[zaloguj się]
[pdf]

BACZENIE (559) sb n

-enie : -ęnie (553 : 6); -ęnie FalZioł, Calag, ActReg (4).

a pochylone (13 r. błędne kreskowanie); -en- : -én- (65 : 1); -én- KochPs; e końcowe pochylone.

Fleksja
sg pl
N båczenié båczeniå
G båczeniå
D båczeniu
A båczenié båczeniå
I båczeniem, båczenim
L båczeniu

sg N båczenié (70); -é (13), -(e) (57). ◊ G båczeniå (145); -å (134), -(a) (11). ◊ D båczeniu (26). ◊ A båczenié (157); -é (24), -(e) (133). ◊ I båczeniem (46), båczenim (15); -em Diar, RejWiz (8), Prot (3), GórnDworz (3), Mącz, RejPos, RejZwierc (15), BielSpr, ModrzBaz (2), KochTr, KochCzJan, GrabowSet, SarnStat (3), CiekPotr, SzarzRyt; -im GliczKsiąż, GroicPorz (2), BielKron (3), MycPrz, Strum, SkarŻyw, ReszPrz, Calep, Phil, WujNT, SkarKazSej; -em : -im RejZwierz (3 : 1); -em (4), -ém (1); -em KochTr, KochCzJan; -em : -ém SarnStat (2 : 1). ◊ L båczeniu (97). ◊ pl N båczeniå (1). ◊ A båczeniå (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. (W sensie fizycznym) Przyglądanie się, obserwacja, śledzenie; observatio Mącz [na kogo, na co] (3):
Zwrot: »mieć baczenie« = obserwować, przypatrywać się (3): Observationi operam dare, Podſtrzegáć kogo/ mieć na kogo baczenie Mącz 389c; ModrzBaz 37v cf »baczenie i dozór«; ReszList 186.
Szereg: »baczenie i dozór«: Ná ty wſzytki [na ubogich] Vrząd ma pilne bacżenie y dozor mieć/ żeby ludźi nieoſzukawáli zmyśliwſzy ſobie iáką niemoc/ ábo vboſtwo. ModrzBaz 37v.
2. (W sensie umysłowym) Zwracanie uwagi, zastanawianie się, rozeznanie, rozwaga, rozsądek; rozum, inteligencja; iudicium Mącz, Cn, animus, humanitas, indoles, mens, sensus Mącz, consideratio Calep, animadversio, delectus, intelligentia, modestia, prudentia in iudicando Cn (240): RejPs 177v; LudWieś A4v; RejJóz B5; Diar 89; BielKom C3, E5v; GliczKsiąż F6; Nád tho áby ſądźili [...] trzeźwo/ z dobrym baczenim/ nie kwápliwie. GroicPorz d2; RejWiz A4, A6, 9v, 16, 16v (16); RejZwierz 75v, 79v, 82, 84v, 88v (8); BielKron 203, 334v; Mącz 168d, 193d, 211c, 237a, 382b; Prot B4, D4v, E; [białegłowy] máło nie wſzythki/ rządzą ſie cżym inym/ niż bacżeniem GórnDworz N, D7v, E3, E6v, N5v, O3 (11); RejPos 131; A przeto iż Vrodzoność twą znam miedzy wſzytkiemi ſtany iáſnego á przeſtronego y oká y bacżenia RejZwierc 182; ábyś vpominał y drugą brácią ſwoię/ á práwie iáko młotem kołátał do rozważnego bacżenia ich RejZwierc 182, 62, 65v, 71, 112, 162v (16); BiałKaz L4; PaprPan Mv; KochOdpr B; Dowćipny. Oſtrego bacżęnia. Ingeniosus. Calag 407b; Deus iudicium tuum regi da. DAy ſwé baczenié/ boże/ królowi KochPs 104; SkarŻyw 291, 352; Záłośći co mi czyniſz? owa iuż oboie Mam ſtráćić/ y poćiechę/ y baczenié ſwoie? KochTr 11, 25; ReszPrz 95; WisznTr 13; KochPieś 76; PudłFr 71; PaprUp A3; Calep 775a; Phil G; KochCzJan A3; Gdyż albo złe bacżenie/ y proſtotá radźi/ Albo ſpoſob dobrego/ zdrádnie w grzech wprowádźi GrabowSet D, N2v, T3; OrzJan 134; LatHar 131; KołakSzczęśl C2v; SarnStat 56, 249; SkarKaz 314a, 314b; CiekPotr A4 [2 r.], 22, 47, 53; CzahTr F3; SkarKazSej 661b, 693b; KlonWor 68, 71; SzarzRyt C3v [2 r.].

baczenie czego (2): RejZwierc 209, Phil D. Cf Szeregi.

baczenie na co (2): RejWiz A3v; Mieycie baczenie ná młódź. Mącz 468a. Cf Zwroty.

baczenie w czym (2): A gdy ktemu przypádnie roſtropne ćwicżenie/ Iż w káżdey zacney ſpráwie ma dobre bacżenie. Iż wżdy vmie rozeznáć co ieſt ſpráwiedliwość RejWiz 63; Strum R4. Cf Zwroty.

Ze zdaniem dopełnieniowym (3); áni ia naiduię tego bacżenia w ſobie/ żebym wiedział co práwemu Dworzáninowi należi GórnDworz C7v, I4, I6v; BielSpr 25v, 26v; SkarŻyw 356; WujNTAct 5/35; SkarKaz 314a. Cf Zwroty.

W charakterystycznych połączeniach: dobre baczenie (23), głębokie, małe, mądre (2), niepospolite (3), osobne (2), ostre (3), poczciwe (7), przyrodzone (3), rozumne, roztropne (11), rozważne (2), słuszne (2), sprosne, stateczne (3), uważne, złe.

Zwroty: »być baczenia [jakiego]« [szyk zmienny] (8): Mącz 368a; GórnDworz I3v, I4, K3v, Dd; Y Ktożby był tedy thák ſproſnego bacżenia/ áby w tym rozumowi nie miał mieyſcá dáć/ iáką miłoſcią/ [...] náſz miłośćiwy Pan/ nas ſthworzenie ſwoie/ vmiłowáć racżył. RejPos 131v; KochOdpr A3v; gdyż ile zacnym ludziom potrzebá záwſze być vważnego bacżenia y rozſądku Phil L4.

»być przy baczeniu« = być wstrzemięźliwym, umiarkowanym, skromnym: choć przy baczeniu ieſteſmy [sobrii sumus] wam ieſteſmy (marg) [...] choć w mierze ieſteſmy, tedy wam. (–) WujNT 2.Cor 5/13.

»mieć baczenie« [szyk zmienny] = intueri Mącz (13): Szkodá mu być ná ſwiecie/ kto nie ma bacżenia/ Vcżćiwości rozumu/ dobrego ćwicżenia. BielKom B2v; RejWiz 63; Mącz 468a; GórnDworz I6v, K6, L8, M3v, V7v; BielSpr 1, 6v cf »pamięć a baczenie«; A ták w tych wſzytkich rzeczach potrzebá miárę dźiérżéć/ y dobré baczenié záwżdy przed oczymá mieć potrzebá Strum R4; CzechEp 365; WerGośc 244.

»mieć na dobrym baczeniu« [szyk zmienny] (3): á ták wyrozumiawſzy [nieprzyjaciela] miey to ná dobrym bacżeniu iákoby go miał pożyć BielSpr 25v, 26v; ModrzBaz 89v.

»mieć się na baczeniu« = zastanawiać się, rozważać: Mężowie Izráelſcy/ mieycie ſię ná baczeniu [attendite vobis] z ſtrony tych ludźi/ cobyśćie mieli czynić. WujNT Act 5/35.

»baczeniu polecać, poruczać, przypuszczać, zostawiać, zostawować« [szyk zmienny] (13): LibLeg 11/43, 174v, 188 [2 r.]; Łaskawemu a mądremu baczeniu to WKM naszemu MP przypuszczamy. Diar 71; Ná tho gdy ſie Wielmożność twa ſłuſznie rozmyſliſz/ coś zá to powinowát/ to iuż ia twemu bacżeniu/ [...] ná rozeznánie porucżam. RejWiz A3v, 142; RejPos A3 cf »baczenie i rozeznanie«, 23v; Co wy lepiey wiećie. wáſzemu to bacżeniu zoſtáwuię. SkarJedn 378; SkarŻyw 356; SarnStat 314; PowodPr 84.

»przypuszczać, poruczać do baczenia« (3): A oſtátek przypuſzcżam do bacżenia twego RejWiz 63, 194v; RejAp 198v.

»przyść ku baczeniu«: Aż Pan kogo pociągnie á przywiedzye ktemu/ Toż ſnádnie przydzye káżdy ku bacżeniu ſwemu. RejWiz 133v.

»puścić na baczenie« [szyk zmienny] (3): GórnDworz L3v; Lecz ia to ná bacżenie puſzcżę rad káżdego/ Godneli ſą te wierſze rozſądku tákiego. CzahTr C4v, I3v.

»użyć (używać) dobrego (rozumnego) baczenia« [szyk zmienny] = zrozumieć, uświadomić sobie, zdać sobie sprawę (2): Vważay zły á głupi rozum tego Nábálá mężá mego/ á ſam vżyi dobrego baczenia ſwego/ iż głupim vſtąpić/ [...] madrego [!] rzecz ieſt. SkarKaz 314a, 155a.

»przy baczeniu zostać«: Wſzákże to przy káżdego rozumie y bacżeniu niechay ná ten cżás zoſtánie. RejPos 200v.

Wyrażenia: iron. »cielęce baczenie«: Nie ozdobiſzli nátury ćwicżeniem/ Pewnieć zoſtánie s cielęcem bacżeniem. RejZwierc 221.

»jasnym baczeniem« = w sposób oczywisty: Tám mu [Lutrowi] rzekło Kſiążę Brándeburſkie/ owa nie przeſtánieſz áż cie Piſmem Swyętym zwyciężą/ rzekł Luter/ ták zgołá/ ktemu iáſnym bacżenim BielKron 197.

Szeregi: »baczenie (i) dowcip; dowcip (a, i) baczenie« (3 : 3): GórnDworz E4, K6, V7v, Z6; PaprUp Dv; czemu [człowiek] dowćip/ á baczenié/ co nád inné beſtye ma/ ſwym obżárſtwem ták nikczemnie tráci? KochPij Cv.

»mądrość i baczenie«: Apoſtołowie y ich namieſtnicy máią moc karánia wyſtępnych/ y moc odpuſzczenia tym co ſię vznawáią: áby oboygá vżywáli według mądrośći y baczenia ſwego WujNT 587.

»pamięć a baczenie; pamięć z baczeniem« (1 : 1): ále ktory ma dobrą pámięć á bacżenie/ łácno prziydzie do ſwoich poznawſzy ſwoię chorągiew. BielSpr 6v; GrabowSet E4v.

»baczenie i rozeznanie«: tho ya káżdego bacżeniu y rozeznániu porucżam. RejPos A3.

»rozrywka i baczenie«: Rozrywká [= rozsądek] y bacżenie pełne ſą tęſknice. GrabowSet L2.

»rozsądek a (i, abo) baczenie; baczenie i rozsądek; rozsądek z baczenim« (8 : 5 : 1): GórnDworz H5, H6, I3v, I4v, K5, Mm3v; SKIńie Pan Bog pyſznego do końcá go ſtłumi/ A roſądek z baczenim w głupſtwo mu odmieni. MycPrz I A2; ModrzBaz 5v, 12; CzechEp 365; Phil L4 cf »być baczenia«; SarnStat 314; SkarKaz 386a; Gdyż máło od martwego piiánicá rozny: Bacżenia przyſtoynego y rozſądku prożny KlonWor 69.

»roztropność i baczenie«: A ták máiąc ſie w tym Dworzánin dobrze ſpráwowáć potrzebá mu naywięcey iákieieś roſtropnośći/ y bacżenia: czo przed cżym obráć GórnDworz I4.

»rozum (a, i, abo) baczenie; baczenie (i, a) rozum« (13 : 8): LibLeg 11/43, 188; KromRozm II b; GroicPorz b3v; RejWiz 29; Mącz 157c, 176c, 382d; GórnDworz K4; RejPos 23v, 200v cf »przy baczeniu zostać«, 239v; RejZwierc 61v, 73v, 268; ModrzBaz 7v; ReszPrz 55, 97, 110; SkarKaz 417a; Gdźie rozum/ gdźie baczenié? czym z drógi zſtąpiłá Rozumu y rozſądku? GosłCast 25.

»baczenie i rozumienie«: y zákryte im ſą wſzytki drogi/ do baczenia y rozumienia potrzebnego. SkarKaz 82a.

»baczenie i rozważanie« (2): Calep 246b; ták ten kto z bácżenim y rozważániem pilnym rzecży nouit tacere, proximus est Deo. Phil G.

»przeciw rzeczy i baczeniu«: niewiem k rzecżyli to/ y bácżnieli powiedźiáno? y owſzem mali ſię prawdá rzec/ bárzo przećiw rzecży y bacżeniu CzechEp [383].

»serce i baczenie«: Dźiwował ſye Król/ y ſercu/ y baczeniu onéy poważnéy białéygłowy KochWz 141.

»baczenie z smysłem«: Bacżenie z ſmyſłem vſtawa/ Ięzyk/ godnych ſłow nie dawa GrabowSet F4.

»(mądrość) stateczność i baczenie; baczenie i stateczność« (2 : 1): BibRadz I 341; KochTr 23; O Statecznoszczy y baczeniu wm niewątpiemy ActReg 13.

»baczenie i umienie«: ácż y tu naydzieſz nauk bez licżby/ ktore [...] rozum ku bacżeniu y vmieniu oświećić mogą. SkarŻyw A3v.

»baczenie (i) uważenie (uważanie); uważenie a baczenie« (3 : 1): WIdziſz [...] co ná tym należy/ kto ma ná piecży przeminęłe/ terázeyſze/ y ty kthore przypáść s cżáſem máią rzecży. [,.,] S cżegoż to maſz mieć inego iedno s poććiwego ćwicżenia á s pilnego vważenia á bacżenia ſpraw 1udzkich. RejZwierc 209, 19, 144v; SkarKazSej 661a.

»pamięć i baczenie i rozum; rozum, baczenie, pamięć; rozum ni pamięć ani baczenie« (1 : 1 : 1): Bo iuż thám y pámięć/ y baczenie/ y podobno y rozum dziwno ſie pomieſzáć muśi. RejZwierc 100, 75v; CzechRozm 162.

»rozum, baczenie, rozsądek«: á widzącz gwałthowną miłość/ tey białeygłowy o ktorey rozumie/ bacżeniu/ rozſądku/ wiele oná dzierżáłá: ięłá go [młodzieńca] ſobie [,,.] czukrowáć GórnDworz M8.

W połączeniach szeregowych (8): Bo mierność wſtyd bacżenie/ máią mieyſce wſzędzye. BielKom C4v; RejZwierz 56, 57; BielKron 271; te przymioty/ [taniec, gra, rycerskie ćwiczenie] nie ſą przećiwne cznocie/ bacżeniu/ vmieiętnośći/ dzielnośći cżłowiecżej GórnDworz Kk7; RejPos A3; RejZwierc 66v; Teć ſą wiátry y wichry ktore ſzkutą náſzą ná morzu tego świátá igráią/ [...] ieſli nas nie rządźi naprzod ſłowo BOZE potym rozum/ náuká/ zdrowa rádá y dobre bacżenie KlonFlis B.

a. Przytomność, poczytalność, pełnia świadomości; dojrzałość umysłowa dorosłego człowieka; sanitas animi Mącz, Cn; mens non laeva Mącz (19): GroicPorz mm; LEſzko cżwarty w młodych lećiech będąc/ od wſzech iednoſtáynie wybran ná páńſtwo Polſkie/ kthorego ſprawce rządzili áż do práwego bacżenia. BielKron 343; Mącz 183a; á po lat po dwu kroć śiedmi/ człowiek iuż ku 1epſzemu baczeniu przychodźi LeovPrzep H4v; RejZwierc 215, 241v; Y przyſzli do Ieſuſá/ y vyrzeli onego ktory był opętány/ ſiedzącego/ obleczonego/ y z dobrym baczenim [sanae mentis] WujNT Mar 5/15; SarnStat 8, [idem], 889.

W charakterystycznych połączeniach: dobre (lepsze) baczenie (9), dostateczne, prawe, przyrodzone.

Zwrot: »mieć baczenie« = być przytomnym, mieć pełnię świadomości; dojść do dojrzałości umysłowej (o dzieciach) (4): GroicPorz 114; Y rozumiém/ że lepiéy/ póko mam baczenié/ Ten móy właſny teſtáment dáć wam w poruczenié. PudłFr 77; gdy [bracia albo siostry] prziydą do lat Práwem opiſánych/ y będą miéć doſtáteczné baczenié/ chcemy áby ná tákowym dźiedźictwie/ [...] Rok pozwu powiedźian był SarnStat 592; PudłDydo B4 cf »baczenie, rozum«.
Wyrażenie: »czyste baczenie« = sana mens Mącz (2): Sana mens, Czyſte baczenie/ dobri rozum Mącz 367c [2 r.].
Szeregi: »w dobrych leciech i baczeniu«: izaliſz to nie ieſt rzecz ſluſzna: áby [chrzczeni w dzieciństwie] w dobrych lećiéch y baczeniu vználi náukę wiáry ſwoiéy BiałKat 266.

»baczenie (a) (dobry) rozum; rozum (i) baczenie; z rozumem baczenie« (2 : 2 : 1): A to iż [bańki na ciemieniu] głowę mdlą, rozum y bacżenie przyrodzone każącz. FalZioł V 60v; GroicPorz 114; Mącz 367c [2 r.] cf »czyste baczenie«; Cżego żadne źwirzętá nieme nie działáią/ Choć z rozumem bácżeniá ludzkiego nie máią PudłDydo B4.

W połączeniu szeregowym: W prziymowániu zeznawánia Sędziowie pilnie máią báczyć ná látá, ná baczenié, rozeznánié, y zdrowié tego, który zapis czyni. SarnStat 758.

3. Mniemanie, zdanie, sąd, pogląd; uznanie, decyzja; przypuszczenie, domniemanie, domysł; iudicium, sententiaMącz(26): Gdyż w nich [w panach] tako wiele złego Podług baczenia prawego. BierRozm 17; GroicPorz c3; Dopuſzcżał thego [aby strony przedstawiały sprawę na piśmie] ſąd obiemá ſtronam do kilá rázow cżynić/ áby ſłuſznie obacżyli rzecż ich/ potym według bacżenia ſkazánia cżynili. BielKron 9, 204v; Mącz 211d; BiałKat 351; BielSpr 41; CzechEp x3, [381]; CzechEpPOrz x3v; ReszPrz 96; ZapKościer 70; O namniéy nie przyſtoyné [takie] baczenié cnotliwym ZawJeft 42; OrzJan 23; zoſtáwiwſzy po częśći ná Zamkách [7000 ludzi służebnych] dla ſtrażey/ według czáſu/ y baczenia/ y potrzeby. VotSzl E3.

W charakterystycznych połączeniach: małe baczenie, prawe, zdrowe.

Fraza: »jako niesie me baczenie« = jak sądzę: Toż chćiał (mnimam) [...] Y dokazał/ ták iáko nieśie me baczenie. SzarzRyt D3v.
Zwroty: »być przy baczeniu« = być do uznania, do decyzji (2): Nyechay nathim przeſtawaya czo przi ich baczenyv nyechay bandzye. LibLeg 11/131v, 161v.

»baczeniu poruczyć«: to bacżeniu ich porucżono być może/ że to [...] wzdam ſtrzelcem/ álboż robotnikiem pieſzym nágrodzą GrabPospR M2.

Wyrażenie: »moim (mym) baczenim; według (wedle, podług) mego baczenia« = moim zdaniem (3 : 3): Athack wedlye mego malego baczenya vydzyalo bymysye dobrze aby V. C. M. thak okolo thych mlynow wczynycz raczel yakoby potym nyeprzischla prescriptya. LibLeg 9/52; GroicPorz C2v; Toć ſie nie ſłońcem dzyeie/ áni przyrodzeniem/ Z zyemie wſzytko przychodzi/ to moim bacżeniem. RejWiz 146; BielKron 41; Mącz 382d; GórnDworz Bv.
Szereg: »baczenie, domyślanie albo mnimanie«: A to ſłowo Wierzę ná tym mieyſcu/ nieznámionuie nam bacżenie/ domyślánie/ Albo iákie mnimánie: ále/ [...] niepochybne y naypewnieyſze przyzwolenie KuczbKat 10.
4. Uwzględnianie, branie pod uwagę, liczenie się z czymś; ważność, znaczenie; ratio, respectus Cn (230): bo wtákich burzkach żadnego bacżenia niemáſz/ zginie dobry przy złym BielKron 203; BielSpr 20; PaprUp G.

baczenie czego (6): GroicPorz 112; BielKron 393v; RejZwierc 132; tákież nábijánie [dział] ma być pod miárą według bacżenia ſpráwy prochu BielSpr 74v, 24v; SarnStat 976. Cf Frazy.

baczenie przeciw(ko) komu (1): CiekPotr 54. Cf Zwroty.

baczenie na kogo, na co (122): MetrKor 38/503; LibLeg 10/121v, 11/39v; RejPs 89; LubPs M2; GroicPorz o4, kk4; RejWiz 6, 11, 141 [2 r.]; RejZwierz A2, A4; BibRadzPs 82/8, 144/3; BielKron 231, 237, 303v; Mącz 159c, 405a; RejAp 200v; GórnDworz N7v, O7, S3; RejPos 164v; HistLan C4v; KuczbKat 5; RejZwierc B2 wstęp, 27v, 34v, 55 [2 r.], 124, 160; WujJudConf 190; Strum D4v, E2, E2v, F4v, H3; CzechRozm 231v; PaprPan Mv, O2, R3v; Dźiś poſpolićie ná karánie ieſt wżdy iákiekolwiek bacżenie/ ále ná zapłáty bárzo máłe ModrzBaz 18, 20v, 26 [2 r.] 30v, 31v (45); SkarŻyw 80, 293, 492; CzechEp [415]; NiemObr 54; GórnRozm M3v; KochWz 140; PudłFr 29; PaprUp B2v, Cv, D, E, H4, L3; ActReg 30, 31, 114; GórnTroas 47; JanNKar H3V; y [poddani naszy] mężobóyſtwá przez wſzelkiégo ná Bogá y ludźie baczenia czynią ták SarnStat 607, 136, 449, 785, 788, 908 (10); WitosłLut A2v; PowodPr 31, 59; SkarKaz 421a. Cf Frazy, Zwroty, Szeregi.

baczenie w czym (2): LubPs M2; A wſzákoż náde wſzytko dobre dokońcżenie/ To ma mieć w káżdey rzecży oſobne bacżenie. RejWiz 48. Cf Zwroty.

baczenie z kim (1): LibLeg 11/139. Cf Zwroty.

Ze zdaniem dopełnieniowym (22): BierRozm 17; RejRozpr K4; RejZwierz 127; BibRadz I *4; BielKron 203v, 219; Mącz 215d; GórnDworz R4v, Ee6; BielSpr 71; Bądźcie świadki a miejcie na dobrym baczeniu, Cokolwiek się mianuje przy tym stanowieniu KochMon 29; MycPrz I B2v; ModrzBaz 71; PaprUp Hv; SarnStat 4, 424, 580, 593, 669, 1067, 1182; Przyimićieſz proſzę ten máły podárek łáſkáwie/ [...] Máiąc ná to bacżenie miłośćiwe ſwoie/ Iż to z chęći wynikło przedſiewźięćie moie. PaxLiz A3v. Cf Zwroty.

W charakterystycznych połączeniach: dobre (lepsze) baczenie (17), lekkie, małe (5), mądre, miłościwe, niedbałe, osobne (3), na osoby (persony) (11), pilne (4), przednie, słuszne.

Frazy: »ma, musi, (nie) może być baczenie« [szyk zmienny] (10): Wtore/ ma być baczenie Perſony/ ieſli krewny álbo obcy GroicPorz 112; bo inſze bacżenie muśi być ná złego/ á inſze ná dobrego. RejZwierc 55; Strum D4v, E2, E2v [2 r.], F4v; ModrzBaz 20v; SarnStat 788, 976.
Zwroty:»być na (w) baczeniu« [szyk zmienny] = być na względzie, być uwzględnianym, być ocenianym (6): RejPs 162v; (marg) Iáko zdrowie lekkiey wagi. (‒) A v nas to w nalżeyſzym nád wſzytko bacżeniu RejWiz 62; Trzy rzeczy máią być ná baczeniu w náuce, OrzQuin H3 marg; RejZwierc 33, 101; ModrzBaz 71v.

»mieć baczenie« [szyk zmienny] = uwzględniać, mieć wzgląd na co, liczyć się z czym, brać pod uwagę, pamiętać; reminisci, spectare (aliquem) Mącz (112): MetrKor 38/503; BierRozm 17; A wſſakoſſz wyethſche baczenye yego K. m. ſpanem W. ma LibLeg 11/139, 10/121v, 11/39v; RejPs 89; RejRozpr K4; Ktory [sprzeciwnik] myę przeſládował z vporu ſrogyego/ Nyemáiąc ná myę ni w cżym bacżenya żadnego. LubPs M2; GroicPorz o4, kk4; RejWiz 48, 141 [2 r.]; RejZwierz A2, A4 cf »z pamięcią baczenie«, 127; Pánie/ y coż ieſt człowiek iż nań ták maſz baczenie [quia innotuisti ei] á ſyn człowieczy iż ſię oń ták ſtáraſz? BibRadzPs 144/3, 82/8; áby Kſiążętá [...] vkazáli/ [...] iákoby ziednocżenie wiáry Krześćiáńſtwo miáło/ máiąc ná to bacżenie/ iákie ieſt cżáſu tego zámieſzánie BielKron 219, 203v, 231, 237, 303v; Mącz 159c, 215d, 405a cf »wzgląd i baczenie«; RejAp 200v; GórnDworz N7v, O7, R4v, S3, Ee6; RejPos 164v; HistLan C4v; KuczbKat 5; RejZwierc B2 wstęp, 27v, 34v, 124; WujJudConf 190; MycPrz 1 B2v; Strum H3; CzechRozm 231v; ModrzBaz 26 [2 r.] 30v, 31v, [41] [2 r.] 42v (37); SkarŻyw 80, 293, 492; CzechEp [415]; NiemObr 54; KochWz 140; PaprUp B2v, Cv, D, E, Hv, H4, L3; ActReg 30, 114; SarnStat 4, 136, 424, 449, 580 (13); WitosłLut A2v; PowodPr 31; CzahTr H3; PaxLiz A3v.

»mieć, miewać na baczeniu« [szyk zmienny] = uwzględniać, mieć na względzie, mieć na celu; liczyć się, pamiętać (46): A [mądry] nie ieſt prętki ku mſzcżeniu/ Ma wſzelką rzecż ná bacżeniu. BierEz Sv; BielKom C7; GliczKsiąż E, L6; LubPs bb3; RejWiz 90v, 91; RejZwierz 8; abychmy ná to pámiętali/ maiąc to vſtáwicżnie ná dobrym bácżeniu/ iż [...] oprocż ſtátecżnego rozmyſłu w piśmiech świętych obieráć ſię mamy BibRadz I *4, Gen 11v marg; gdy okrzyk vcżyni ſtyłu woyſká Tureckiego á podka ſie ſnimi/ áby też oni z przodku takież vcżynili/ máiąc zamek ná bacżeniu. BielKron 248, 10, 244, 330v; RejPos 180; RejZwierc 100v; BielSpr 19v, 21v, 24v [2 r.], 26v, 71; KochMon 28; Strum E2v; ModrzBaz 22v, 33, 34v, 84v, 99v, 114, 125v; Oczko 13v; CzechEp 72; NiemObr 76; WerKaz 276 cf »piecza i baczenie«; PaprUp A4, D2v, Ev, K3v; KochFrag 54; KołakSzczęśl A3; SarnStat 61, 978; SapEpit A4v; ZbylPrzyg Bv, B3.

»przywodzić na baczenie« = zwracać uwagę, zalecać coś komuś do uwzględnienia: Pátrzayże daley coć thu ieſzcże Pan przywodzi ná bacżenie twoie/ ábyś ſie nic nie lękał RejPos 133.

»używać, użyć baczenia« [szyk zmienny] = być wyrozumiałym, być względnym (4): PaprPan O2; PudłFr 29; SarnStat 1272; Przedśię ſławy z tey miáry nic nie vwłoczono, Zem przeciwko sieſtrze ſwey nie vżył baczenia Zadnego CiekPotr 54.

Wyrażenie: »godny baczenia« (3): Acż to [widzenia świętych] przedſię rozna rzecż ieſt od przyrodzenia/ Lecż iednák y to przedſię godno ieſt bacżenia. RejWiz 120v; Notabilis... Godny baczenia/ Známienity/ Niepoſpolity Mącz 250d, 250d.
Szeregi: »z pamięcią baczenie«: Abowiem ſtąd nawiętſze/ przypada ćwicżenie/ Kto ma ná przeſzłe rzecży/ s pámięcią bacżenie. RejZwierz A4.

»piecza i baczenie«: mam ná dobrey piecży y bacżeniu W. M. záchowáłe y ſtárodawne przyiaćielſtwo WerKaz 276.

»wzgląd i baczenie«: Spectare aliquem, Mieć oſobliwy wzgląd y baczenie ná kogo Mącz 405a.

a. Poważanie, poszanowanie, wyróżnianie kogoś; szacunek, cześć; pondus Mącz, reverentia Cn (18): Gulofer wieżny dziękuie Iozephowi z tego bacżenia RejJóz L3; Z rozumu ſławá á s ſławy bacżenie RejZwierc 214.

baczenie od kogo: Bowiem tu ma ná ſwiecie od wſzytkich bacżenie/ A pewnie y ná gorze pewne oſiedzenie. RejWiz 45.

baczenie przeciw komu (2): [Przemysł] przypominał im [panom radnym] przyſzłe y przeſzłe rzecży [...] rozważáiąc im áby miłość/ wierność á bácżenie káżdy záchował przećiw bogu á pánu ſwemu BielKron 320v; Mącz 423d. Cf Szeregi.

Zwroty: »być na (w) baczeniu« [szyk zmienny] (11): Ale pátrz w iákim náſzá cnotá vćiśnieniu/ A ſwięta ſpráwiedliwość ná iákim bacżeniu RejWiz 122; Mącz 309b; y ſławá thego cnotliwego narodu Polſkyego/ ktory v inych národow w máłym bacżeniu był/ [...] rozſzyrzáć ſie będzye. RejPos A3v, 195v cf »kochanie i baczenie«, 243v cf »baczenie i łaska«; RejZwierc 18v, 32v, 33; WerKaz 292, 292 marg cf »powaga i baczenie«, 305.

»mieć na baczeniu«: iuż ſie go [człowieka poczciwego] y wſzetecżnik y nikcżemnik iákoś vlęknąć muśi/ iuż go ná lepſzym bacżeniu y ná lepſzey piecży mieć muśi RejZwierc 135v.

Szeregi: »baczenie i chuć«: Studiosus nobilitatis, Oſobliwe baczenie y chuć máyący przećiwko śláchćie Mącz 423d.

»kochanie a baczenie«: gdyż on [Chrystus] thák wdzyęcżnemu mieyſcu [Jeruzalem] przepuśćić nie racżył/ gdiż ſłyſzyſz w iákim kochániu á ná iákim bacżeniu było v niego RejPos 195v.

»baczenie i łaska; łaska abo baczenie« (1 : 1): A co ty wieſz w iákiey on nędznik łáſce álbo w iákim bacżeniu v Páná twoiego ieſth? RejPos 243v; ActReg 165.

»baczenie i piecza«: RejZwierc 135v cf »mieć na baczeniu«.

»powaga i baczenie« (6): RejZwierc 18v, 32v, 33; Cżyſtość ieſt v Páná Bogá w wielkiey powadze y ná wielkiem bacżeniu. WerKaz 292 marg, 292, 305.

5. Staranie, pilnowanie, przestrzeganie, zachowywanie jakiegoś sposobu postępowania; dbanie, staranność; pilność; czujność, troskliwość, opieka; łaskawość, pobłażanie; intensio, intentio Mącz (57): BartBydg 4b; FalZioł V1c [3 r.]; Mącz 445b; Strum B2; SkarŻyw 253; Vltimo dziekowali KIM zstrony swei, [...] chcąc takowe baczęnie et vere Regiam clementiam KrlM Panom swym opowiedziec ActReg 168; Y zá baczeniem cnego Gwizá, y nagrodę Mam od niego ſámego, y od wſzego woyſká CiekPotr 63, 26.

baczenie do czego (2): Iedennaſthe bacżenie do vriny, Nie ma być przeciwko promieniom ſlonecżnym oglądana FalZioł V 2v, 2v.

baczenie ku czemu (2): Cżwarte bacżenie ku oſtawieniu vriny. FalZioł V 2, 2v.

baczenie na kogo, na co (16): Uſkarża ſie prorok [...] ná ony przeſládowce [...] opowiádáiąc im prętką moc páńſką/ á prętkie baczenie ná wſſytko náſwiećie. RejPs 139 arg; GliczKsiąż F7, Lv; Mącz 368c; RejZwierc 124; ModrzBaz [38], 124v, 133; KochPs 171; BielSjem 32; BielSpr 26; ActReg 6, 23, 78; SarnStat 436; SkarKazSej 677b. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym, Zwroty, Szeregi.

baczenie w czym: Są theż inſze rzecży mnieyſze á nie tak barzo potrzebne ku bacżeniu Lekarzowi wpoznawaniu niemocy przez vriny. FalZioł V 1v.

Ze zdaniem dopełnieniowym (9): BielKron 242v; RejPos 197v; HistLan D3v; RejZwierc 40v; Starſzy też ná to bacżenie máią mieć po ktorymby iaką godność oſobną poználi/ áby był opátrzon s ſkárbu poſpolitego BielSpr 26; ModrzBaz 15v, 75; Oczko 29v; CzechEp 89. Cf Zwroty.

W charakterystycznych połączeniach: dobre (lepsze) baczenie (7), miłościwe, osobne (osobliwe) (3), pilne (3), złe.

Zwroty: »być baczenia (dobrego, złego)« [szyk zmienny] = (nie) dbać, (nie) troszczyć się (2): GliczKsiąż F7; Gdyż ták náſzy mężowie ſą złego bacżenia/ Niedbáią o porządek/ o drogę zbawienia BielSjem 3.

»być na baczeniu« [szyk zmienny] = być pod opieką, być na pieczy (2): iż domek twoy y wſzythko zebránie twoie záwżdy będzye ná wielkim bacżeniu v Páná twego RejPos 296v; RejZwierc 125 cf »baczenie albo straż«.

»mieć baczenie« [szyk zmienny] = dbać, troszczyć się, opiekować się (22): [Skanderbeg] miał tho bacżenie/ iż niechćiał ſie im [krześcijanom] dáć poráźić/ áni ich też mordował/ tylko zwierzchni boy vkázował. BielKron 242v; Mącz 368c; RejPos 197v; RejZwierc 40v, 124; BielSpr 26; ábyſmy niebyli otrętwiáłymi á bacżenia dobrego niemáiącemi ModrzBaz 8v, 15v, [38], 124v, 133; SkarJedn 250 cf »baczenie i miłość«, 372; Oczko 29v; KochPs 171; Ná com ia w piśmiech ſwych naprzednieyſze záwżdy bacżenie miał/ áby wſzytko ſzło wedle ſłowá Bożego. CzechEp 89; BielSjem 32; ActReg 6, 25, 78; SarnStat 436; pátrzćie iáko was [ubodzy poddani] noſzą/ żywią/ y vbogacáią. Mieyćież ná nie baczenie SkarKazSej 677b.

»mieć na (w) baczeniu« [szyk zmienny] = starać się, dbać, troszczyć się, opiekować się (7): BielSat N4v; IEſzcże Bog ma w bacżeniu zacne Ruſkie kráie/ Iż ták zacne á ſwięte ludzye do nich dáie PaprPan L4v; iednę cżęść Rzecżypoſpolitey ktora dobrze ma być rządzoná ná bacżeniu mieć/ á o drugą niedbáć ModrzBaz 18v, 75, 99; KochPs 65; SarnStat 437.

»użyć baczenia« = starać się o co, troszczyć się: Bo ſie też ná wſzem godzi w tym vżyć bacżenia/ Bych ſie ktorey nie ſprzykrzył ſwym długim mieſzkániem HistLan D3v.

»wkładać na baczenia« = polecać czyjejś trosce: Y przeto iáko proſtak dźiś do vważenia/ Wam to mądrym podáiąc w kładam ná bacżenia. CzahTr G2.

Szeregi: »łaska a (i) baczenie« (2): GliczKsiąż Lv; Proſzę tedy, ábyś W. M. iáko z łáſki y baczenia wielkiégo ſwego, [... ] młódźieńcá tego ſzláchętnégo przyiąć wdźięcznie raczył. GosłCast 7.

»baczenie i miłość« (2): Pátrz iáko wtey mierze kośćioł Rzymſki więtſze ma bacżenie y miłość. SkarJedn 250, 372.

»bacżenia a opatrzenia«: áby theż lepſſe bacżenya á opátrzenya ná miſtrze á Doktory były. GliczKsiąż Lv.

»baczenie albo straż«: Tákże on Elizeus vcżeń álbo thowárzyſz iego/ ná iákiem też bacżeniu álbo ná iákiey ſtraży był v Páná tego thákież w oney ſzedziwośći iego. RejZwierc 125.

W połączeniu szeregowym: W tobie [w Bogu] ſtátecżność/ ſzcżyrość á bacżenie Y hoyność: niech wiek przedłuża w rádośći. GrabowSet Y2v.

a. Wystrzeganie się, chronienie się, unikanie (2): (marg) Sżátrzenie po Cżeſku/ bacżenie po Polſku. (–) Jeſli ſię kto zábáwia: iefli ſie nie ſzátrzy: Już tám bráćie tobolá/ iuż worek pod ſtráchem KlonWor 36.

baczenie na kogo (1) cf Zwrot.

Zwrot: »mieć baczenie« = mieć się na baczności przed kimś, strzec się kogoś: Bo naydzieſz drugiego tákiego co będzie vprzeymie tego ſzukał áby mu náłáiano/ ábo go vderzono/ áby mu iedno potym co zá to dano/ álbo przepraſzano/ y ná tákiego trzebá bacżenie mieć. RejZwierc 81.
*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Animadversio, Baczenie/ też staránie Mącz 10c; Notatio Baczenie/ Porozumienie Mącz 250c; Calep 71a.

Synonimy: 1. doglądanie, dozór, podstrzeganie; 2. dowcip, mądrość, pamięć, rozeznanie, rozum, rozrywka, rozsądek, roztropność, rozumienie, rozważanie, smysł, umienie, uważanie, uważenie; a. rozeznanie, rozum, umysł; 3. domyślanie, mnimanie, rozsąd, rozsądek, sąd, sądzenie, widzenie, zdanie; 4. piecza, wzgląd; a. chuć, czczenie, cześć, poczciwość, poczesność, powaga, uczciwość, ważenie; 5. łaska, miłość, opatrzenie, pilność, pilnowanie, straż; a. szatrzenie.

Cf BACZNOŚĆ, BACZYĆ, NIEBACZENIE

SS, BC