[zaloguj się]
[pdf]

ROZMYSŁ (218) sb m

o jasne.

Fleksja
sg pl
N rozmysł rozmysły
G rozmysłu rozmysł(o)w
D rozmysłowi rozmysł(o)m
A rozmysł rozmysły
I rozmysłem rozmysły
L rozmyśle rozmysłåch, rozmyśl(e)ch

sg N rozmysł (23). ◊ G rozmysłu (80). ◊ D rozmysłowi (1). ◊ A rozmysł (10). ◊ I rozmysłem (70); -em (9), -(e)m (61). ◊ L rozmyśle (12). ◊ pl N rozmysły (7). ◊ G rozmysł(o)w (2). ◊ D rozmysł(o)m (1). ◊ A rozmysły (6). ◊ I rozmysły (2). ◊ L rozmysłåch (2) RejKup, MurzHist, rozmyśl(e)ch RejZwierc (2); ~-åch (1), -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w.

1. Zdolność myślenia, rozumienia, rozum, inteligencja, rozsądek; ratio Mącz (37): RejZwierz 36v marg; Tuby ſie nam trzebá trochę ná rozmyſle záſádzić/ bo thu Anyoł Ianowi ſwiętemu/ [...] dwákroć páńſtwo Rzymſkie wykłáda. RejAp 141v; RejZwierc Bbb2.

rozmysł czyj [w tym: pron poss (9), G sb i pron (5)] (14): A wſzákoż cieleſnemu ciáłu y rozmyſłom iego dziwno ſie to zda myſlic o tych przyſzłych rzecżach. RejAp 176v, 50; A wykrętácż záſię á wywrácácż ſłow iego ſwiętych/ iuż ſobie to może rozbieráć á rozſzyrzáć onym złym rozmyſłem ſwoim/ ktorego mu Pan ieſzcże ktemu ku iego zátráceniu przyſporzyć obiecáć racżył RejPos [340]v, 202v; A nie thylko ma być thym pielgrzymem iż ſie tám záwlokł/ dáleko mu to pilnieyſza/ áby vſtáwicżnie wędrował po głowie á po rozmyſle ſwoim/ á rozſądki ſobye w niey powoli rozmyſlne cżynił y rozmierzał/ ták iż czo ma być ſłuſznie pogániono áby pogánić vmiał á thego ſie przeſtrzegał. RejZwierc 21, B2, 13, 41, 122v, 146.Cf Fraza, »być nie rozmysłu«, »w rozmyśle swym postanowić«.

G sg w funkcji przydawki: kto [jakiego] rozmysłu (1): Abowiem ludzie ſłábego rozmyſłu/ ledá czo przed ſię wziąwſzy/ czo nie ſtánie zá groſz/ mogą ſobie zá tyſiąc złotych oſzácowáć. RejZwierc 155v; [Napiſał bił Lucianus o ſkończenyu ſwyatha/ y o oſtathnym dnyu ſądnim/ człowyek dobrego vczonego roſmisłu/ Co niktorzi/ ſami ſobie mądrzi/ za iſte za zarth myeli. FlinsCunDzień Av].

W połączeniu szeregowym (1): BO ácż nam náturá y vſzy/ y rozum/ y poććiwy rozmyſł dla tego dáłá/ ábychmy ſłucháiąc rozważnych rzecży v ſiebie ie ná piecży mieli/ co zle ábychmy to y w ludzioch pogánili/ y tym ſie ſámi ćwicżyli. RejZwierc 91.

Fraza: »to nie [czyjej] głowy rozmysł [cum inf]« = to dla kogoś niezrozumiałe (1): Bo ácż to nie moiey głowy rozmyſł/ ná tákie rzecży głębokie rownie iáko bez wioſłá ná morze ſie puſzcżáć. RejZwierc 182.
Zwroty: »być nie rozmysłu [czyjego]« = być dla kogoś niezrozumiałym (1): Ták wierz iż ieſt coś dziwnego/ A nie rozmyſłu náſzego. W ſtanie troiákim kroluiąc/ A w iedney mocy pánuiąc. RejZwierc 183v.

»rozmysłu nie mieć« = nie myśleć, nie mieć rozumu (1): Bo pátrzay iż źwirzętá rozmyſłu nie máią/ A co źle á co dobrze máło o to dbáią. RejWiz 134.

»rozmysłem nie moc być ogarnion, poścignąć nie moc« = nie móc być zrozumiałym a. zrozumieć (1:1): Abowiem gdy rzecży wſzytki zbawienia náſzego/ kthore ſie dziwnemi ſpráwámi przez náſzego wſzechmogączego Páná działy od pocżątku ſwiátá/ żadnym rozumem/ żadnemi rozmyſły nie mogły być ogárniony/ by tego był Duch ſwięty/ [...] dziwnie a rozmáicie w ſercoch ludzkich nie obiáwił. RejPos 140, 142v.

»w rozmyśle swym postanowić« [szyk zmienny] (2): y to co ma málowáć [malarz] iuż ſobie w rozmyſle ſwym poſtánowi. RejZwierc 22v, 141.

»[kogo] wziąć na rozmysł« = zacząć o czymś myśleć (1): Chćiáłáś łákoma śmierći/ bym lepiey o tobie Pámiętał: o dawnom ćię wźiął ná rozmyſł ſobie. WisznTr 18.

Wyrażenia: »dobry, słuszny, baczniejszy, stateczny rozmysł« [szyk 7:3] (5:3:1:1): Appetitus ne praecurat rationem, Swae wola [!] niechay nie uprzedza dobrego rozmysłu. Mącz 74d; Nic náuki nie pomogą bez dobrego rozmyſłu. RejZwierc 14 marg; Tákże y przipadek gniewu s ktoreyby ſie kolwiek przycżyny trefił ma vważáć/ ieſli z żártu/ ieſli vmyſlny/ ieſli chcąc/ ieſli niechcąc/ á záwſciągnąć ſie málucżko/ á ápellowáć do ſłuſznego rozmyſłu. RejZwierc 80v, B2, 13, 87v marg, 122v, 143v, Aaa3v, Aaa4v; Ieſt tu ná wſzytkim rozmyſł temu wierz bácżnieyſzy/ Tákże we wſzyſtkich ſpráwách dwá kroć to godnieyſzy. PaprPan Bb4.

»wolny rozmysł ku dobremu i ku złemu« (1): ále [Pelagius i inni] w ine rozlicżne błędy ludzi wymyſlonemi náukámi ſwemi vwodzili/ dokłádáiąc thego iáko cżłowiek mogł być zbáwion zá dobremi vcżynkámi ſwemi/ iáko miał wolny rozmyſł ku dobremu y ku złemu RejAp 75.

Zestawienie: »wolny rozmysł« = wolna wola, wolny wybór [szyk zmienny] (6): Dowiedzyawſzy ſie o Bogu młodzyeniec tento/ zdáłá mu ſie rzecż dziwna ludzkie przygody/ co zową Fatá/ tho ieſt/ przeźrzenie Páńſkie/ wolny rozmyſł/ przypadki ſwieckie/ czo ocżymá widzyał. RejWiz A7, 125, 133 marg, Cc8; Wolny rozmysł w człowiecze WujNT 237 marg; [(nagł) O wolnym rozmyſle y o vcżynkách. (–) Ze cżłowiek ieſth wolnego rozmyſlu. [Twierdzą] Origenes w Periarchon/ y Chrizoſtom ná wielu mieyſc/ y inſſych doſyć WizFałeczDucha D2v; ZE niemáſz żadnego rozmyſlu wolnego w cżłowiecże. powiáda Luter WizFałeczDucha G3v, Ev]. Cf »wolny rozmysł ku dobremu i ku złemu«.
Szeregi: »cnota a rozmysł« (1): Ale tho ieſt práwie wolny/ ktory s cnoty á s ſtátecżnego rozmyſłu ſwego dobrowolnie vmie dobrym być. RejZwierc 13.

»głowa a rozmysł« (2): Iż máią mieć wſzędy ocży y ſkrzydłá około ſiebie. Tho ieſt/ przeglądáć/ przepátrowáć vſtáwicżnie powinni ſtany y powinnośći ſwoie [...]/ á nie wſzytko iáko bydło w ziemię wtykáć głow á rozmyſłow ſwoich. RejAp 50; RejZwierc 21.

»rozmysł a powaga« (1): y iużby go muſiał iáki wſtyd w ocży kłoć/ wſpomionąwſzy cżáſy ſwe poććiwe/ ieſliże ie w ſtátecżnym rozmyſle á w ſłuſzney powadze wytrwał RejZwierc 143v.

»(ani) rozum, (ani) rozmysł« (2): Bog ieſt niewiemy co/ iedno pewnie wiemy iż ieſt/ á iż ieſt dziwna á nieſkońcżona/ áni żadnym rozumem ogárniona iákáś moc á iákáś wielmożność/ ktorey áni rozumem/ áni żadnim rozmyſłem nikt pośćignąć nie może. RejPos 142v, 140.

W przen (7): RejAp 50, 176v; A więcey ſobie to vważáć maſz/ ábyś bił á tłumił vporne myſli á pożądliwośći w ſercu ſwoim/ rozmyſłem ſwoim/ á cżynił mu gwałt w vpornych myſlach iego. RejPos 202v; Bo gdy w ſwym rozmyſle ſercze cżyſthe wſzytko vważnie á roſtropnie poſtánowi/ iuż ine cżłonki iáko kmiotkowie álbo zagrodnicżkowie to wſzitko ſpráwowáć muſzą co im on woit roſkaże. RejZwierc 141; Ale mądrość ieſt coś dziwnego/ coś poważnego/ á proſto ieſt z niebá dar Boży/ kthora nigdy ponuro w ziemię nie pátrzy iáko gęś ſkubąc trawę/ ále buia ſobie w rozmyſle pocżćiwego cżłowieká RejZwierc 146, 21, 41.
2. To, o czym się w danym momencie myśli, myśl (7):

rozmysł w kim (1): Tu rozumiey gdzye ty dwie rozne duſze ſiędą/ Wierz mi rozne rozmyſły też w obudwu będą. Iedná cżeka z rádoſcią záwołánia ſwego/ A druga w wielkim ſmutku dekretu ſrogiego. RejWiz 121.

rozmysł czyj [w tym: pron poss (3), G pron (2), ai poss (1)] (6): RejPs 48; MurzHist M3; RejWiz 142v; Tákże vmyſł náſz tylko ſie po ſtronach z rozmyſłem ſwym wierći/ á nigdy przy ſtátecżney ſtałośći nie zoſthánie RejZwierc 19v, 147v; KochPs 142.

Zwrot: »przypaść [komu] do rozmysłu« (1): Lękł ſie/ á przedſię był rad iż to coś nowego/ Przypádło mu s przygody do rozmyſłu iego. RejWiz 142v.
Szeregi: »rozmysł i rady« (1): Kto ludźiom rozum dáie/ tenże człowieczy Rozmyſł/ y ſkryté rády zna [scit cogitationes hominum Vulg Ps 93/11]/ że nie grzeczy. KochPs 142.

»sprawy i rozmysły« (1): Bomu [Bogu] to ſnádnie przydzie káżdego myſl rozeznáć/ ábowiem on ſam poſtánowił wſſytki ſercá ludzkie/ á vſtáwicznie rozumie wſſytki ſpráwy y rozmyſly ich. RejPs 48.

W przen (2): To gdy mi duch powiedźiáł hnet mi zdrugiéiſtrony ciało w rozmysłách moich temi słowi krzycząc rzekło. [...] MurzHist M3; RejZwierc 19v.
3. Zrozumienie tekstu (3):
Wyrażenia przyimkowe: »bez rozmysłu« (2): ábowiem kto bez rozmyſłu cżytá tu w tych kſięgach Apokálipſkim ſłowá Apoſtołá tego/ tedy zdádzą ſie iákoby iákie bayki álbo plotki/ nic ku rozumowi nie podobne RejAp 128v.
~ Wyrażenie: »bez rozmysłu swojego« (1): A to iuż pewnie wiedz/ iż iey [Maryi Pannie] dáleko wdzyęcżnieyſzą thym poſługę vcżyniſz/ niżlibyś [...] wſzytki wianki y koronki cáły dzyeń iey ſzemrał/ ták iáko to cżęſto bywa bez rozmyſłu ſwoiego RejPos 306v.~

»z rozmysłem« (1): pomnićie/ proſzę/ moie ſłowá. Słuchayćie ich z rozmyſłem/ á do ſercá oné Przypuśććie/ niech wam będą té rzeczy wiádomé. GosłCast 49.

4. Myślenie przed podjęciem decyzji, zastanawianie się, namysł; deliberatio Modrz, JanStat, JanPrzyw, Cn; intelligentia PolAnt; compositum, ratio Mącz; commentatio, exercitatio, meditatio Calep; consideratio JanStat; consilii capiendi deliberatio, cunctatio in sermone Cn (131): A nie ieſt nicż lepſzego [...] Iedno młodemu cżłeku groźne wychowanie Bowiem każdemu cżłeku iakożkolwiek broi Rozmyſl do każdey rzecży nadobnie prżyſtoi RejJóz I2; BibRadz Eccli 32/20; bo ieſli ći bez rozmyſłu/ á iáko zá dar/ w rozmowie krotochwilney ták mowić mogli/ czoż kiedy do rozmyſłu/ á ſtátecżnych rzecży przyſzło. GórnDworz V4v; RejZwierc 149v marg, 153; Przed láty ſtáwiano v ſądu zegárki ćiekące/ wedle ktorych zámierzano ſtronam cżás do mowienia: áby długą rzecżą cżáſu nietráćili/ zácżem by rzecżnicy ſędźiemv niezátrudniáli rozſądku/ ábo rozmysłu nie przekażáli. ModrzBaz 94v; Calep 646b.

rozmysł na co (2): Rożmyſl na każdą rżecż potrzebny RejJóz I2 marg; BielKron 196v.

rozmysł o kim (1): ieſliż kto wątpi iák bogi cżćić winien/ A iák ma w vććiwośći rodzicow być pilen/ O tákowym nie trzebá rozmyſłu długiego/ Iedno iż záwżdy winien karánia ſrogiego. HistLan F2v.

rozmysł w czym (2): A thák pátrz moy miły brácie/ iáko tho ieſt rozważny rozmyſł w káżdey rzecży bárzo potrzebny RejZwierc 149v; KochOdpr B2v.

Ze zdaniem przydawkowym dopełniającym (2): A ták [kto podniesie broń] trzebá rozmyſłu/ niżli ſie pokuśi. RejZwierz 143; Tuć by iuż trzebá rozmyſłu bacżnego/ Cżym wyniść s tego. RejZwierc 116.

Frazy: »już prożny rozmysł« = już za późno na zastanowienie (2): RejKup y7v; Won cżás iuż prozny rozmyſł: bo iuż ábo ſię bić Abo vćiekáć trzebá: trzećiego nic niemáſz. KochOdpr D.

»(po)trzeba rozmysłu; potrzebować rozmysłu; rozmysł potrzebny« = deliberationem requirere Modrz [szyk zmienny] (7;5;2): Każda rzecż potrzebuie rozmyſlu RejJóz D8v marg, I2 marg; RejZwierz 143; BielKron 196v, 213; HistLan F2v; Pátrzayże iż wżdy káżdy ktho ſie w drogę puśći/ rozmyſla ſobie záwżdy pothrzeby o cżymby záſzedł/ y towárzyſtwá/ iákoby ná oney drodze beſpiecżeńſtwá vżyć miał. A to ieſt rzecż docżeſna y máłego rozmyſłu potrzebuie. RejZwierc 137, 116, 149v; ModrzBaz 29v; KochOdpr B2v; CzechEpPOrz *4; ActReg 53; Zimie więtſzego rozmyſłu trzebá niż lećie/ bo láto ſámo vkázuie robotę/ źimá bárzo rádá każe proznowáć. GostGosp 84.

»po szkodzie rozmysł« = za późno na zastanowienie (1): Po ſzkodzye rozmyſł. RejZwierz 39v marg.

Zwrot: praw. »sobie na rozmysł brać, dać [komu]; czas do rozmysłu brać; wziąć przedłużenie na rozmysł; przedłużenie czasu na rozmysł uprosić« [szyk zmienny] (1:1;1;1;1): BierEz E4; Kſiążę Frydrych iż wielka rzecż byłá/ wziął ſobie przedłużenie ná rozmyſł/ potym dał táką odpowiedź [...] BielKron 196; gdyż áni Kopiey dekretu/ áni przedłużenia cżáſu ná rozmyſł ná ty wſſytki rzecży vproſić niemożem/ niemáſz iuż nic ocobyzmy mieli więcey proſić BielKron 209, 208v; Y przetoż zapálczywym rádzą/ [...] áby gdy ſię rozgniewáią/ Paćierz ábo Zdrową Máryą zmowili: toż dopiero czás do rozmyſłu bráli. SkarKaz 314a.
Wyrażenia: »dobry, poważny (a. rozważny, a. uważony), mądry, baczny, roztropny rozmysł« [szyk 7:4] (4:3:2:1:1): BielKron 213; Ale gdyż cie Pan Bog obdárzyć racżył s przyrodzenia roſtropnym bacżeniem/ [...] ták rozumiem że ſobie oſtátká s ſwego uważonego rozmyſłu dołożić będzieſz umiał/ y ſławę/ y myſl ſpokoyną/ y żywoth poććiwy/ y Pánu Bogu wdzięcżną ofiárę RejZwierc A3v; Abowiem zá roſtropnym rozmyſłem á zá bácżnym ćwicżeniem iuż tuż oná zacna towárzyſzká cnoty ſwiętey ſtałość mocna przypádnie RejZwierc 73, 86v, 116, 149v; SkarŻyw 332; CzechEpPOrz *4; ActReg 53; Bo iáko w rzecżách potocżnych/ mądry á długi rozmyſł/ nie máło świátá podáie y przynośi temu/ ktory cokolwiek przed ſię bierze: ták y w duchownych toż właśnie bywa. LatHar 663; GDyż w rozmyśle dobrym [in deliberatione JanStat 542] zależy mátká cnót Diſcretio, to ieſt dobré rzeczy vważenié y rozeznánié SarnStat 144.

»(nie)długi rozmysł« [szyk 3:1] (4): [Luter przyznał się do swoich ksiąg] ále co ſie tycże/ ábych teras nánię miał odpowiádáć/ wielka rzecż ieſt/ potrzebá ná to długiego rozmyſłu/ by ſie co ku vpadku nierzekło BielKron 196v; HistLan F2v; KochAp 6; LatHar 663.

»trudny rozmysł« (2): SkarŻyw 332; Ná to iáko Moyzeſzowi/ rády wam z niebá y rozumu wielkiego potrzebá/ ná ták trudny rozmyſł y wielkie Korony wſzytkiey niebeśpieczeńſtwo. SkarKaz 120a.

»wielki rozmysł« (3): A ieſliby tá rzecż potrzebowáłá wielkiego rozmysłu [maiorem deliberationem]/ niechby ná inſzy dźień [król] odłożył oznaymienie zdánia ſwego/ y wyroku vcżynienie. ModrzBaz 29v; GostGosp 84; SkarKaz 610a.

Szeregi: »rozmysł a myśl« (1): Co wſzytko poććiwemu nie może przypáść iedno z rozmyſłu poważnego á z myſli nieuſtráſzoney. RejZwierc 86v.

»rozmysł a rada« (1): Bo ieſli go rozmyſłem á dobrą rádą nie zwalcżyſz/ byś też nań nabárziey z dáleká zgrzythał zębámi/ tedyć mu to nic nie záwádzi. RejZwierc 76v.

α. W funkcji przysłówka (86):

»rozmysłem« = po namyśle, rozsądnie, świadomie (4):

~Wyrażenia: »długim rozmysłem« (1): Nie twoiá to rzecz/ bráćie Seymowe vchwáły. Gánić: widzę że długim rozmyſłem ſię ſtały. Prot C4v.

»rozmysłem rozważnym (a. poważnym, a. uważnym), roztropnym rozmysłem« [w tym: rozważnym i poważnym (1)] [szyk 2:2] (3:1): doſyć ieſt zacnych á poććiwych ludzi ná ſwiecie/ ktorzy ſie tákiemi vnioſłemi á záplotłemi rzecżámi nicz nie báwią/ á żywotow ſwych y obycżáiow ſwych poććiwych záwżdy rozmyſłem rozważnym y poważnym vżywáią RejZwierc 100v, 81, 162v.

Szeregi: »radą a rozmysłem« (1): Bo kthora rzecż nie będzye ſłuſzną rádą á roſtropnym rozmyſłem rozważona/ trudno kiedi ma być y ſtátecżna y doſkonáła. RejZwierc 162v.

»rozumem a rozmysłem« (1): Ale cokolwiek będzie nadobnym rozumem á vważnym rozmyſłem ſpráwowano/ tho wſzytko nadobnie przyſtoi poććiwemu cżłowiekowi. RejZwierc 81.~

Wyrażenia przyimkowe: »bez, krom, oprocz rozmysłu« = lekkomyślnie, bezmyślnie, głupio, prędko, natychmiast; ex tempore Mącz, Modrz; non ex composito Mącz (44:2:1): RejKup b3, f5v; Bowiem my ná ſwey woley by ná lepie ptacy/ Bez rozmyſłu giniemy nędzni nieboracy. RejWiz 37; Iuż widzę bez rozmyſłu gdy cżás przydzye ſnádnie/ Ni wzwye żaden gdzye mu co z nieſzcżęſcia przypádnie. RejWiz 126; Káżdy teraz winuie z oſobná ſwe ſpráwy/ Iże ták bez rozmyſłu żył by błazen práwy. RejWiz 163; A tu vważ co to ieſt/ gdy kto bez rozmyſłu/ Vżywa w tákich rzecżach z vporem vmyſłu. RejWiz 192, 48; Przeto rádzę áby bez żadnego rozmyſłu Helená byłá im wroconá s tymi rzecżámi ktore Paris pobrał. BielKron 59v; Toryzmundus gdy obacżył oycá zábitego Teodoriká/ bez rozmyſłu litował oycá/ chćiał Attilę gonić áż do Węgier BielKron 298; GórnDworz V4v; RejPos 266v; BiałKat 201; KuczbKat 395; Abowiem gniew bez rozmyſłu tedy go mądrzy ludzie nie zową gniewem/ ále furią á ſzaleńſtwem. RejZwierc 80v; Kto bez rozmyſłu zácżyna ſwe ſpráwy/ Może być názwan w kukle błazen práwy. RejZwierc 214v; Káżda rzecż ktora bez rozmyſłu bywa/ Nietrefny koniec záwżdy rádá miewa. RejZwierc 228v, 30v, 41, 81v, 110, 201v, 202; Strum H4; PaprPan R3; WCzorá czekáiąc ná twé obietnice/ Y zábywáiąc nieiáko teſknice/ Nápiſałemći krom rozmyſłu wſzego Ten rym niegłádki/ zkąd byś ſercá mego Fráſunk poznáłá KochFr 74; BielSjem 10; LatHar 198; SkarKaz 314a.

~bez rozmysłu czego (1): W tych nádzyeię/ wżdyć też ſą/ może ſie nie trwożyć/ A wſzetecżnych ſzácunki ná ſtronę odłożyć. Ktorzy bez rozmyſłu ſpraw á záwżdy w ſwey woli/ Vżywáią wſzetecżnie máiąc ſwiát po woli. RejWiz 2.

W połączeniach szeregowych (3): RejPos 192 [2 r.]; Ale gdyby też pomiernie/ poććiwie/ pobożnie/ á ſkromnie cżáſow ſwych vżywał/ tedyby y roſkoſznie żyw był/ y dłużeyby ſobie tego żywotá pociągnąć mogł/ á niżli go ſwowolnie/ beſpiecżnie/ á bez wſzego rozmyſłu ſłuſznego/ nicz ſie nań nie rozmyſláiąc/ vżywa. RejZwierc 157.

Wyrażenia: »bez (a. oprocz) słusznego, dobrego, poczciwego, statecznego rozmysłu« [szyk 5:1] (3:1:1:1): BibRadz *4; RejPos 183v; gdyż bez ſłuſznego rozmyſłu nicż ſłuſznie poſtánowiono być nie może RejZwierc 124, 138, 157; Przeto niedziw/ że iedni o nie [o Pańskie świętości] máło dbáią/ á drudzy ie bez nabożeńſtwá y bez dobrego rozmysłu prziymuią/ á nie ktorzy też niemi gárdzą. KarnNap A2v.

»bez rozmysłu sw(oj)ego« (2): áby żadney rzecży nigdy nie cżynił vkwápliwie á nierozmyſlnie/ bez rády á bez ſłuſznego rozmyſłu ſwoiego RejPos 183v, [249].

Szeregi: »bez rozmysłu a bez bojaźni Bożej (a. Pańskiej)« (2): A ieſliby cie to nie ruſzyło/ tedy cie wżdy niechay ſtrách ruſzy á ony ſrogie ſtátuta vcżynione ná tákiego/ ktory bez rozmyſłu á bez boiáźni Páńſkiey buia ſobie RejPos 264v; RejZwierc 138.

»bez rozmysłu a bez dobrej sprawy« (1): Bo ná poły s trućiną ſą tákie potráwy/ Ktore ſą bez rozmyſłu á bez dobrey ſpráwy. RejWiz 49.

»nie leda jako a oprocz rozmysłu« (1): abychmy ná to pámiętali/ maiąc to vſtáwicżnie ná dobrym bácżeniu/ iż nie ledá iáko á oprocż ſtátecżnego rozmyſłu w piśmiech świętych obieráć ſię mamy BibRadz *4.

»marnie a bez rozmysłu« (1): A nie bacżymy thego iż ná nędzney zagrodzie ſiedzimy/ á kiedy każą tedi záwżdy wnet z niey prowádzić ſie muśimy/ y wſzytko márnie á bez rozmyſłu RejZwierc 137v.

»niebacznie i bez rozmysłu« (1): Trudno ma vróść/ co kiedy niebácznie/ Y bez rozmyſłu ſzumna głowá zácznie. KochPij C3v.

»bez (a. krom) (po)rady a (i) (bez) rozmysłu« [szyk 2:1] (3): Mącz 310b; Bez rády á rozmyſłu nicz nie cżyń RejPos 183v marg, 183v.

»bez rozmysłu, płocho« (1): dziwowáli ſie mu [Skanderbegowi] potym iego rycerſtwo iż ták ná ten cżás ſobie źle pocżął bez rozmyſłu płocho/ cżego przed tym niecżynił BielKron 250.

»prędko (a. z prędka), (a) bez rozmysłu« (2): Mącz 398d; A przeto ći/ ktorzi o rzecżách ważnych á wielkich vmyślnie z prędká á bez rozmysłu/ y ſámi mowią/ y po drugich tego chcą/ ábo ie ná to wyćiągáią: o tych ma być rozumiano że to ná okaz cżynią ModrzBaz 27.~

»z rozmysłem« = po namyśle, rozsądnie, świadomie; cum deliberatione JanStat, JanPrzyw; cum ratione Mącz; cogitato, composito, consulto, data opera, meditate Calep; consideratione JanStat (35): Iż wſzytkiego pomiernie z rozmyſłem vżywa/ Iuż iáko pącżek w máſle/ w dobrey ſławie pływa. RejWiz 19v, 16v, 18, 62v; Zá napirwſzą roſkoſz kładł/ gdy s ſzcżęſcia ſámego/ Bez trudnego nábycia/ iż kto dobrá ſwego/ Pobożnie á z rozmyſłem/ vżywa ná ſwiecie/ ten roſkoſzą ſzáfuie/ y zimie y lecie. RejZwierz 134, 35v, 132v; Mącz 347b; iż wżdy rzeką iż to był dobry cnotliwy á poććiwy cżłowiek/ á czokolwiek cżynił wſzytko z rozmyſłem cżynił. RejZwierc 81v, 53; Calep 212a, 228b, 646b; Tego [Bóg człowieka] tedy z rozmyſłem przed inſzymi ſtworzył/ Y Duchá mu mądrośći w iego ćiáło włożył. SapEpit B2.

~W połączeniach szeregowych (2): A o coż ſie tu iuż troſkáć? owſzem pilnieyſza o tho ſie ſtáráć/ áby to kiedykolwiek przidzie co powinnie prziść ma/ prziſzło z dobrjm rozmyſłem z roſtropnym poſtánowieniem/ z vſpokoionym ſumnieniem á z boiáźnią Bożą. RejZwierc 166; CzechEpPOrz **v.

W przeciwstawieniu: »z trzaskiem ... z rozmysłem« (1): Ci zwłaſzcżá co nie radzi w rozſądkach ſwych błądzą/ A co nie wſzyſtko s trzaſkiem lecż z rozmyſłem ſądzą. HistLan F5.

Wyrażenia: »z dobrym, nadobnym, pilnym rozmysłem« = cum bona deliberatione, pia consideratione, rationabile JanStat; cum matura deliberatione JanPrzyw [szyk 12:2] (12:1:1): GórnDworz F3v; RejZwierc 38, 81v, 166, 267; Strum H3; CzechEpPOrz **v; WerKaz 303, 304; A ták z tych przyczyn vważywſzy wſzytki rzeczy dobrze v śiebie/ z dobrym rozmyſłem náſzym/ [...] SarnStat 12; Dla tego tenże Státut iáko porządny y z dobrym rozmyſłem vczyniony w ten náſz ninieyſzy Státut od ſłowá do ſłowá ſkázuiemy potrzebnie włożyć SarnStat 384, 144, 908, 925; [KsięgiSądWiej 1600 nr 983].

»z lepszym rozmysłem« = chętniej (1): Dla tego pan moy nigdy żadney rzeczy z lepſzym Rozmyſłem niechciał przedáć, iáko tey wioſcyny CiekPotr 43.

»z wielkim rozmysłem« (3): Strum H3v; trzebá było czynić to z wielkiem rozmyſłem/ iżby to co ſię czym ku dobremu końcowi/ ku złemu obracane bydź nie mogło. GórnRozm Ev; A śmiáłość muśi mieć kres/ bo kto pokoſztuie Przygody/ z więtſzym potym rozmyſłem woiuie. KmitaSpit C2.

Szeregi: »dobrowolnie a z rozmysłem« (1): A ty ſwoię [cnotę] dla kęſá nędznego pożytku dobrowolnie á z dobrym rozmyſłem błotem á ſmierdzącym gnoiem zágrzebaſz/ á práwie iákobyś ſie wſtydził iákoby zá iáki zły vcżynek zá nię. RejZwierc 38.

[»z rozmysłem i nieprzymuszony«: Stanąwszy oblicznie przed prawęm Stanisław Dudek z dobręm rozmÿslęm ÿ nieprzÿmuszonÿ zeznal, ÿz [...] KsięgiSądWiej 1600 nr 983.]

»z rozmysłem a z obaczeniem« (1): Abowiem ták Mędrcy powiádáią/ iż ſzcżęſliwy to káżdy ieſt kto ſie czudzą przygodą ſkarawſzy/ ſwey ſie z dobrym rozmyſłem á z obacżeniem przeſtrzega. RejZwierc 267.

»powoli a z rozmysłem« (1): Bo y háwtowánie/ y káżda ſubtylna robotá záwżdy pięknieyſza bywa/ ktora powoli á z rozmyſłem bywa robiona. RejZwierc 15.

»z rozmysłem a za radą rozumu« (1): A ták káżdy poććiwy ma ſie pilnie rozmyſláć ná káżdą ſpráwę ſwoię/ áby iey záwżdy z nádobnym rozmyſłem á zá rádą ſławnego rozumu poććiwie vżywał. RejZwierc 81v.

»z rozmysłem, statecznie« (1): Zaſz przytym nie może być bieſiádá pocżćiwa/ Choć iey káżdy z rozmyſłem ſtátecżnie vżywa. RejWiz 17v.

»z rozmysłem i uważeniem« (1): áby rzeczonym obyczáiem pozwáni z dobrym rozmyſłem y vważeniém [cum bona deliberatione et discretione JanStat 54] ná rzeczy ſobie zádáné odpowiádáli SarnStat 144.~

a. Świadome zaplanowanie złych czynów, premedytacja (5):
Wyrażenie: »rozmysł prawy [= rzeczywisty]« (1): gdyż y mężoboyſtwo może być s trefunku/ s przygody/ á nie z vmyſłu złego. Ale co iuż pochodzi s ſercá á z rozmyſłu práwego/ tho v tego Páná záwżdy było y ieſt przemierzłe RejPos 181.
Szereg: »serce a rozmysł« (1): RejPos 181 cf Wyrażenie.
Wyrażenia przyimkowe: »z rozmysłu« = z premedytacją, umyślnie (3):

~W połączeniu szeregowym (1): Ale kto z vporu á z rozmyſłu á dobrowolnie wzgardza wolą á roſkazánie Páná ſwego/ á nie ſzuka miłoſierdzya iego/ iuż táki áni w docżeſnych áni w wiecżnych pociechach ſwoich nie má nigdy miłoſierdzya żadnego RejPos 180v.

W przeciwstawieniu: »z rozmysłu ... z zgwałconego przyrodzenia [= przymusu]« (1): RejPos [249]v cf »z rozmysłu, z uporu«.

Szeregi: »z rozmysłu, z uporu« (1): áby wżdi miał wymowkę/ iż nie z rozmyſłu/ nie z vporu/ ále z zgwałconego przyrodzenia twoiego/ tho [niemiłosierdzie] tobie przypadáć muſiáło/ á ápelluy pilno do miłoſierdzya Páńſkiego ſwięthego RejPos [249]v.

»z rozmysłu, po woli [= dobrowolnie]« (1): Lecż ten choćby ſie vnioſł nie dziw mu w niewoli/ Więtſzy to dziw kto łotrem z rozmyſłu powoli. RejZwierc 241v.~

»z rozmysłem« = z premedytacją, umyślnie (1): Ale kto ſie záſię w tym iáko kot záplecie/ Ten z rozmyſłem ſzáleie y źimie y lecie. RejWiz 193v.

5. Pomysł, zamysł, plan, zamiar (często oceniany jako naganny); pensum Mącz; deliberatio Modrz (40): Wierzmi ſtaną tam wymyſły A odmienią ſie rozmyſly RejJóz E3; Mącz 288c; A przeto tákowe popędliwośći ſerdecżne ieſli niemogą być wykorzenione/ tedy wżdy iednák máią być hámowáne á powśćiągáne/ á niemáią być obrácáne do żadnych rozmysłow/ áni do żadnych ſpraw [nec in deliberationes, nec in actiones ullas]/ gdy śię zbytnie z cżłowieká wynorzáią. ModrzBaz 7v.

rozmysł czyj [w tym: pron poss (15), G sb i pron (12), ai poss (3)] (30): RejJóz [I3]; Pleban ſię pytha orozmyſlach kupczowych RejKup Iv; ieſliże go [Pana] zániedbaſz á obłądziſz ſie od niego w złym rozmyſle ſwoim/ gdzye ſie obroćiſz/ y kogo opiekálniká maſz nád ſobą. RejPos 169; Gdyż ten ieden cżłowiek kiedyby ſie z myſlą ná niepotrzebne rzecży nie vnośił/ ná rowneyby rzecży mogł przeſtáć ku wcżáſowi á ku pokoiowi ſwemu/ á nierownoby mogł lepſzych cżáſow vżyć/ niż w ták záwikłánych á rozno roznieſionych rozmyſlech ſwoich. RejZwierc 20; y w tym ſą dziwne rozmyſły ludzkie. Ieden ſobie ſzuka żony z wielkich ſtanow/ nádziewáiąc ſie s tego y powagi y tytołow y rozmnożenia iákiego domowi ſwemu doſtáć. Drugi záſię niedba ni ocż RejZwierc 30v, 67; StryjKron 482; KochPam 83. Cf »popchnąć za rozmysłem«, »rozmysły świata tego«.

W połączeniu szeregowym (1): to ſie dopirko kręći/ to ſie dopirko fráſuie/ tho dopiro będą dziwne rozmyſły w oney błędney duſzy iego/ to dziwne obietnice/ dziwne wymyſły RejPos 248v.

W charakterystycznych połączeniach: błędne rozmysł(y), dziwne (3), marny, niepotrzebne (2), szalony(-e) (5), zawikłane, zły(-e) (3).

Zwroty: »nie mieć [na co] rozmysłu« (1): Vobis quid faciatis minus pensi est, Nic wy o tym nie myślicie. Albo nie macie ná to żadnego rozmysłu co byście mieli czinić. Mącz 288c.

»popchnąć [kogo], (po)puścić [kogo] za rozmysłem jego itp.; udać się, puścić się, popchniony za rozmysłem swoim (swym) (a. mniemania swego)« [w tym: puścić a popchnąć (1)] = (pozwolić) robić, co się chce (8:4;4:2:1): A iam ich też popuśćił zá ich ſwowolnym rozmyſłem/ Iż ſzli z vpornem ſercem zá ſwoim ſproſnym wymyſłem. LubPs S4v; Gdyż Pan ná żadney piecży nie ma złośćiwego/ A ieſzcże go precż popchnie zá rozmyſłem iego. RejWiz 135; Ale ktho wzgárdzi ſwięte ſłowá á miłośćiwe vpominánia iego/ iuż nie tylko áby go pociągnąć miał/ ále go owſzem obiecał popchnąć zá ſzalonym rozmyſłem iego RejAp 44v; Ale gdy iuż weźmie wędzidło ná zęby á puśći ſie ſwowolnie zá rozmyſłem ſwoim/ iuż Pan tákiey mocy á thákiey zwirzchnośći záwżdy ſie przał RejAp 106, 124v, 198v; A co nád nagorſze/ że cie iuż ten Pan chce wyrzućić z opieki ſwey/ á iż cie chce puśćić á popchnąć zá ſzałeńſtwem [!] twoim á zá błędnym rozmyſłem twoim. RejPos 197, 166v, 209v, 229v, 239, 245 (9); RejZwierc 5v [2 r.], 91v.

»wziąć sobie na rozmysł [cum inf]« = postanowić, zaplanować (1): Wźiąłem ſobie ná rozmyſł W.M. ſie rádźić. PaxLiz E.

Wyrażenie: »rozmysł(y) świata tego« (4): RejPos 206; Serce cżyſte nie tylko ná iedno rozumiano być ma cżyſte/ ále ná wſzytko/ áby było cżyſte á chędogie we wſzytkich rozmyſlech niepotrzebnych ſwiátá tego RejZwierc 140v, 178, 180.
Szeregi: »rozmysł a mnimanie« (1): A coż też inſzego Pan cżynić ma? nielza iedno iż muśi wedle obietnic ſwoich káżdego tákiego puśćić zá złym rozmyſłem á zá złym mnimániem iego/ áż do zginienia iego. RejPos 262.

»wymysł a rozmysł« (1): Tá ſektá Sáduceyſka/ ktorą thu Ewányeliſtá wſpomina/ był też ieden cech zakonnikow/ ktorzy ſie też vdáli byli zá wymyſłem ſwoim/ á zá rozmyſłem mnimánia ſwego RejPos 229v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Wyrażenie przyimkowe: »z rozmysłem« (3): Tákżeć nieprzyiacielá pirwey trzebá zmorzyć/ A potym go żelázem y cżym możeſz trwożyć. Bo iáko ná świeżego kto chce prętko wſkocżyć/ Wnet cżáſem choćbyś nie rad/ muśiſz ná zad krocżyć. (marg) Walká zrozmyſłem. (–) RejZwierz 31v; A tu ſie ćwicż á vcż káżdy przełożony ſwiátá tego/ z iákim rozmyſłem maſz co cżynić/ á iáko ná cżyie ſtáránie maſz co cżynić RejPos [323]; O Tych Stáwiéch nic nie chcę piſáć/ ábowiém z iákim ié rozmyſłem buduią/ tákim ié téż ſpuſzczáią. Strum K3.
W przen (2): Rádzęć mieyże ſie ná piecży/ á dzierz ná wodzy tego ſwowolnego oſłá/ ciáło y myſl ſwoię/ á nie dáy ſie vnośić w rozmáite rozmyſły pocżćiwey duſzy ſwoiey. RejPos 147, 248v.

Synonimy: 1. rozbaczność, rozeznanie, rozsądek, roztropność, rozum.

Cf NIEROZMYSŁ, ROZMYŚLENIE

RS, (AĆ)