[zaloguj się]
[pdf]

ROZTROPNOŚĆ (134) sb f

roſ- (133), roz- (1).

Wszystkie o jasne.

Fleksja
sg
N roztropność
G roztropności
D roztropności
A roztropność
I roztropnością
L roztropności
inne sg N a. A - roztropność; sg D a. L - roztropności

sg N roztropność (38). ◊ G roztropności (30). ◊ D roztropności (7). ◊ A roztropność (18). ◊ N a. A roztropność (1). ◊ I roztropnością (22). ◊ L roztropności (17). ◊ D a. L roztropności (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

Rozsądek, rozwaga, przezorność; mądrość; prudentia Vulg, PolAnt, Modrz, Calag, Cn; discretio HistAl, Mącz; intelligentia PolAnt, Calag; intellectus, scientia, sensus PolAnt; docilitas Mącz; dexteritas, phronesis Cn (134): PatKaz III 121; Ták ſzkoły te/ domy rozumu/ dla tego buduyą álbo nádawáyą/ áby tám było myeſce vcżyenya y ćwicżenya w rzecżách ku roſtropnosći. GliczKsiąż L; Bowiem ten narod pogáńſki ieſt tákiey przyſády/ Ze thám iſcie máło znaydzyeſz miedzy nimi rády/ Nie máią nic miedzy ſobą żadney roſtropnośći [Vulg Deut 32/28] LubPs gg5; RejWiz A6, 32, 169v; Rzecż do mądrośći/ Sioſtra ma ieſteś/ á roſtropność zow przyiaćiołką ſwoią. Leop Prov 7/4; RejZwierz 132v [2 r.]; Początkiem mądrośći ieſtći boiaźń Páńſka/ á vmieiętność świętá ieſt roſtropnośćią. BibRadz Prov 9/10; Skánderbeg obroćił ſie do ſwoich/ rzekł knim: Nic oſtrſzego iáko nieforthuná/ nic potrzebie nienależy iedno roſtropność BielKron 253v, 206; niebędziem rozumnymi/ ieſliże z młodośći niepoczniemi w dobrey roſtropnośći rość. KwiatKsiąż E2v; Przykład o roſtropnośći/ ábyſmy wſzytko dobrym rozmyſlánim cżynili. HistRzym 57v, 135; A ták chceſzli ſławnym/ zacnym/ á záwżdy poważnym być y Pánu Bogu ſie ſwemu podobáć/ vważayże ná wſzem w káżdey rzecży ſłuſzną pomiárę ozdobioną poććiwą roſtropnoſcią. RejZwierc 148v, 231, 232v; BudBib Prov 7/4, Eccli 19/19; KarnNap B4; Roſtropność przychodźi nam zdoświádcżenia ábo náſzego ábo kogo inego ModrzBaz [16]; A okrom roſtropnośći/ żaden niemoże áni ſobie dobrze porádźić/ áni drugiemu pomoc może. ModrzBaz [16], 8, 9v, 15, 17v; W pierwſzey [części] tę zápálcżywą gorliwość/ X⟨iędza⟩ K⟨anonika⟩ vpátruiąc/ vważać będę/ ieſliże ſłuſna y porządna ieſt: cżyli z ćiáłá tylko pochodząca/ nie wedle oney niebieſkiey mądrośći/ ále więcey z ćieleſney roſtropnośći/ y zápálcżywośći. NiemObr 6; KołakCath Bv, B2; Roſtropność y ſzczerość poſpołu/ ſą potrzebne káznodzieiom/ Biſkupom y kápłanom. WujNT 43, Tit 2/4; SkarKaz )(4.

roztropność czyja [w tym: G sb i pron (27), pron poss (11)] (38): OpecŻyw 53; LibLeg 11/29; HistAl I5; LubPs Y5v; GroicPorz c4v, k4, x3; KrowObr 127, 163v; Leop Ps 106/27, Luc 1/17; BibRadz Prov 3/5, Iudith 8/18, Eccli 1/23, 10/3; iákobyſmy wcżás mogli ſwemu złemu roſtropnoſcią náſzą zábieżeć. BielKron 104v, 93, 133v, 140, 349v; Wygubię práwi mądrość mądrych/ y roſtropność roſtropnych zárzucę. GrzegRóżn K3; HistRzym 71; RejZwierc 126v, 146, [203]; WujJud 64; RejPosRozpr b3v; RejPosWstaw [412]v; BudBib Sap 8/18, Eccli 10/3; Obácż y roſtropność ich [Trzech Króli] wielką/ iſz ſię o Krolu Zydowſkim pytáiąc/ do Hieruzálem przyiecháli SkarŻyw 26v; KołakCath Bv, B3; WujNT Luc 1/17; SarnStat 1036, 1056, 1185. Cf »z roztropności swej«.

W połączeniach szeregowych (20): Sędzia powinien mieć w ſobie thy cnoty/ boiaźń Bożą/ prawdę/ mądroſć/ roſtropnoſć/ miernoſć/ przećiw wſzythkim rowną miłoſć/ práwá vmieiętnoſć/ możnoſć. GroicPorz bv; KrowObr 163v; Ktoregom ia nápełnił Duchem Bożem/ mądrośćią/ roſtropnoſćią/ vmieiętnoſćią/ y dowćipem w káżdem rzemieſle. BibRadz Ex 31/3; Mącz 49a, 242d, 364a, 399b; RejZwierc B3v, 13v, 82, 122v; WujJud 64; BudBib Prov 1/1; ModrzBaz 14, 80v [2 r.], 99; Calag 212b; WerGośc 203; KołakCath B2v.

W przeciwstawieniach: »mądrość (5), niedbałość (2), bojaźń, szaleństwo ... roztropność« (9): Roſtropność z niedbáłoſcią RejZwierc B3v, 231; Lecż te godźiny niechcą nas mieć sługámi ſpráwiedliwośći/ ále zápálcżywośći/ nie rozumu áni roſtropnośći/ ále żalu/ niewładánia ſobą/ y ſzaleńſtwá. ModrzBaz 80v; WujNT 734 marg.

~Ze względu na hierarchię cnót: »mądrość ... roztropność« (5): Iż mądrość á roſtropność rozne ſą ſobie w ſpráwach ſwych RejZwierc B2; A Ták rozważny ſtátecżny á pocżćiwy cżłowiek záwżdy ſie ma więcey mądrośći niżli tylko ſámey roſtropnośći dzierżeć y vcżyć. RejZwierc 145v, 145v [3 r.].~

W charakterystycznych połączeniach: cielesna roztropność, dobra, poćciwa, słuszna, wielka [w tym: [kto] wielkiej roztropności (2)] (3), zacna.

Wyrażenia: »baczna roztropność« (2): O bácżney roſtropnośći RejZwierc [213]v, B3.

»roztropność mądra« (1): A cżłowiek roſtropnoſcią mądrą ozdobiony/ wſpomniawſzy ſobie iáko piſmo powiáda/ [...] iż tho wſzytko cokolwiek mamy nie náſze ieſt RejZwierc 168v.

»opatrzna roztropność« (3): opátrzna ludźi mądrych poſtánowiłá roſtropność ſpráwy wiecznéy pámięći godné piſmá świádectwem ku wiádomośći potomſtwu przywodźić. SarnStat 1036 [idem (2)] 1056, 1185.

»poważna roztropność« (1): ábowiem widziſz iż káżde práwo by było namocnieyſze iáko będzie ná ſzrot puſzcżono/ á poważną roſtropnoſcią nie będzye opátrowano/ káżde ſie zelżyć muśi y bárzo oſłábieć muśi. RejZwierc 36.

»roztropność rozumu« (1): Cultus animi, Roſtropność rozumu. Mącz 60a.

Szeregi: »roztropność a (i) baczność (a. baczenie)« [szyk 2:1] (3): RejWiz 32; á wſſyſtká ich bácżność á roſtropność [omnis sapientia eorum] zniſzcżáłá. Leop Ps 106/27; A ták máiąc ſie w tym Dworzánin dobrze ſpráwowáć/ potrzebá mu naywięcey iákieieś roſtropnośći/ y bacżenia GórnDworz I4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»roztropność a biegłość« (1): A Ták też ty moy miły brácie/ á zwłaſzcżá ktory przydzieſz ku ſzedziwym láthom ſwoim/ wołay s Sálomonem ku Pánu/ áby cie mądroſcią niebieſką z łáſki ſwey opátrzyć racżył/ boć iuż po roſtropnośći á po biegłośći ſwiátá tego máło/ gdyś iuż ten krys przeſkocżył gdzieć biegłośći potrzebá było. RejZwierc 146.

»roztropność i cnota« = prudentia et virtus Modrz [szyk 2:1] (3): áby [przełożeni] cnoty y roſtropnośći vżywáli w ſpráwowániu rzecży y wſzem wobec/ y káżdemu z oſobná należących ModrzBaz 13, 6, [16]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»roztropność, ([abo]) dyskrecyja« [szyk zmienny] (1): RejWiz 27 marg; [roſtropność ábo dyſcrecyą/ zwał iáko woznicą cnot wſzytkich. SkarŻyw 918 (Linde)].

»mądra rada i roztropność« (1): A kiedyby X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ chcąc te rány/ ktore ſą z ſtrony Religiey w Polſzcże vlecżyc/ mądrey rády y roſtropnośći Chriſtyáńſkiey vżywał/ nigdyby ſię ná tákie medya/ ábo śrzodki nie zdobywał. NiemObr 16.

»mądrość, (a, i) roztropność« = sapientia et intelligentia a. scientia PolAnt; sapientia et prudentia Vulg (8): PatKaz III 125v; BielKom B4; BibRadz Prov 3/13, 19; RejPos 214; BudBib Prov 8/1; NiemObr 70; ktora [łaska Boża] obfitowáłá przećiw nam we wſzelákiey mądrośći y roſtropnośći WujNT Eph 1/8. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»roztropność i miara (a. mierność)« = sobrietas et prudentia PolAnt [szyk 1:1] (2): BudBib Sap 8/7; Ieſlim ſię ná máieſtat W.K.M. przeſtráſzył/ á tego co P. Bog kazał do W.K.M. nie mowił [...]: ábo ieſlim mowił/ á nie z táką roſtropnośćią y miárą iáko było potrzebá. SkarKaz )(3v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»prawda a roztropność« (1): A przetoż tey wády trzebá śię pilnie ſtrzec: prawdá á roſtropność [veritas et prudentia] ma być miłowána ModrzBaz 17v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rozum a (i, ani) roztropność; rozum z roztropnością« = ratio ac prudentia Modrz [szyk 4:1] (4;1): LibLeg 11/29; Non est in toto corpore mica salis, Niema w ſobie krſzyny rozumu áni roſtropnośći. Mącz 364c; RejZwierc [203], 241; ModrzBaz 80v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»roztropność i umiejętność« (1): Przyidźie mi wiele rzecży gánić/ y ſtrofowáć/ ále w tym wſzytkim/ radbych vżył roſtropnośći/ y vmieiętnośći Chriſtyáńſkiey/ ábych to tylko gánił co w piśmie świętym zgániono ieſt NiemObr 6. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»uważenie i roztropność« (1): A wierz mi iż thrzebá wielkiego vważenia káżdey rzecży y wielkiey roſtropnośći niżli ſie tám wſzytkiemu przypátrzyſz. RejZwierc 25. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Wyrażenia przyimkowe: »bez roztropności« = nierozsądnie, głupio (2): effutio, Wyziewam/ Wyblekam/ mowię bez roſtropnośći. Mącz 141c.
~Szereg: »marnie a bez roztropności« (1): Nie toć ieſt ieſzcże roſkoſz iż kto w obfitośći/ Swiátá márnie vżywa á bez roſtropnośći. Vmieć też to y źwirzę co po leſie chodzi/ Skacże ſobie buiáiąc áż w śidło vgodzi. RejWiz 48.~

»z roztropności swej« = rozsądnie, rozważnie, mądrze (1): Błogi mąſz ktory rozmyſla mądrze zacne rzecży/ a ktory z roſtropnośći ſwey [in intellectu] rozmawia o rzeczach świętych. BudBib Eccli 14/21.

»z roztropnością« = rozsądnie, rozważnie, mądrze (4): POtem Márchołt zroſtropnoſćyą przyſſedł ná dwor krolewſki March2 D3; RejPs 203; Z iáką roſtropnoſcyą żądáć mamy pomſty nád niewiernemi. LubPs O4 marg.

~W połączeniu szeregowym (1): Bo dobrzy thego vżywáią z wielką roſtropnoſcią/ z wielkim vważeniem rozumu/ z wielkim bacżeniem boiáźni Bożey/ z wielką ſławą y poććiwoſcią/ nie inácżey iáko Anyeli Boży. RejZwierc 132.~

W przen (7): PatKaz III 125v; Abowiem chwálebny ieſth pożytek dobrych prac/ áni vſtánie korzeń roſtropnoſći BibRadz Sap 3/15; y ſą wniem [człowieku] iákoby nieiákie iſkry roſtropnośći y cnoty ku zacnem ſpráwam ModrzBaz 6.
Wyrażenie: »droga roztropności« = via intelligentiae PolAnt (2): thák theż potrzeba było káżdego Perſę kthoryby chciał wſtąpić ná krolewſką doſtoynoſć/ áby nie vſtępował przez nieumieiętnoſć z drogi roſtropnoſći [in sinistrum]. HistAl G3; Opuśććieſz proſtaczkowie drogę waſzę/ a będźiećie żyć/ á chodźćie drogą roſtropnośći. BibRadz Prov 9/6.

»wężowa roztropność« = chytrość, przebiegłość (1): Tákie mądre obrony y vſzćia z niebeśpieczeńſtwá ſą dozwolone: Ktore S. Chryſoſtom (zwłaſzczá w S. Páwle) zowie wężową roſtropnośćią WujNT 493.

Wyrażenie przyimkowe: »w roztropności rąk swoich« = rozsądnie, rozważnie, mądrze (1): A on [Dawid] w nyewinnym ſercu dziwnye ye [owce, tj. Izraelitów] wychował/ W roſtropnośći rąk ſwoich porządnye ſpráwował LubPs S2.
a. Inteligencja, pojętność (1): Docilitas, Prętkość ku nauce Roſtropność. Mącz 93b.

Synonimy: rozbaczność, rozeznanie, rozmysł, rozsądek, rozum.

Cf NIEROZTROPNOŚĆ, ROZTROPNOĆ

RS