/ bes ćieleſnego iákiego/ w pieniądze/ żywność/ y obronę zwierzchowną/ opátrzenia CzechRozm 237; Calep 1120b.

opatrzenie czyje [= od kogo] (1): A on nędznik zwątpiwſzy o tákich obietnicach Páná ſwego/ wzgárdziwſzy ſwięte opátrzenie iego/ biega/ łapa/ drze łyká kędy może RejPos 218.

opatrzenie czyje [= kogo] [w tym: G sb i pron (14), pron poss (4)] (18): KrowObr 226v; Y porucżył go goſpodarzowi á opiekálnikowi/ dawſzy mu dwoię zapłátę/ obiecuiąc mu ieſzcże nád to/ iż ieſliby co ſwego przyłożył ku opátrzeniu iego RejPos 210v, 171v, [219], [219]v, 240, 252v, 255v; wAuguscie iescze potomek był w Lesie [...] aiuz oiego go [!] opatrzeniu obiecaliście concludowac. ActReg 23; LatHar 667; WujNT 738; SarnStat 1002; Iż tedy to opátrzenie duchownych gruntuie ſie ná ſámym práwie ſporządzeniu Boſkim PowodPr 22; VotSzl E2v. Cf opatrzenie czyje od kogo; czyje z czego.

W połączeniu szeregowym (1): ći poſpolićie pielgrzymow do Rzymu z poſtronnych kráiow przychodzących przez trzy dni podeymuią/ ſtráwą/ łożem/ y inſzym opátrzeniem potrzebnym ich zákładáiąc. ReszList 166.

W charakterystycznych połączeniach: potrzeba opatrzenia; opatrzenie dawać, dostać, mieć (5), wziąć, zjednać, znaleźć, zostawić; o opatrzenie prosić, starać się; opatrzeniem zakładać; wspomoc w opatrzeniu; staranie o opatrzeniu.

Zwrot: »opatrzeniem opatrować [kogo]« (1): A coż tedy rzecżecie [...] kthorzyſcie ſie podięli/ nie tylko tym docżeſnym opátrzeniem á ſpráwą ſwiátá tego/ opátrowáć ty wdzięcżne tłuſzcże Páná ſwego/ áleſcie wzięli ná opiekę ſwoię y nędzne duſzycżki ich RejPos 184.
Wyrażenia: »opatrzenie na drogę« (1): Viaticum, Cibus, pecuniave, quam iter facientes nobiscum circunferimus — Oppatrzenie [!] na drogę wpieniądze y wiadło. Calep 1120b.

»list na opatrzenie« = pismo wyznaczające nagrodę (1): náydowano wiele liſtow [...] (marg) Liſty ná opátrzenie. (—) ná kthorych piſano/ Kto mi głowę Eumeneſowę przynieſie/ będzie známienićie dárowan. BielSpr 46v.

»opatrzenie do szcia za mąż« = posag (1): Opátrzenié do ſzćia zá mąż, z iéy częśći należącéy, iáko przewód práwá pupillorum iuri nieſzkodźi. SarnStat 642.

Szereg: »żywność i opatrzenie« (2): KrowObr 226v; Bo żadne nie ſą więtſze zabáwy świeckie/ iáko ſtáránia o żywnośći/ y opátrzeniu żony/ dzieći/ czeládzi. WujNT 738.
β. Czynność zaopatrywania kogoś w środki materialne lub duchowe (15): ná co [na skarb pospolity] y tá czwarta część przez nas ieſt oddáná/ ten porządek y opátrzenié obyczáiem niżéy piſánym ſtáwiemy. SarnStat 360.

opatrzenie czyje [= kogo] [w tym: G sb i pron (5), pron poss (3)] (8): Ale [Bóg] pátrzy więcey ná śirotkę á ná wdowę vbogą/ y ná tego kthory nie ma obeſcia ſwoiego/ á ma záwżdy piecżą ná opátrzenie iego. RejPos 243v, 144, 162v, 186, 202, 240; ktoryś ná duſz rozlicżnych ludzkich ſnádnieyſze opátrzenie/ dwanaśćie Apoſtołow obráć racżył. LatHar 536; SarnStat 360.

opatrzenie czyje [= od kogo] [w tym: pron poss (3), ai poss (1)] (4): będzie nie dbały o dobrą maięthnoſć maiącz nadzieię w czudzim opatrzeniu y też pomoci. GlabGad M5v; ábychmy niebożątká nie zgłodnieli á nie poſtháli gdzye ná tey márney drodze/ tego mizernego żywotá náſzego/ bez opátrzenia twego ſwiętego. RejPos 186; KochPs 210. Cſ »przyjąć na opatrzenie swoje«.

W połączeniu szeregowym (1): możeſz nędznicżká/ proſtaczká/ śirotkę/ wziąć ná opiekę ſwoię: á podpomoc thák w ſpráwiedliwośći/ iáko w miłoſierdziu á opátrzeniu ſwoim RejPos 171v.

Zwroty: »[kogo] przyjąć na opatrzenie swoje« (1): Prorocy vcżą/ ábyś vbogiego/ vćiſnionego wſpomagał kędy możeſz/ śirotkę/ nędznicżká przyiął do ſiebye á ná opátrzenie ſwoie. RejPos 194v.

»Panu Bogu w opatrzenie [kogo] poruczyć« (1): Nie doſtawáło przedſię raz chlebá ták wiela coby doſyć dla gośći było/ bráćia ſię záfráſowáli/ Pánu BOgu w opátrzenie ſwoich gośći porucżyli. ReszList 170.

Szereg: »żywność a opatrzenie« (1): á nam tu ziemię porucżył nędznikom ku żywnośći á ku docżeſnemu opátrzeniu náſzemu. RejPos 240.
a. Uposażenie, wynagrodzenie, dochód zapłata; stipendium Vulg; conditio, promotio, provisio JanStat (91): yz Krolowa yey M. ząda [...] yzbi kv ſtanv ſwemv panſkiemv opatrzenie myala LibLeg 10/114v, 11/41v; Jeśli się z nami zgodzicie na ten spisek odłożenia egzekucyji na iny sejm [...] tedy się przyczyniemy, iż wam opatrzenie będzie dano. Diar 32, 32 [2 r.], 37 [3 r.], 40, 41 [3 r.]; raczcie WM i sami tego nie mniemać, abyśmy nie powinnie mieli mieć opatrzenie od KJM, gdyż my już k woli WM sejmowe sprawy sprawujemy DiarDop 119, 111, 117, 118 [2 r.]; A wżdy o to niedbáią/ iákoby godnego á ſtátecznego Piſárzá opátrzenim ſłuſznym przy ſobie záchowáli GroicPorz e, B4v; BielKron 209; Strum Rv; Xiążętá/ poſtąpili mu po ſtu grzywien płátu rocznego/ przyiął tedy Dawid ty Condicie y opátrzenie StryjKron 200; Ztądby miáły Panienki Rycerſkie ćwicżenie/ Kto ſobie lepiey pocżnie/ lepſze opátrzenie BielSjem 19; PaprUp G3v, K4; ActReg 9, 11, 131; WujNT 2.Cor 11/8; áby wedle zaſług y dźiélnośći káżdégo/ nam to było wolno/ [...] káżdégo z nich ná wysſzy ſtan y opátrzénie wysſzé podniéźć SarnStat 323 [idem 942], 194, 860, 942, 1002 [2 r.], 1021; Przenieśli ſie [...] z miaſt ná przedmieśćia: [...] z vcżćiwego z przodkow ſwych opátrzenia/ ná proſte tokárſkie/ ſzynkárſkie/ lichwiárſkie [...] zarobki. PowodPr 36; SkarKazSej 705a.

opatrzenie z czego (7): Diar 37; ále wżdy ktorzy Kośćiołowi ſłużą/ ſluſzne opátrzenie z Kośćiołá mieć máią. WujJud 185, 230v; A ći máią mieć opátrzenié z ſkárbu náſzégo y potomków náſzych SarnStat 39, 83, 363. Cf opatrzenie komu z czego.

opatrzenie komu z czego (1): Opatrzenie tym sędziom KJM ma uczynić dostateczne skarbu swego, tak, aby mogli na tym wytrwać i żonami tam mieszkając Diar 96.

opatrzenie na co (10): opátrzenié iego [deputata] ná to odnoſzenié ma bydź z tychże pieniędzy poſpolitych: z których liczbę powinien vczynić. SarnStat 363. Cf »opatrzenie na strawę«.

opatrzenie za co (1): y miedzy temi ktorzi z łáſki opátrzenie iákie zá wysługi (iáko oni mowią) ná wiecżność máią [inter ipsos beneficiarios]/ náyduią ſie/ ktorzi y ludźi/ y bydłá/ y rol y łąk/ źle vżywáią ModrzBaz 32.

opatrzenie za czym (1): VotSzl C2 cf »opatrzenie abo nagroda«.

opatrzenie czyje [= kogo] [w tym: G sb i pron (11), pron poss (7), ai poss (2)] (20): aby tymi pobory naszemi miał kiedy szafować nacz inego, jeno na obronę pospolitą, nie na opatrzenie posłow ziemskich sejmowych Diar 37; że nam [posłom] nie o własne to lekkie opatrzenie idzie, jeno o dobre RP Diar 37, 32 [2 r.], 38 [2 r.], 41; dał mi Krol Lezaisko [...] teszdopiero fructum po dwu lat wziałbych tego opatrzenia swego ActReg 80, 12; (nagł) Opátrzenié Sędźiów. (–) CIż Sędźiowie od káżdégo Dekrétu zá kim wynidźie/ po piętnaśćie groſzy bráć máią SarnStat 860, 104, 179, 196, 323, 363.

W połączeniu szeregowym (1): pewne dvffanie miała, yz ych Mcz wthich y w kazdich ynich trvdnoſcziach, mylosczią radą, y opatrzenym yakie na ych Mcz nalezecz bedzie, wedle krewnoſczy [...] opvſczycz nieraczą LibLeg 10/114v.

W charakterystycznych połączeniach: opatrzenia godny, oczekiwać, wzięcie, upominać się (4), upraszać (2), używać (3); opatrzenie brać, (wy)da(wa)ć (11). mieć (17), obiecać (2), przyjąć, uczynić, uprosić (2), wziąć; o opatrzenie prosić, przyczyniać się.

Wyrażenia: »duchowne, kościelne opatrzenie« = beneficium JanStat [szyk 10:4] (14): [zakonnikom] którzykolwiek w źiemiách przerzeczonych względem ſwych klaſztorów/ y innégo kośćielnégo opátrzenia/ dźieśięćiny dzierżą/ [...] żadnégo vbliżenia niechcemy czynić SarnStat 186; może bydź godźien ku wźięćiu przerzeczonych Doſtoieńſtw y Duchownégo opátrzenia: którégo obádwá byli rodźicy ſzláchćicy SarnStat 237; vſtáwiamy/ áby Duchowni ludźie trzymáiący opátrzenia duchowné [beneficiati]/ álbo kápłani/ nie mieſzáli ſie nápotym w ſądy świetckié SarnStat 562, 52, 172 [2 r.], 173 [2 r.], 194 [4 r.] (14).

»opatrzenie na strawę« [szyk 5:4] (9): Słali zatym posłowie do Krola upominając się od niego opatrzenia na strawę. Diar 26, 31, 38 [2 r.], 41; DiarDop 110; którégo [posła] my ſłuſznym ná ſtráwę opátrzeniém máiąc baczenié ná wielkość drógi opátrzemy. SarnStat 1214, 1063, 1193.

Szeregi: »opatrzenie i nadanie« (3): których [prostych ludzi] ſtan zwykł vżywáć oſobnégo opátrzenia y nádánia ſwégo w Króleſtwie náſzym [praerogativis gaudet specialibus in regno nostro JanStat 197] SarnStat 179 [idem (2)] 196, 923.

»opatrzenie abo nagroda« (1): zá podięćiem iákiey ná woynie ſzkody/ w koniech ábo w ryſztunku/ mogł mieć przyſtoyne y pewne praemium, opátrzenie ábo nagrodę. VotSzl C2.

»opatrzenie albo salaryjum« (1): OPátrzenié álbo ſalarium páná Podſkárbiégo to ma bydź SarnStat 365.

»zapłata i opatrzenie« (1): A on czo ſie thám działo roſpowieda/ blizny ſwe poććiwe vkázuie/ zápłáty y inego opátrzenia ktorego ſie pewnie nádziewa z rádoſcią ocżekawa. RejZwierc 177v.

b. Danie kogoś na stanowisko, obsadzenie stanowiska; provisio JanStat [czego] (1): Biſkup Alſperſki [...] we trzech Mieśiącách ode dniá wźięćia liſtów od Apoſtolſkiéy Stolice ná opátrzenié Kośćiołá Wármieńſkiégo/ będźie powinien [...] przyśięgę vczynić. SarnStat 1124.
2. Troszczenie się, dbanie, doglądanie, pomoc; prospicientia Mącz (64): W ktorym iż jest przedniejszy domowy [pokój], potrzebuje pirwego opatrzenia Diar 84, 37; BielKron 402v; Procuratorius, To co ku opátrzeniu álbo prokuratorowi á Rzecznikowi należy Mącz 73c, 406c.

opatrzenie komu (1): O ſwey właſney oſobie niktorzy niemáią [lege: mniemają]. Albo powinowátym ſwym tego ſzykuiąc/ Opatrzeniu wſzem ſtanom zá to rozumieiąc. MycPrz I B4.

opatrzenie na kogo (1): GliczKsiąż Lv cf »baczenie a opatrzenie«.

opatrzenie czyje [= kogo, czego] [w tym: G sb (14), pron poss (1)] (15): RejKup n7; iż za czasow panowania swego ilekroć jeno Rzeczpospolita Korony tej opatrzenia ktorego potrzebuje [...] omieszkiwać nie raczysz sejmow Koronie zwykłych, na ktorych się wszem doległościam pospolitym zabiegać [...] zwykło Diar 20, 40; Krol Ferdynándus miał Seym w Cżechách/ dla rzecży poſpolitey opátrzenia BielKron 219v, 402; RejPos 211; RejZwierc 156; RejPosWstaw 41v; SkarŻyw 369; przyniesiono [...] prozbę. Za Panem Woiewodą Poznanskim, zeby dla opatrzenia zdrowia do Sandomierza mogł odiachac ActReg 127, 141, 147; GostGosp 142; Siedm vcżynkow miłośiernych/ opátrzeniu ćiáłá ſłużących. LatHar +++, 395, 630, 677; SarnStat 492; SkarKaz 381b, 387a marg.

opatrzenie czyje [= od kogo] (1): Ieſliż poddánym króleſtwá náſzégo łáſkę náſzę y opátrzenié Królewſkié [clementiae nostrae et regalis provisionis JanStat 243] w rozmnożeniu pożytków/ Praw Swobód/ y w záchowániu Wolnośći rozſzérzamy SarnStat 896.

W charakterystycznych połączeniach: opatrzenie ciała, duszy, rzeczy pospolitej, sierot (2), zbawienia, zdrowia (5), żywota; opatrzenia potrzebować (4); wziąć opatrzenie; poruczyć w opatrzenie.

Zwroty: »być w opatrzeniu« (1): Zaden narod/ [...] nie ieſt w tákiey niedbáłośći/ á ſnadź ieſt w lepſzym opátrzeniu/ niżli ták ſlawne á zacne tho páńſtwo náſze. RejZwierc 185v.
Wyrażenie: »z opatrzenia złego« = z zaniedbania (1): Zgorzáłá Kurza nogá/ z opátrzenia złego. A Kurza nogá páłac ieſt zacny w Krákowie RejFig Bb4.
Szeregi: »baczenie a opatrzenie« (1): áby theż lepſſe bacżenya á opátrzenya ná miſtrze á Doktory były. GliczKsiąż Lv.

»opatrzenie a prześpieczeństwo« (1): abi [...] mogła tam yey m. zoſtacz kedi yeſth a mieſzkacz wdobrim opatrzenyv y przeſpieczenstwye LibLeg 11/42v.

a. Opatrzność boska, atrybut Boga polegający na jego stałej opiece nad światem i duszą ludzką (23): Komuż ty to inemu porucżyć maſz/ iedno temu Pánu/ ktory y włoſy ich ná ich głowach zlicżył/ áby to on wedle łáſki ſwey ſłuſznie á ku pocżćiwośći ſwey/ ták poczćiwym wychowániem/ iáko też y inym opátrzeniem/ przeźrzeć racżył RejPos 133v; LatHar 35.

opatrzenie nad kim (1): RejPos 82 cf »miłosierdzie a opatrzenie«.

opatrzenie o kim (1): RejPos 184v cf »opatrzenie i praca«.

opatrzenie czyje [= od kogo] [w tym: G sb i pron (6), pron poss (5), ai poss (3)] (14): aby i diś [!] nad nami za łaskawą obroną thwoią ſprzeciwnik naſz zadney zwierzchnoſci niemiał: a thak chodząc wpośrzodku łaskawego opatrzenia twego RejPs 104v; RejAp 68v, 118; RejPos 82, 165, 217v, [236]v, 243v, 276v, 281; ArtKanc K4v; KlonWor 77. Cf »opatrzenie boskie«.

opatrzenie czyje [= kogo] (4): iż Sálomon wypiſał o duſzach takich iż ſą w ręku Páńſkich/ [...] á s cżáſem przydzye łáſkáwe opátrzenie ich. RejPos 84v, 277v, 282 marg; LatHar 34.

W połączeniach szeregowych (2): iż oni [duchowie święci] będąc w thákim opátrzeniu/ w łáſce á w miłoſierdziu Páná ſwego/ pewnie wiedzą o pociechach ſwych RejAp 68v, 118.

Zwrot: »być w opatrzeniu« (6): Gdyż ſłyſzę namnieyſzy krok cżłowieká nędznego/ Wſzytko ieſt w opátrzeniu thám v Páná tego. RejWiz 107; Przywodząc nam ná pámięć ptaſzki niebieſkie y kwiatki polne/ iż nie ſieią áni żną/ á wżdy záwżdy ſą w pięknośći ſwoiey/ á w dziwnym opátrzeniu iego. RejPos 217v; Hiſtoria piękna/ iáko Pan vprzedza káżdego z miłoſierdzyem ſwoim/ á iáko ieſt wierny w opátrzeniu iego RejPos 282 marg, [236]v, 243v; ArtKanc K4v.
Wyrażenie: »opatrzenie boskie, pańskie, Pana« [szyk 2:1] (1:1:1): bo acz nyemyely uyary ſzwyerzchnyey wzdy myely [...] wnąthrzną wboſkym opatrzenyo [!] nadzyeyą mayącz PatKaz III 103v; RejPos 162v, [236]v.
Szeregi: »lekarstwo a opatrzenie« (1): iż on nie prziſzedł dla wiernych/ iedno dla tich ktorzy [...] potrzebuią ſwiętego lekárſtwá iego á opátrzenia iego.RejPos 165.

»miłosierdzie a opatrzenie« (1): iż ieſt hoyne á nigdy nie przebráne miłoſierdzie iego/ á opátrzenie iego/ nád wiernymi ſwemi RejPos 82. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»opieka a opatrzenie« (1): Bo możeſz thego być iſt/ ieſliż ſie nie daſz w opiekę á ku opátrzeniu temu Pánu ſwoiemu. RejPos 205v.

»opatrzenie i praca« (1): Ociec náſz [...] wielkie opátrzenie y pracą ma o nędznym cżłowiecże. RejPos 184v.

»przeźrzenie a opatrzenie« (1): będzyeſz náſládował Páná ſwego [...] á wſzytki ſpráwy ſwoie y nádzyeie ſwoie pokłádáiąc w przeźrzeniu á opátrzeniu iego RejPos 281.

»wola a opatrzenie« (1): nie vpádnie y włos z głowy wáſzey bez woley á bez opátrzenia moiego. RejPos 276v.

»wspomożenie i opatrzenie« (1): A záwżdy ſie on do tákowego z miłośćiwym oblicżym ſwoim obrácáć racży/ [...] á nie zámieſzkawa nigdy y ná wſpomożenie y ná opátrzenie iego. RejPos 277v.

Wyrażenia przyimkowe: »z opatrzenia« (2): á ludzie ći [...] áni wzwyeſz ſam ſkąd przypádną z opátrzenia Páńſkiego/ ná wſpomożenie twoie. RejPos 162v; Ach biednaſz iego lichwá: dobrze to zapienia/ Co mu Bog da z wiecżnego ſwego opátrzenia. KlonWor 77.

»za opatrzeniem« (1): áby zá opátrzeniem ták łáſkáwym y dobrotliwym nędzney duſzy moiey/ nie ſchodźiło mi ná onych duchownych twoich owocách LatHar 34.

b. Leczenie, robienie opatrunku (7): Niegdyſye też żywoth wilgośćią álbo lipkośćią zbytnią rozmiękczy/ [...] gdy ſye wczás opatrzenie nieſtánie/ wnątrze ſye ſtárga SienLek 101; SienLekAndr a3v; ReszList 166.
Wyrażenie: »opatrzenie ran« (2): ModrzBaz 93v; zá czym ich wiele od głodu/ y bez opátrzenia ran pomárło StryjKron 290.
W przen (2): bo tá [dusza] iuż tu raz zábolawſzy w tym nędznym ciele/ á opátrzenia żadnego nie máiąc iuż [...] obumrzeć muśi. RejZwierc 133; áby co rok [sejmy] bywáły potrzebá. Naprzod dla opátrzenia [ad inspicienda] ran wſzytkiego páńſtwá ModrzBaz 93v.
Wyrażenie przyimkowe: »bez opatrzenia« (2): Roſcie bez opátrzenia wielki wrzod z máłego RejZwierc 212v; StryjKron 290.
c. Ochrona przed zniszczeniem [czego] (1):
Szereg: »opatrzenie a zachowanie« (1): Conditio frugum, Opátrzenie á zachowánie zboża. Mącz 92b.
d. Przestrzeganie, pilnowanie wykonania [czego] (2): aby opatrzenie tei zapoviedzi [drogi do Śląska] liepſſe bylo, aby staroſtovie pograniczni pod vtraczeniem ſzwich vrzędow pilnie tego dogliądali ComCrac 12v; Wielkiey mądrośći [...] ſtáwienie Praw/ y opátrzenie exekucyey ich potrzebuie SkarKazSej 699b.
3. Umocnienie, zabezpieczenie (18):
a. Za pomocą materialnych ubezpieczeń; obwarowanie; uzbrojenie [w tym: czego (6)] (12): Jakoż nie jest teraz nic potrzebniejszego nad opatrzenie granic, obrona dla pokoju pospolitego. Diar 24; BielKron 103v; nieprzyiaciele widząc [...] iż [...] opátrzeniem cział ſwych/ ná wſzytko gothowi byli: nie vpomináli ſie ſłowá GórnDworz Z5; Strum M2v; A moglibyſmy ſie Połockiém karáć/ bo ten ieno prze złé opátrzenié zginął KochWr 36; SarnStat 135, 1310; Nie máſz pieniędzy ná żołnierzá/ ná ſypánie wáłow/ ná dźiáłá y prochy/ ná opátrzenie twierdzey. SkarKazSej 705a.

opatrzenie ku czemu (1): Któréy czwartéy częśći [...] poſtępuiemy [...] ná opráwienié zamków Koronnych/ y opátrzenié ich ku obronie SarnStat 103.

W charakterystycznych połączeniach: opatrzenie ciał, granic, miast (2), twierdzej, zamków.

Szeregi: »obrona i opatrzenie« (1): bárzo ſię prędko tám nieprzyiaćiel podſzáńcuie/ gdźie ná przyſtoyney obronie y opátrzeniu miáſtu ſchodźi LatHar 2.

»oprawa i opatrzenie« (1): Ná wyſokiey ſkále leżał [kościół]/ mocno od Zydow omurowány/ [...] á wſzákoſz godzien był lepſzey opráwy y opátrzenia. BielKron 265.

»opatrzenie i porządek« (1): Więc z tegoż ſkárbu Rzeczypoſp: mogłoby ſię zá czáſem pokoiu co odłożyć/ ná popráwę y reſtaurácyą zamkow pogránicznych/ [...] Zá ktorym opátrzeniem y porządkiem [...] mogliby być/ vtrapieni bráćia náſzy/ ná Podolu w lepſzym pokoiu VotSzl F.

b. Przez wprowadzenie prawnych ubezpieczeń; gwarancja (6): Tu miedzy ſobą wiemy o wolnym obrániu/ Máiąc to opatrzenie wſzech Krolow w wyznániu. Potząwſzy od Iágiełłá wſzyſcy wyznawáli/ Iż ie náſzy Przodkowie dobrowolnie bráli. WierKróc Bv; GórnRozm K2v; IZ dla opátrzenia przeſpieczeńſtwá [ad providendum secuvitati JanStat 1128] Zydowſkiégo [...] Zydóm ná niektórych mieyſcach dáliſmy zakłády SarnStat 263, 980.

opatrzenie od czego (1): Diar 29 cf »opatrzenie a obrona«.

Szeregi: »opatrzenie a obrona« (1): obciążenia stany pospolite cirpią od zwierzchności tej Panow Duchownych [...] od ktorej opatrzenia a obrony RP potrzebuje Diar 29.

»warunek i opatrzenie« (1): To tylko tu powiem/ że to ieſt właſny wárunek praw/ y opátrzenie [cautionem ... et provisionem]/ áby obywátele cnotliwie żyli: á iżby w karániu złośći/ żadnego bacżenia ná oſoby niebyło. ModrzBaz 71.

4. Sprawienie, aby coś było, zapewnienie czegoś; providendum JanStat [czego] (17): Przełożony ku opátrzeniu wſzech rzeczy ku godóm/ z ſtrony oblubieńca Mącz 21d; przełożył nád tobą y porządnie poſłáne páſterze/ ktorzyby o [...] opátrzeniu duchownego ſzcżęśćia twego myślili LatHar 678; PO káżdégo Stároſty/ Dźierżawce/ Celniká/ Mytniká/ Zupniká śmierći/ pan Podſkárbi Koronny/ zá roſkazániem náſzym poſłáć ma dla vczyniénia Inwentarzá/ y dla opátrzenia prowentów SarnStat 342 [idem 361], 334, 361, 411, 944, 1202; GrabPospR M; wſpomniy ná przodki ſwe/ ktorzy tácy bywáli/ iż gdy ieich Pan Bog opátrzył żywnośćią/ [...] podniowſzy ocży ſwe ku gorze y dwie łápce/ dźiękowáli mu zá opátrzenie żywnośći CzahTr K4.
Wyrażenie: »opatrzenie potrzeb(y)« [szyk 6:1] (7): Diar 29; iż ná Seymie ninieyſzym Wárſzewſkim ku opátrzenin [!] potrzeb Koronnych [...] niżey opiſáne vſtáwy vchwaliliſmy UstPraw Kv; A potym o opátrzenie potrzeb á żywnośći náſzych. RejPos 252, 252v, 324v; O opátrzeniu inſzych potrzeb tym ſędźiam ku żywnośći należących [De caeteris iudicum vitae necessitatibus]/ w tychże Kśięgách wtorych powiedźiałem. ModrzBaz 123v; LatHar 674.
5. Zapobieganie; provisio JanStat (5): trudno taki ma vyſć niemoci wielkiey nie będzieli opatrzenie. GlabGad P2v, L6.
Szereg: »rada i opatrzenie« (3): A Iż niepewna ieſt przyſzłych czáſów wiadomóść/ áni przećiwko nim mogą bydź dáné pewné rády y opátrzenia SarnStat 123 [idem (2)] 298, 424.
6. Poważanie, wzgląd; honor; respectus Vulg; prospectus Mącz; praerogativum JanStat (4): Mącz 406b; Kápłani [...] niech będą miáni godnymi dwoiákiey czći (marg) dwoiákiego opátrzenia. Heb⟨raizm⟩ (–) WujNT 1.Tim 5/17; SarnStat 701.

opatrzenie czyje [= kogo] (1): Iáko złotá w piecu probował ich/ á iákoby zupełną offiárę przyiął ie/ á cżáſu ſwego będzie opátrzenie ich [á czáſu ſwégo będźie wzgląd ná nie WujBib]. Leop Sap 3/6.

7. Sprawdzenie, kontrola, obejrzenie [w tym: czego (3)] (8): włoſy brzytwą ogolą/ dla opátrzenia/ áby iákich kuńſztownych pomocy we włoſyech niemiał GroicPorz ii2; Circumspectus, Opátrzenie/ Oglądánie. Mącz 405d, 405d, 495b; Inobservabilis. Quod observari non potest. – Trudni do oppatrzenią. Calep 539b, [867]b; IZ miáſtu náſzému Zakroczymſkiému imminet periculum ex alluuione aquarum: [...] A według reláciy Komiſſarzów/ któré był świętéy pámięći Król Stephan zeſłał/ ná opátrzenie tám tego niebeſpieczeńſtwá/ ieſt ná trzy ſtá złotych oſzácowáné. SarnStat 1180; GrabPospR N4.

Synonimy: 1. żywność; a. nadanie, nagroda, salaryjum, zapłata; 2. baczenie, opieka, przeźrzenie, wspomożenie; 3. obrona, oprawa; 6. cześć, wzgląd; 7. oglądanie.

Cf NIEOPATRZENIE, OPATRZYĆ

AK