[zaloguj się]
[pdf]

ROZSĄDEK (536) sb m

rozsądek (524), rosądek (12); rosądek ComCrac, MycPrz (6); rozsądek : rosądek BielKron (8:2), BiałKaz (1:1), PaprUp (3:1), Calep (8:1).

rozsądek (536), [rozsędek].

rozſ- (472), roſſ-, rosſ-, roſs- (37), rękopisy nieodróżniające s : ſ oraz teksty transkrybowane (15).

o oraz e jasne.

Fleksja
sg pl
N rozsądek rozsądki
G rozsądku rozsądków
D rozsądkowi, rozsądku rozsądkom
A rozsądek rozsądki
I rozsądkiem rozsądkami
L rozsądku rozsądkach
V rozsądku rozsądki

sg N rozsądek (35). ◊ G rozsądku (139). ◊ D rozsądkowi (44), rozsądku (6); -u Diar, UstPraw, SarnUzn, GórnTroas, CzahTr; -owi : -u SarnStat (4:1). ◊ A rozsądek (175). ◊ I rozsądkiem (70); -em (2), -(e)m (68). ◊ L rozsądku (42). ◊ V rozsądku (1). ◊ pl N rozsądki (4). ◊ G rozsądków (8); -ów (2), -(o)w (6). ◊ D rozsądkom (3); -om (1), -óm (1) JanNKar (1:1), -(o)m (1). ◊ A rozsądki (4). ◊ I rozsądkami (2). ◊ L rozsądkach (2); -ach (1) PowodPr, -åch (1) HistLan. ◊ V rozsądki (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.; poza tym XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów) w cytacie s.v. rozprawić.

1. Mądrość, roztropność, wysokie zdolności umysłowe; intellectus Vulg; iudicium, mens, ratio Modrz; iudicium acre a. intelligens a. limatum a. politum a. prudens Cn (153): bo rozſądek z wyádomosći vraſta/ á wyádomosć s poſpolitowánya myedzy ludzi siły byerze/ gdy ſie ktho myedzy ludźmi ſchowa/ s kthorych rzecży bacżąc wſſytko ſobye zgromadza á w pámyęć chowa/ wcżem potem mądrem ſie sſtáć musi. GliczKsiąż L3; Dał im [Bóg ludziom] rozſądek/ ięzyk/ oczy/ vſzy/ y ſerce ku myſleniu BibRadz Eccli 17/5 [przekład tego samego tekstu GrzegŚm]; wielce ſię tedy [...] weſelę/ poniewaſz ćię widzę ták przes oycowſką pilność/ yako y przes twoy właśćiwy roſſądek ku dobrym náukam y zacnym ćwicżeniom zewſzyſtkiey chući ſkłonnego być. KwiatKsiąż A3v, F2; Prot D2v; GórnDworz F5v, Ffv, Ii6; GrzegŚm 31; MycPrz II D2; BiałKaz I3v; CzechRozm 119v, 203, 237v; ludźie márnochlubni/ [...] ku ozdobieniu ſámych siebie obrácáią ie [szaty]/ á dla iych świetnośći/ chcą być zá wielkie pocżytáni/ nie bez wielkiey rozſądku płochośći ModrzBaz 50, 50v, 62v; Oczko 34; Niewiem ktoby miał być/ ták bárzo ná rozſądku pokarány od Bogá/ ktoryby ſię iedno rzezwie przypátrzył Wędźidłu I.M. [...] żeby tego wyznáć nie muśiał: iż to wſzytko poſzło z nie Chriſtyáńſkiey miłośći: ále z iákieieś ſurowey á dźiwney nienawiśći. CzechEp 52, 319; NiemObr 125; po Mieciſlawie nieporzadnem onim/ Sinu Boleſlawowem wroſſatku ſzalonim. [...] Wten tzas wzgardzona bela ta ſlachatna cznota [prawda] PaprUp A3; Phil L4; To tedy powiedam y oświadczam ſię w Pánu: ábyśćie ſię więcey nie ſpráwowáli iáko ſię Pogánie ſpráwuią w proznośći vmyſłu ſwego/ záćmiony máiąc rozſądek WujNT Eph 4/18; SarnStat 453; Ze dwu przyczyn/ tę pracą tobie ofiáruię: [...] Z drugiey/ że mi świádomy rozum w twoiey głowie: Wielkiemu rozſądkowi y roſtropney mowie/ Przyſłuchałem ſię dobrze ZbylPrzyg ktv.

W połączeniach szeregowych (6): GórnDworz M8; BielSpr 75v; tedy to prawdá że [bestyje i gadziny bezrozumne obrażone będąc] ſię mſzcżą: ále ſie mſzcżą: iż rozumu/ bácżnośći/ y rozſądku nie máią. Bo gdyby miáły/ tedyby ſie podobno nie mśćiły CzechRozm 242; LatHar 34. Cf »wedle rozsądku«, »z rozsądkiem«.

W przeciwstawieniu: »rosądek ... głupstwo« (1): SKIńie Pan Bog pyſznego do końcá go ſtłumi/ A roſądek z baczenim w głupſtwo mu odmieni. MycPrz I A2.

W charakterystycznych konstrukcjach: być jakiego rozsądku (7); kto jakiego rozsądku (4).

Przysłowie: Rozſądku tám nie máſz kogo iuż gniew rządzi Phil I.
Zwroty: »rozsądkiem dość« (1): Bo w tákiey przygodzie dozwolone ieſt vżywánie loſow: iż Bog nie bywa kuſzon/ gdy tego od niego żądamy/ czego ludzkim rozſądkiem dość nie możemy. WujNT 398.

»mieć rozsądek (a. co (nieco) rozsądku); rozsądku nie mieć, nie mający« [szyk zmienny] (11;4:2): GliczKsiąż L3; Niebaẃ ſię dlugiemi ſłowy z ſzalonym/ áni ſię przyſtępuy do tego ktory niema żadnego rożſądku [!] [ad insipientem ne accedas]. BibRadz Eccli 22/14, Eccli 22/18; GórnDworz Ii7; BiałKat 121; WujJudConf 251; Przetoż też/ mowiąc o tym ſwym Bogu zmyſlonym/ y o trzech oſobách iego ſámi nie rozumieią co mowią. [...] Iáko to káżdy/ co iedno ma co rozſądku zdrowego/ obacżyć ſnádno może z wyznánia onego/ ktore Athánázemu przywłaſzcżáią CzechRozm 18v, 242; Y owſzem/ [sąd Salomonowy] ták wiele pewnego dowodu y rozumu w ſobie ma/ iż káżdy/ kto dobry rozſądek ma [omnes recte sentientes]/ pochwálić go muśi. ModrzBaz 90, 97; SkarŻyw 317; CzechEp [3], 224, 365; GórnTroas 5; LatHar 58; WysKaz 14.

»przychodzić ku rozsądkowi« (1): Abowiem ia/ okrzcżony będąc záraz po vrodzeniu [...] ſkorom ku rozumowi przychodźić y rozſądkowi zdrowemu pocżął: zárázem ſię o tym bádał/ iákie też było to moie krzcżenie CzechEp 85.

»[co] przypuścić do rozsądku swego« = zastanowić się nad czymś (1): Iakoſz/ yſami to przipuſſccie doroſſadku ſwego ieſli to tilko dwoch abo trzech ſprawa y ſad bel PaprUp Gv.

»(ludzkiemu) rozsądkowi się sprzeciwiać, przeciwny« [szyk zmienny] (3:1): co ſie y ſámemu rozſądkowi ludzkiemu z przećiwia/ ktory tego nie ćierpi/ áby ſtworzenie/ rzecży ſtworzyćielowych popráwiáć miáło. CzechRozm 100; Mowięć to iż [twój wywód] mi ſie namniey nieſpodoba/ á to dla tego: iż ieſt przećiwny y rozſądkowi zdrowemu/ y temu tám zakonowi/ o fałſzywych świádkách/ Moyżeſzowemu CzechRozm 232v, 100 marg, **2v.

»stracić rozsądek« (1): ponieważ ſtráćiwſzy rozſądek [Amissa enim mente]/ vtopiwſzy rozum/ zátoną wſzytki ſpoſobnośći do vcżćiwych vcżynkow ModrzBaz 52.

»rozsądkiem uważać, uważający« (2:1): CzechEp 55; NiemObr 9; Co miło bywa zá weyźrzeniém piérwſzym/ To kiedy człowiek/ ſwym rozſądkiem ſzérſzym/ Vważa pilno: z żołćią być zmiéſzano Obaczy ZawJeft 25.

Wyrażenia: »baczny rozsądek« [szyk 5:1] (6): GostGosp 1, 148; Abowiem wielomowność iáko ieſth brzydliwa/ z niey bowiem pochodzi oſtentacio animi, niewiem áby kto będąc bácżnego rozſądku tego bacżyć nie miał. Phil G2; PaxLiz A3, E. Cf »z bacznem rozsądkiem«.

»rozsądek cielesny« [szyk 3:1] (4): w tym ćię też przeſtrzegam y vpominam/ ábyś záwżdy ráczey wierzył iednemu świádectwu porządnie z ſłowá Bożego przywiedzionemu: niżli náſubtylnieyſzym/ y napodobnieyſzym wywodom y dowodom/ z ludzkiego rozumu vcżynionym: choćiaſzby ſie ony ćiáłu/ y rozſądkowi ćieleſnemu ſpodobáły CzechRozm 2v, 123v; CzechEp [3]; WujNT Yyyyyv.

»dobry rozsądek« = rectum iudicium, recta ratio Modrz [szyk 12:4] (16): Vręgácż chce rozum mieć/ ále go nie naydzye/ Kto dobrego rozſądku/ ſam do niego zaydzye. BielKom B8v; GórnDworz I3v, K5, Ii7; WujJudConf 251; Kogo wzruſza rzecż iáka lubiezna y dodawa mu tey nádźieie że iey doſtąpi/ ábo on ktory iuż pożądáną rzecż otrzyma y ztądſię [!] weſeli/ á co o niem rozumieſz/ żeby miał dobrego rozſądku w ſpráwách ſwych vżywáć? ModrzBaz 7, 5v, 24v, 58, 90; GostGosp 1, 18; GórnTroas 5. Cf »z dobrym rozsądkiem«.

»do(j)źrzały rozsądek« (2): wſzákoż iednák iż nie wſzyścy doſkonáłego ſą rozumu/ y doźrzáłego rozſądku/ nie záwádźi cżáſem oſobno o káżdym z nich [przykazań] ſumnienia ſwego ſpytáć/ y z nim ſię przed Spowiedźią obráchowáć. LatHar 130, 58.

»duchowny rozsądek« [szyk 2:1] (3): BiałKat 121; Lecż kto przyczynę tego/ nie rozrywką ćieleſną/ ále duchownym rozſądkiem vważáć będźie/ temu ſię namniey dźiwowáć nie trzebá NiemObr 9. Cf »z rozsądku duchownego«.

»rozsądek ludzki, człowieczy« [szyk 8:4] (10:2): iż ſzedziwe látá/ ktore zá długiem rzecży doſwiádſzeniem bacżenie/ y rozſądek cżłowiecży/ doſkonálſzy cżynią [...] GórnDworz H5, Kk4; CzechRozm 100 [2 r.], **2; Oczko 2; Wy wedle ćiáłá ſądźićie (marg) To ieſt rozſądkiem ludzkim, nie prawdziwie. (–) WujNT Ioann 8/15, s. 398 [2 r.]; JanNKar Av. Cf »wedle rozsądku człowieczego«, »przeciw rozsądkowi ludzkiemu«.

»rozsądkiem (a. trochą rozsądku) obdarzony« = mądry (2): y ktożby ſie tego śmiał wáżyć/ zwłaſzcżá bácżny á rozumem y rozſądkiem zdrowym od Bogá obdárzony/ áby miáł wymyſły ludzkiemi Kośćioł Boży zádźierżywáć y záchowywáć? WujJudConf 206v; CzechRozm 81v.

»ostry rozsądek« (1): [ludzie szkolni] y głębſze náuki vmieią/ y ſtátecżnieyſzym á oſtrzeyſzym rozſądkiem [syncero iudicio] wſzytko rozbieráią. ModrzBaz 129.

»prawdziwy rozsądek« (3): KwiatKsiąż E; GórnDworz F7; ábyſmy widzieli/ że te rzecży [bojaźń a gniew] ſą iákoby domowi náſzi nieprzyiaćiele: ktorzi śię w nas ták w krádli/ iż zá ich opánowániem/ niemoże śię przy nas rozum ábo prawdziwy rozſądek oſtáć [non possit ratio consistere]. ModrzBaz 7.

»przyrodzony, wrodzony rozsądek« [szyk 2:1] (2:1): CzechRozm 123v; Trágoedią Seneki [...] poſyłam W.M. po polſku/ iżbyś W.M. przyrodzony rozſądek dobry máiąc/ y w náukách niepodle ćwiczony będąc/ przypátrzył ſię/ mogąli tym kſztałtem w polſczyznę wchodźić rzeczy/ ięzykiem Gréckim/ ábo łáćińſkim piſáné GórnTroas 5. Cf »wedle rozsądku wrodzonego«.

»rozumny rozsądek« (1): [w ludziach starających się o nieuleganie pokusom cielesnym] roſcie iákoby walká roſkoſzy/ á boleśći przećiwko rozumnemu rozſądkowi GórnDworz Ff4.

»sprawiedliwy rozsądek« (1): Ktore [przyczyny przypisania dzieła wszystkim wobec] ia/ ku temu wam końcowi/ przed ocży przełożę/ żebyśćie / y ony obacżywſzy/ á ſwoy zdrowy y ſpráwiedliwy rozſądek ku nim przyłożywſzy: nigdy ſie iuż ná potym prawdzie zbáwienney nie ſprzeciwiáli CzechRozm A3v.

»rozsądek stateczny« = rectum a. sincerum iudicium Modrz [szyk 1:1] (2): Ieſliby śię kto ná prędkie á nierozmyślne wotowánie zbytnie ábo vmyślnie wyſadzał/ zda śię/ że to więcey rośćie z okázowánia niepotrzebnego/ niżli z rozſądku ſtátecżnego/ y bez płochośći tám być nie może. ModrzBaz 26v, 129.

»rozsądek zdrowy« [szyk 13:13] (26): Prot Av; WujJudConf 206v, 251; CzechRozm A3v, 18v, 199v, 232v; SkarŻyw 317; ſkąd y ſam X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ y kto inſzy zdrowſzego rozſądku (bo impedit ira virum ne poſsit cernere verum) niech to vważa y rozſądza CzechEp 57; V mnie ieſt rzecż niepodobna/ żeby cżłowiek bácżny/ á z zdrowym rozſądkiem w rzecż tę wglądáiąc/ y temu co ſię ná świećie dźieie pilno przypátruiący [errata zmienia: przypátruiąc]: nie miał z tąd tam vpátrzyć y poznáć Antychriſtá tego iż iuż ieſt ná świećie: [...] y kto nim ieſt. CzechEp 365, *3, *4v, 11, 53, 85, 147, 224; Phil S; WysKaz 14; Wolę tu nie obrażáć ánimuſow chorych [tj. oszustów czerpiących korzyści z udawanego nabożeństwa]/ Do ponowienia dawney wiáry bárzo ſkorych. Kłádę to ná Biſkupy y ná ſtárſze głowy: Niechay to pohámuie ich rozſądek zdrowy. KlonWor 47, 69. Cf »bez zdrowego rozsądku«, »wedle zdrowego rozsądku«, »z rozsądkiem zdrowym«.

Szeregi: »rozsądek i (a, abo) baczenie (a. baczność); rozsądek z baczeniem« = ratio et intelligentia Modrz [szyk 8:6] (13;1): ábowiem ták ſą sfáłſzowáne ſmyſłi [!] náſze/ iż też wielekroć podchodzą y wywráczáią rozſądek/ á bacżenie. GórnDworz H6, H5, I3v, I4v, K5, Mm3v; MycPrz I A2; [synowie wielkich panów] zbytnią pieſzcżotą wſzytkę moc rozſądku ábo bacżenia dobrego trácą [nervos omnes mentis sanae perdunt] ModrzBaz 12, 5v; CzechEp 11, 365; SarnStat 314; Gdyż máło od martwego piiánicá rozny: Bacżenia przyſtoynego y rozſądku prożny/ Ták ná tárgu iáko y przed Vrzędem błądźi: Bo go chmiel y iágodá/ á nie rozum rządźi. KlonWor 69. Cf »wedle rozsądku i baczenia«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»dowcip i rozsądek« (1): Boć iednák niech ſię iáko kto chce wierći: y ná ſwoy ſię rozum y vmieiętność niech iáko chce ſpuſzcża: y dowćipowi y rozſądkowi ſwemu niech vfa: przedśię to muśi być prawdá/ co Chrizoſtom powiedźiáł CzechEp 134. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rozsądek, mądrość« (1): Był [św. Leon papież] zmłodośći we wſzytkich náukach/ zwłaſzcżá świętych bárzo ćwicżony: rozſądek miał zdrowy/ mądrość dozſtáłą/ ſerce od grzechu cżyſte SkarŻyw 317.

»mozg i rozsądek« (1): ktoby [...] prawdę prawdźiwie miłował/ á przytym miałby co w głowie mozgu y zdrowego rozſądku/ niepodobna aby [nie miał przyjąć nauki Kościoła powszechnego] WysKaz 14.

»i myśl i rozsądek« (1): Ktore [popędliwości] w ludźiach nád ktoremi ſię zmocniły/ á moc ſwą wźięły/ y myśl y rozſądek [mentem et iudicium] wątlą/ zwyćiążáią y przewracáią ModrzBaz 71v.

»rozsądek i pamięć« [szyk 1:1] (2): po tym poznáć rozſądek dobry y pámięć/ cżym ſie raz obráźi/ áby ſie tego drugi raz vſtrzegł. GostGosp 18. Cf »z pamięcią i z rozsądkiem«.

»rozsądek, (a, i) rada« = ratio et consilium Modrz [szyk 2:2] (4): ModrzBaz 58; LatHar 34; Był [książę słucki, Siemion]/ y Koronie Polſkiey teſz podporą wielką. Mądrą rádą/ rozſądkiem onym známienitym/ Y do wſzyſtkich cnot innym przykłádem okwitym. KołakCath B3. Cf »z rozsądkiem a radą«. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rozum, (i, a, abo) rozsądek« = mens, ratio Modrz [szyk 15:1] (16): ktorego [króla Zygmunta Augusta] Pan Bog rozumem á wielkim rozſądkiem we wſzytkim obdárzyć ieſt racżył. BibRadz *2v; KwiatKsiąż E, F2; GórnDworz I4; WujJudConf 206v; Choćiaż tá rzecż [zaprzenie samego siebie] bárzo ſie zda trudna ćiáłu/ á nie znoſna/ y nieprzyſtoyna/ rozumowi y rożſądkowi [!] náſzemu. CzechRozm 227v, 227; ModrzBaz 7, 52; Oczko 2; [zły i nieprzystojny jest wykład Pisma Świętego, gdy kto] piſmem iednym ś. drugiego/ nie wykłáda/ á zwłaſzcżá trudnieyſzych mieyſc łácwieyſzymi/ [...] ále ſię ná ſwoy ábo ná cżyi inſzy rozum y rozſądek ſpuſzcża. CzechEp 151, 85; LatHar 130; WujNT Yyyyyv; czym z drógi zſtąpiłá Rozumu y rozſądku? plagą niezleczoną Ręki bozkiéy dotknionám GosłCast 26. Cf »przeciw rozumowi i rozsądkowi«. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Wyrażenia przyimkowe: »bez rozsądku« (9): Biſkup Krákowſki/ mnie vbogiego y naniſſſzego ſlugę Páná Iezu Kryſtá vkrzyżowánego/ [...] w tych kxięgach ſwoich bes wſzelkiego roſsądku i boiázni Bożey nazwał Apoſtátą KrowObr A2v; GrzegŚm 16; WujJud 259v; BudBib b2; że mi niedawno ieden przyganiał/ iż to słowo [Logos] y ktemu ine niektore/ niezáwżdy iednáko przekłádam. Lecż to bez rozſądku cżynił. Bo ludzie bácżni/ [...] wiedzą że nie iedno Greckie/ ále y inych ięzykow słowá ſą niektore/ co wiele rzecży znácżą. BudNT Ii6; á ták też ládá co bes rozſądku mowić będą: nic ſie nie náucżywſzy CzechRozm 70; CzechEp 51, 417.
~Wyrażenie: »bez zdrowego rozsądku« (1): Ktemu proſzę áby zá łáſką/ cżyiąſzkolwiek/ I.M. X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ ná mię ſię bez zdrowego rozſądku áni fráſował áni gniewał CzechEp 260.~

»wedle rozsądku« (5):

~W połączeniu szeregowym (1):CzechEpPOrz **v cf »wedle rozsądku wrodzonego«.

Wyrażenia: »wedle rozsądku człowieczego« (1): mowá tá [o Jezusie Chrystusie człowieku] byłá v Bogá/ ktory iż miał wężowi głowę zetrzeć/ y vcżynki Dyabelſkie zepſowáć: cżegoby wedle rozſądku cżłowiecżego żaden proſty cżłowiek wykonáć był nie mogł CzechRozm 25.

»wedle rozsądku wrodzonego« (1): Abyś W.M. wedle zdrowey rády/ y dowćipu y rozſądku wrodzonego/ iáko inſze rzecży rozſądzaſz: y to też rozſądzał. CzechEpPOrz **v.

»wedle zdrowego rozsądku« (2): A dla pilnieyſzego przecżytánia ich [Rozmów Chrystyjańskich]/ y dla doświádcżánia y vważánia/ wedle zdrowego rozſądku/ wſzyſtkiego tego co ſie w nich zámyka/ ná iáſnią przez druk wypuſzcżam CzechRozm A2v; CzechEp 11.

Szereg: »wedle rozsądku i baczenia« (1): Synu/ powiáda [Pismo Święte]/ nád vmárłym płácz/ á iákobyć ſię co ćięſzkiego sſtáło poczynay łzy wylewáć/ y wedle rozſądku y baczenia pokryi ćiáło iego/ á nie gardź pogrzebem iego. SkarKaz 386a.~

»z rozsądku« (1):

~Wyrażenie: »z rozsądku duchownego« (1): Iż tego niechcą mieć zá ſłuſzny y ważny przykład/ tedy to z vporu y z niedowiárſtwá/ á nie z wiáry zdrowey y rozſądku duchownego cżynią. CzechRozm 198v.~

»przeciw rozsądkowi« (2):

~Wyrażenie: »przeciw rozsądkowi ludzkiemu« (1): Iużemći znáć dał/ iż wykład tákowy/ ieſt ſzcżyrym wymyſłem ludzkim: kthory vroſł/ cżęśćią z złego przekłádu ſłowá greckiego/ częsćią też z omamienia duchá onego niecżyſtego. Nie tylko przećiw ſłowu Bożemu/ ále też y przećiw rozſądkowi ludzkiemu. CzechRozm 25v.
Szereg: »przeciw rozumowi i rozsądkowi« (1): Co wſzyſtko nie tylko ieſt przećiw Bogu ſámemu y ſłowu iego świętemu/ ále też y przećiw rozumowi y rozſądkowi náſzemu: żeby to Bog cżynić niepotrzebnie/ głupie y nieopátrznie miał: co przez Chriſtuſá Iezuſá vcżynił. CzechRozm 218v.~

»z rozsądkiem« (13): Vſtá ſpráwyedliwego mądrość rozmyſláyą/ A z rozſądkyem yęzyki ſwemi rozmawyáyą LubPs K2v; StryjWjaz C2v; tego [aby zły robotnik u dobrego się uczył] cżáſu ſwego Goſpodarz/ Vrzędnik/ włodarz/ ma z pobożnym rozſądkiem doględáć. GostGosp 36; Záprawdę z roſſądkiem to poruczono było. CiekPotr 10v; [[dobry człowiek] ſwoie rzecży roſpráwuie z rozſądkiem GilPos 282 (Linde w cytacie s.v. rozprawić)].

~W połączeniu szeregowym (1): Tedy niewiem z iákim vważánim: z iáką bácżnośćią/ y z iákim rozſądkiem/ piſmo to przećiwko nam przywiodł CzechEp 383.

Wyrażenia: »z bacznem rozsądkiem« (1): My Sinowie Oyca/ mi Poddani Krola/ powinni ſmi bronic/ y karac zbatznem roſſadkiem takowego ktori bi przeciwko tobie bel rebellis PaprUp G.

»z dobrym rozsądkiem« (3): CzechEp 413; ále ſię y w tákich [Bóg] nie kocha/ ktorzy tylko z namowy ludzkiey á nie z vprzeymośći ſercá ſwego/ áni z dobrym rozſądkiem/ áni z żywą wiárą do nabożeńſtwá przyſtępuią. NiemObr 15; WujNT 22.

»z słusznym rozsądkiem« (1): [człek poczciwy powinien mieć na pieczy] Aby z dobrą pámięcią y s ſłuſznym rozſądkiem/ Vmiał dom ſwoy roſpráwić ſtátecżnym porządkiem. HistLan Ev.

»z rozsądkiem zdrowym« (2): CzechEp 365; A przetoż ſpráwiedliwość może być ná świećie Bez práwá piſánego w tym y w tym powiećie. Kiedy wyſtępek nowy/ ſpoſobem też nowym Karzą ex aequitate, y z rozſądkiem zdrowym. KlonWor 65.

Szeregi: »z pamięcią i z rozsądkiem« (1): HistLan Ev cf »z słusznym rozsądkiem«.

»z rozsądkiem a radą« (1): Bo y w wielkich rzecżách dla tego Formularze ſą/ áby cżłowiek wſzyſtkiego w głowie nie nośił: ále gdy o cżym rzecż przypádnie/ do Regeſtru o onych rzecżách ſie vćiekał. A mądry z cżáſem popráwi z rozſądkiem á rádą/ co lepſzego będźie bacżył. GostGosp 1.

»z wyrozumieniem i rozsądkiem« (1): Tákże y stworzyćielem go [Chrystusa] ſwym wyznawamy, tylkoż z dobrym wyrozumieniem y rozſądkiem. CzechEp 413.~

W przen (3): Możeli też oko cieleſne rozumu ludzkiego/ kroleſtwo to duchowne vpátrzyć? Abo możeli ie rozſądek dowćipu ludzkiego ogárnąć? CzechRozm 185, 247v; ModrzBaz 7.
Przen (1):
Wyrażenie: »opaczny rozsądek« (1): O opácżny rozſądku [O praeposterum iudicium]/ iáko wielką maſz ſwąwolą w ludźioch/ ktorzi wzgárdźiwſzy Boże y wiela narodow práwá/ ták wiele ſobie przypiſuią ModrzBaz 81.
2. Ocena, opinia; pogląd, zdanie; iudicium Modrz, JanStat, Cn; existimatio Modrz; arbitrium, decretum Cn (168): KwiatKsiąż Kv; RejPos 330; Coż tedy náſz miły Therſyto/ ieſliby one rozſądki o tobie ludzkie ná iáśnią ſię okazáły/ á ocżymá y twemi y wſzytkich inſzych widźiáne były/ iákiemiby rozſądkámi ćiebie nikcżemnym á bezrozumnym ſzaleńcem być wſzytcy oſądźili? ModrzBaz 40; Calep 37b; SarnStat 469, 843; Acżći ták powiedáią kto ſam w piecu lega/ Tedy támże ożegiem y drugiego ſięga. Lecż ia to ná bacżenie puſzcżę rad káżdego/ Godneli ſą te wierſze rozſądku tákiego. CzahTr C4v.

rozsądek czego [= o czym] (4): BielKron 217; ták iż też y Heretykowie dotéy Cáthedry [tj. sukcesji apostolskiej] niékiedy áppellowáli ná rozſądek Wiáry ſwoiéy. BiałKat 123v. Cf »rozsądek dawać«.

rozsądek o kim, o czym (46): KromRozm I D3v; Diar 36; RejWiz 96v, Cc8; Rozſądek Kálwinow o zbudowaniu tey Wieże Bábilońſkiey GrzegRóżn K4; MączLub nlb 13; WujJud kt, 1; ModrzBaz 40, 59v, 62v, 108; StryjKron A6; ReszPrz 64; (marg) Rozſądek o nich [o sposobach mówienia różańca]. (–) Pierwſzy ſpoſob nalepſzy ieſt/ miedzy temi trzemá. LatHar 514, 131; WujNT 93; PowodPr 28. Cf »rozsądek dawać«, »uczynić rozsądek«.

rozsądek czyj [w tym: G sb i pron (40), pron poss (20), ai (poss) (12)] (72): GroicPorz yv; Temu co ty Kſyążki czytáć będźie/ Woyćiech Káſzotá Frántá dobry towárzyſz/ rozſądek ſwoy oznáymuie. GroicPorzRej C3v; BielKron 197; GrzegRóżn Bv, K4; [przy tym zdaniu wolno będzie każdemu zostać] komu ſie dobre będzie zdáło/ á komu theż nie/ zoſtháć przy ſwym [...]. Ani w tym ſporu trzymáć będę/ żeby rozſądek moy miał być lepſzy/ niż cżiy iny GórnDworz D, C8, D4v, M2; HistLan F5; A iż thy wirſzyki ſą od proſtego Polaká nápiſáne/ przeto mi ſie też zdáło/ áby pod rozſadek [!] W.W. były podrzucone/ ábyś W.W. rozeznał coby było w nich y wyiąć y przycżynić. RejZwierc 240; (marg) Fundámenty Luterſkiey Theologiey. (–) zezwolenie wſzyſtkiego Kośćiołá/ zá nic ſobie niemieć/ żadney zwierzchnośći nie znáć/ więcey ſwemu właſnemu niż wſzyſtkiego świátá rozſądkowi wierzyć WujJud 6v, kt, B7v, 35v; MycPrz II B4v; Ale przy karániu ná gárdle/ ſtoi ſpráwiedliwy rozum/ rozſądki wiela narodow/ y prawdá z bogiem ſámym. ModrzBaz 30, 14, 40, 58v, 62v, 65 (9); SkarJedn 111, 130; SkarŻyw 213, 364 [2 r.]; CzechEpPOrz *3v; bo widzę iż ſię ná to náſádźił/ iákoby tych wſzytkich/ ktorych on ſwym rozſądkiem/ zá heretyki ma/ wygłádźić/ y wykorzenić NiemObr 18; ReszPrz 64; Kśiążki Rozſądkiem wielu ludźi godne/ áby ie káżdy miedzy inſzemi naypotrzebnieyſzemi w domu miał. GostGospSieb +2; Phil M; OrzJan 39; WujNT kt, 22, 43; SarnStat 840, 935; Bo ták młodſzym przyſtoi áby ſtárſzych ſłucháli/ á w czym wątpią/ ná ich rozſądku pytáiąc przeſtawáli. SkarKaz 43a. Cf »pod rozsądek podawać«, »przypuszczać na rozsądek«, »ludzki rozsądek«.

Ze zdaniem przydawkowym [w tym z zapowiednikiem: to; li, jesli (6), iż (3), zaimek pytajny (1)] (10): Czego [tj. zaniedbań] jeśliśmy my przyczyną są albo bywali, miłościwej łasce WKM Panu swemu pokornie polecamy ku rozsądku. Diar 75; KrowObr 53; BielKron 183; RejPos 248; Bo będzieſzli chciał poſtánowić w ſobie pychę/ á vźrzyſz áno iey tám więcey/ toć tu będzie trzebá rozſądku/ iż to przypadek niedobry RejZwierc 20v; MycPrz II B4v; BiałKaz L; CzechRozm 25v; SkarŻyw 364; GórnRozm K2.

Zwroty: »w rozsądku błądzić; mylić się na rozsądku« (1;1): Abowiem ludzie bárzo ſie mylą ná thym roſsątku/ iż kiedy widzą tzłowieká/ á ono ſię mu wſzytko ſſtzeſliwie powodzi/ tedy mowią poſpolićie/ toć na tego tzłowieka Bog łáſkaw? KrowObr 53; HistLan F5.

»rozsądek da(wa)ć, dawający; dał się [na co] rozsądek« [w tym: o kim, o czym (22), czego (2), czemu (2), z czego (1)] = ocenić, oceniający; iudicare, pronuntiare Modrz [szyk zmienny] (30:1;1): Trudno náleść ze wſzytkim cżłowieká/ Co we wſzytko vgodzi z dáleká/ Coby káżdey rzecży wyrozumiał/ A rozſądek rzecży dáwáć vmiał. BielKom Av; GliczKsiąż L2v; bo więc zle s poſtáwy/ Dawáć pewny rozſądek/ á ſzácowáć ſpráwy. RejZwierz 67v; BibRadz *5; BielKron 209; GrzegRóżn [A3]; KwiatKsiąż E2v, E4, G2, I, M, M3v; O nas dáwáć rozſądek będą Potomkowie/ Ieſteſmy wſzyſcy Ludźie á nie Aniołowie. Prot C4v; RejPosWiecz2 93v; RejZwierc 15; Lecż o piſmach Doktorow ś. Kośćioł Powſzechny/ ktoremu Duch święty ieſt obiecan/ dawno dał rozſądek: y co álbo niepewnego/ álbo podrzuconego było to okazał. WujJud 35v; Bo á co inſzego ieſt pochwałá/ iedno [...] zgodne dobrych wychwaláne [!]/ á nienákáżony głos dobrze rozſądek dawáiących o przewyſzáiącey cnoćie ModrzBaz 58v; gdyż áni ślepy o fárbach/ áni głuchy o roznośći dźwiękow rozſądku dáwáć może. ModrzBaz 87, 17, 25v, 59, 129, 130, 131v; y ten ſię od kośćiołá dał ná nie [księgi kanonickie] rozſądek/ iſz święte ſą á Duchem Bożym piſane SkarŻyw 364; StryjKron 95; CzechEpPOrz **2; LatHar 131, 381; WujNT 654; O dźiwna mocy bozka/ ná beſtyách znamy/ Co rątcze/ co leniwé/ rozſądek dawamy Po znákách: ná człowieku/ czemuż niémáſz znáku? GosłCast 68; Miánuięć miáſtá/ wśi/ Kępy/ oſtrowy/ Y o rzekachći dam rozſądek zdrowy/ Gdźie ktora wpáda/ gdźie ktorą wſię dźika/ Wiſłá połyka. KlonFlis F3v.

»pod rozsądek, na rozsądek, w rozsądek, rozsądkowi (po)da(wa)ć; (pod)dawać się rozsądkowi, na rozsądek, pod rozsądek« [w tym: czyj(emu) (9), komu (4)] = prosić o ocenę [szyk zmienny] (4:3:1:2;3:1:1): Podawamći iáko krześćiáńſkiemu brátu tę pracą ſwoię w rozſądek twoy LubPs A5v; Námawiał go tez Weus/ áby ſwe piſánie ná roſądek Ceſarzowi z Książęty dał/ Luter rzekł/ cżemu nie/ niechcę ſie ia kryć ſpiſmem ſwoim Máieſtatu Ceſárſkiego BielKron 197; BiałKat 386; cży śię to máłe dobrodźieyſtwo wam widźi? wy ſámi to vwáſzćie/ wam to ná rozſądek dawam/ ieſliśćie mu záto dźiękowáć niepowinni. BiałKaz L; CzechEp 11 marg; Myśląc komubym pod rozſądek ostry/ Miał dáć tę ſpráwę/ dwu królów walecznych: Tyś przed inſzémi/ [...] W oczu mych ſtánął ZawJeft 3; gdyż y Páweł ś. náukę ſwą/ ktorą był wziął od Bogá [...] nie od ludzi/ poddał rozſądkowi inſzych Apoſtołow. (marg) Káżdy ſię ma poddáwáć rozſądkowi kościołá Bożego. (–) WujNT 582, 47, Gal 2 arg, Zzzzz2v; iż oni [kalwinowie, lutrowie] nie piſmo/ ále rozumienie ſwoie piſmem zowią: kręcąc ie y odmiátáiąc iáko chcą/ á ná żadnego ſię oycá ś. Doktorá/ y kośćiołá wſzytkiego rozſądek nie dáią. SkarKaz 418a; VotSzl A3, B4v; CzahTr G2v.

»przypuszczać (a. (przy)puścić) na rozsądek, do rozsądku, rozsądku(-owi), k rozsądku, w rozsądek; przypuszczać (a. spuszczać, a. spuścić) się na rozsądek« [w tym: czyj (13), komu (2)] [szyk zmienny] (8:2:2:1:1;4): GroicPorz A3v; (nagł) Do ſzácunkarzá cudzych ſpraw. (–) [...] Nie wnet rzecży przypuſzcżay/ do rozſądku twego/ Gdyż ieden wyrozumieć/ niemoże wſzytkiego. RejZwierz A4, 18v; Ludźie ſercá ſtałego niech mi powiedzą/ á człowiek mądry niechay mię ſłucha. (marg) Tymi ſłowy przypuſzcza ſie ná rozſądek mędrſzych. (–) BibRadz Iob 34/34; Przypuſzcżam to ná ludzki rosſądek/ ieſli też tho dobrze cżynił ſwięty ociec Papież/ nie máiąc bácżnośći ná ſtan przednich pánow Krześćiáńſkich/ wiążáć [!] ie tymi klątwámi BielKron 183, 190v, 213; SarnUzn C8; A tubych y to przypuśćił ná twoy rozſądek/ co ieſth lepiey/ ieſli cnotę ſpełná chowáć/ [...] cży [...] RejPos 248; Ty też moy miły brácie widząc piſmá moie/ ktore puſzcżam w rozſądek y ná zdánie twoie/ Proſzę ábyś ie zawżdy tu w lepſze obrácał/ A w nich cżego inego ábyś iuż nie mácał. HistLan F5v; Dobrze cżyniſz gdy ſie ná ſwoy/ áni ná moy/ rozſądek ſpuſzcżáć niechceſz/ ále ſie do ſłowá Bożego w káżdey rzecży vćiekaſz CzechRozm 5, 25v, 183; CzechEp 61; GórnRozm K2; ActReg 83; GórnTroas 41; SkarKaz 159b; [BielKron 1551 174].

»(u)czynić rozsądek« [w tym: o kim, o czym (6), z czego ‘na podstawie czego’ (1), o co (1), w czym (1)] = facere iudicium Cn [szyk zmienny] (10): Potwarzą y męczeniem doświádczymy go ábychmy doználi ſkromnoſci iego/ y vczynili rozſądek o ćierpliwoſći iego [probemus patientiam illius]. BibRadz Sap 2/19; KwiatKsiąż F2; A [poczciwy młodzieniec, przypatrzywszy się odmienności fortuny, ma] wybieráć ſobie wſzythko po ziarnku iáko pthaſzek wybiera mák miedzy gorcżycámi/ cżyniąc ſobie w głowie ſwey rozważny rozſądek/ y z obycżáiow y z rozlicżnych ludzkich przypadkow/ tákże y z náuk pocżćiwych. RejZwierc 21, 5v, 21; RejPosWstaw [1432]; BudBib Sap 2/19; Phil N; CzahTr Dv, E; [ktorą to [Konfesyją] gdy po artykulech czytano, wolno było każdemu rozsądek o nij czynić a swoje zdanie powiedzieć AktaSynod I 69].

Wyrażenia: »ludzki rozsądek« = hominum iudicium Modrz [szyk 5:4] (9): BielKron 183; KwiatKsiąż G2; CzechRozm 183; Mamy tedy wſtydowi folgowáć/ mnimánie dobre o ſobie cżynić/ ocżu y rozſądkow ludzkich wſtydáć ſię ModrzBaz 51, 6v, 40; W rozſądkách y poſtępkách ludzkich bywa śrzodkowánie/ iż kto może z kim niebydź/ áni też przećiw niemu: może z kim nie z gromadzáć/ á przećię też od niego nie roſpraſzáć. PowodPr 40. Cf »wedle ludzkiego rozsądku«.

»mądry rozsądek« (2): SkarJedn 111; vmyśliłem [...] to zdánie ſwe w pośrzodek bráciey ſwey podáć. [...] tym/ ktorzy o zátrzymániu oyczyzny náſzey ſerio pro ſua auctoritate et facultate rádzą/ poruczywſzy/ á pod mądry rozſądek y korrekturę Ich M. to wſzytko poddawſzy. VotSzl B4v.

»omylny rozsądek« (2): (marg) Omylne rozſądki o ſláchectwie. (–) Iedni gdy łáńcuch vźrzą wnet mu ſie kłániáią/ Iuż nie páná lecż złoto zá ſláchćicá máią. RejWiz 96v, Cc8.

»płochy [= negatywny] rozsądek« (1): A to ſie wſzyſtko działo dla przeſládowánia zazdrośćiwego y niewdzięcznośći/ á dla złego wyrozumienia/ y płochego rozſądku o vmyſle onych ktorzy co piſmem ſwoim ná ſwiátło wydawáią. StryjKron A6.

»rozsądek prawdziwy, prawy« [szyk 2:2] (3:1): BielKron 209; MączLub nlb 13; wſzákże/ ieſli chcemy wtey mierze prawdźiwy rozſądek dáć [si volumus iudicare]/ ſzkolny ſtan zasługámi przećiw Rzecżypoſpolitey ſwemi/ o porownánie z naywyżſzemi ſtany ſpor wieść może. ModrzBaz 129; ZawJeft 26.

»słuszny rozsądek« (3): BibRadz *5; RejPos 89v; A cokolwiek gwałtownie do przyrodzenia przypádnie/ y wzrok do ocżu/ y ſłuch do vſzu/ nie może ták ſłuſznego rozſądku dáć/ iáko gdy tho powoli y obacżono y rozważono będzie. RejZwierc 15.

»sprawiedliwy rozsądek« (1): Sławy lepák kto z nędze y z vpadku drugich doſtał/ chybá v Centaurow á v tych plugáwcow/ ktorzi żywotem ſwoim ſkáżonym/ á vcżynkámi ſproſnemi/ ſpráwiedliwy o rzecżách rozſądek ſtráćili [rectum de rebus iudicium amiserunt]? ModrzBaz 108.

Szeregi: »judycyjum albo rozsądek« (2): IVDICIVM Albo Rozſądek Kátholikow niektorych/ o Confeſſiey Sędomierſkiey tegorocżney. WujJud 1 [idem] kt.

»mni(e)manie i rozsądek« (2): A przeto tą náuką żaden mądry gárdźić niemoże/ ktora s pewnych początkow náuki/ poſpolite mnimánie y rozſądek bierze LeovPrzep F2v; CzechEp 5.

»rozsądek a regułka« (1): gdy mu [człowiekowi] kilká rzecży záraz przypádnie w głowę miedzy kthoremi iedná będzie trefna/ druga nic ábo záſię tá trefna/ á tá ieſzcże trefnieyſza/ tám iuż muśi ſie vciecz do rozſądku á regułki/ kthorą kiedy o tym trefni ludzie podáli GórnDworz N8v.

»rozsądek i świadectwo« (2): KwiatKsiąż G2; Ktore przodkowánie Piotrowe ták ſię iáśnie znáczy tym ſłowem Pirwſzy/ y ſámych Haeretykow rozſądkiem y świádectwem WujNT 43.

»rozsądek i ukazanie« (1): Przetoſz Auguſztyn S. śmie mowić á bárzo dobrze: y Ewánieliey bych/ powiáda/ niewierzył/ by mię kośćielny rozſądek y vkazánie do tego niewiodło. SkarŻyw 364.

»wykład i rozsądek« (1): Abyśćie zgołá nie przyśięgáli [Matth 5/34].) Nowokrzczeńcy/ wzgárdziwſzy y odrzućiwſzy wykład y rozſądek kośćiołá powſzechnego/ tu ſię litery trzymáią [...] twirdząc/ że ſię Chrześćijáninowi żadnym obyczáiem/ áni v ſądu/ áni v práwá przyśięgáć nie godzi. WujNT 22.

»zdanie, (a, i) rozsądek« [szyk 4:1] (5): GórnDworz C8, D4v; HistLan F5v; Zowią go Stoicum, ktory ſam tylko ſię zá cokolwiek/ inſzych wſzytkich práwie zá nic nie ma. Cżynią go też Somniatorem, to ieſt/ ktory ſię wedle ſnow y dum ſwoich ſpráwuie/ [...]. Toć ieſt Wittemberſkiey ſzkoły o miſtrzu ſwym Lutrze zdánie y rozſądek ReszPrz 64; Calep 291a.

Wyrażenia przyimkowe: »wedle (a. według, a. podług) rozsądku« = iuxta conscientiam JanStat (10): ábowiem (podług mego rozſądku) tá [tj. przyjaźń] nam ſámá/ żywot ten nędzny náſz ſłodzi/ zá tą mamy/ cokolwiek ieſt dobrego ná ſwiecie. GórnDworz M2; WujJud 35v; CzechRozm 183v; Ale poſpolity cżłowiek wedle złego rozſądku ſwego [perverso iudicio]/ tych ktorzi ſię krzywd ſwoich mſzcżą wielce waży/ [...] A záśię ćierpliwe lekce waży ModrzBaz 68; OrzJan 39; SarnStat 840, 935.
~Wyrażenie: »wedle ludzkiego rozsądku« (2): CzechEp 404; kto ſádźi winnicę/ á owocu iey nie vżywa? kto páśie ſtádo/ á mleká z ſtádá nie ie? Izali/ według ludzkiego rozſądku/ to tylko mowię [Numquid secundum hominem haec dico Vulg 1.Cor 9/8]? áza y zakon tego nie roſkázuie? LatHar 127.
Szereg: »wedle baczenia i rozsądku« (1): Ná ktore piſánie [tj. „Wędzidło” księdza Powodowskiego] ácżem y ſam miał był wolą nieco wedle bacżenia y rozſądku mego odpiſáć/ widząc ták wielkie y znácżne błędy: y iáwne potwarzy niewinnych CzechEpPOrz *3v.~

»za rozsądkiem« (1): zá rozſądkiem mądrych ludzi nie thylko dobrymi ludźmi tákowi [którzy są pochopem do słów plugawych i uczynków brzydliwych] nie mogą być zwáni/ ále też ab omni caetu hominum exturbandi ſunt Phil M.

W przen (8): Pátrzże zaſię ſtárością gdy iuż ciáło mdleie/ [...] Iuż ſmyſły vſtawáią co rozum znácżyły/ Iuż vſzy nie doſłyſzą/ ocży ſie záćmiły. Iuż właſnego rozſądku rozum mieć nie może RejWiz 119v; Bo duſzá ſtolec pirwſzy w głowie oſádziłá/ A potym ſie po wſzytkim ciele rozſzyrzyłá. Stąd oko ma w ſwym bláſku ſłuſzne rozeznánie/ Stąd cżuie káżdy cżłonek ſwoie dotykánie. Ale przedſię do głowy po rozſądek muśi/ Bo pewnie bez tey zbłądzi/ ocż ſie kolwiek kuśi. RejWiz 120; W czym [w trosce o zbawienie] ábyś zániechawſzy iuż Filoſofiey/ á odłożywſzy ná ſtronę rozſądek rozumu twego/ poddał ſię w posłuſzeńſtwo Duchowi świętemu/ Miſtrzowi a wodzowi prawdy/ bárzo ćie oto prośimy. GrzegRóżn A2v; CzechRozm 183v; Formá przyśięgi Sędziego y Podſędka, [...] á w tym wſzyſtkim [tj. w sądzeniu] ſumnienia mego rozſądku będę náſzládował y ſłuchał SarnStat 554 [idem] 561; W tey táiemnicy [eucharystii] ſmyſłom náſzym ſłuſznie kłamſtwo zádáiem/ áni ſię ná rozſądek ich ſpuſzczaymy. SkarKaz 159b.

W charakterystycznych połączeniach: rozsądek rozumu (2), smysłow, sumnienia (2).

Wyrażenie: »głupi rozsądek« (1): nie ten ieſt prawdźiwie mądry/ ktorego obłudny świát głupim rozſądkiem ſwoim rozumie y ma zá mądrego WysKaz 3.
a. Tytuł dzieła Marcina Czechowica: Rozsądek na wykład katechizmu księdza Pawła Gilowskiego (5): Acżkolwiek tedy iużem ná wiele ich [wywodów księdza Powodowskiego] odpowiedźiał: w Rozſądku w Reſponśie/ w Zwierćiadłku/ y indźiey/ [...] iednák y tu niektore przednieyſze wezmę przedśię folguiąc krotkości. CzechEp 261, 55, 56, 232, 273.
3. Postanowienie, decyzja; iudicium Vulg, Modrz, JanStat, Cn (117): A thák thego ná ten czás roſądku vżywaymy. s czegobyſmy my y potomſtwo náſze poćiechy ná potomne czáſy vżywáli. MycPrz II A2, I A4v; GostGosp 1; Abowiem oné [zwyczaje zastarzałe]/ iáko y inné práwá rozſądkowi tym Deputatóm poruczymy: áby iednáko y w tych iednoſtáyny zwyczay ſądów/ [...] był poſtánowion SarnStat 56, 57.

rozsądek około czego (5): iż nie ná żadné inſzé ludźie około wątpliwośći iákiey w chrześćiańſtwie rozſądek ma przychodźić/ iedno ná ty: którzy ſłowem bożym ſzáffuią porządnie BiałKat 136; WujJud 37; SkarKaz 206b. Cf »na rozsądku przestawać«.

rozsądek o czym (2): [katoliccy ludzie uczeni wątpliwe miejsca z Pisma Świętego spisali] y ták ie roſtrząſnęli y obiáśnili/ że przećię oſtátni rozſądek o nich nawyżſzey zwierzchności zoſtáwili. WujNT przedm 5. Cf »rozsądek czynić«.

rozsądek w czym (3): SkarŻyw 491; [Januszowski o podskarbim koronnym i żupniku krakowskim] Vfam łáſkam/ któré namnieyſzy y nawiętſzy znácznie doznawa: vfam bácznym w rzeczach publicznych y priwatnych rozſądkom/ którym wſzyſcy wiele powiérzáią. JanNKar B2. Cf »na rozsądku przestawać«.

rozsądek czyj [w tym: G sb i pron (17), ai (5), pron poss (1)] (23): KromRozm III P4; KuczbKat 210; WujJudConf 39; wſzákże gniewáć ſię/ álbo waśń bráć ná tego/ ktory ták rozumie/ że iego rozſądkiem [Rzeczpospolita] ma być rządzoná/ nie ieſt rzecż dobra/ áni ſámey Rzecżypoſpolitey pożytecżna. Bo naprzod: kto inácżey rozumie/ może to być/ że lepiey rozumie niż ty. ModrzBaz 65, 91v; SkarJedn 109, 146, 223; Oczko 2; ták y inne piſmá S. ktore kánonem álbo kánonickie zowiem/ kośćielnym ſię rozſądkiem áby ludzie przyimowáli vtwierdziły SkarŻyw 364, 319, 364 [3 r.]; Bo to iáwna iż do ſynodu Niceńſkiego [...] nie były w zwycżáiu ty ſłowká/ Iſtność/ Podſtáć y inſze temuż ſłużące. Aż gdy potym przyſzłá wiárá Chriſtyáńſka ná rozſądek/ y ná regiment ludźi hárdych y możnych [...] tożći ſię dopiero [...] wieżá tá Bábilońſka pełna błędow [...] vbudowálá CzechEp 233, 105; A wżdy z rozſądku kośćiołá Bożego/ ktory Duch S. ſpráwuie/ wiemy iż to vmywánie nog nie ieſt áni żadnym Sákrámentem/ áni ceremonią iáką potrzebną. WujNT 361, przedm 18, s. 155; SarnStat 57; GrabPospR M4v; SkarKaz 206b; VotSzl C4v.

Ze zdaniem przydawkowym [zawsze: zaimek pytajny] (4): OrzJan 119; Bo [ojciec] niechciał ná ſię bráć rozſądku tego/ Ktoby godnieyſzy z nich był dziewki iego. KochSz A4; BielSjem 29; SzarzRyt C3.

W połączeniach szeregowych (2): Kazał P. Bog y ná pierśi Aaronowe włożyć náukę y prawdę: áby z iego vſt y wykłádu/ lud náuki/ prawdy/ y rozſądku w rzecżách Boſkich pátrzył. SkarŻyw 491; CzechEp 105.

Zwroty: »rozsądek czynić« [w tym: z czego ‘na podstawie czego’ (2), o czym (1)] [szyk zmienny] (3): SLyſzáłyśćie tu Pánié náſze Artykuły/ [...] Przeglądaymy ie dobrze cżyniąc z nich rozſądek/ Iákoby v nas lepſzy był we wſzem porządek. BielSjem 29; OrzJan 119; CiekPotr 86.

»pod rozsądek [czyj] poddać« (1): gdybychmy byli zá żywotá iego [króla Stefana Batorego] przyſtoynie ſzánowáli/ á pod ſpráwę y rozſądek iego to poddáli/ vmiałby on był te ſpráwy wſzytkie Rzeczypoſp⟨olitej⟩ in optimum et aeterna laude dignum ordinem redigere VotSzl C4v.

»na rozsądku przestawać« [w tym: około czego (2), w czym (1)] (2): [cesarz carogrodzki] ná rozſądku kośćiołá Rzymſkiego w kośćielnych rzecżách/ y około ſtáwienia Pátryárchow Cárogrockich przeſtawał. SkarJedn 223, 146.

Wyrażenia: »ostatni [= definitywny] rozsądek« (2): ále ſłuſzno było/ ábych te wſzytkie rozroznienia/ iákom ie w oboich księgách [tj. łacińskich i greckich] nálazł/ [w przekładaniu] ták w cále zoſtáwił/ áż do oſtátniego rozſądku tych ktorym te rożnice roſtrzygnąć należy. WujNT przedm 18, przedm 5.

»rozsądek prawy, słuszny« (2:1): RejWiz 105v; Przetoż rozſądkowi ſłuſznemu w Kośćiele Powſzechnym mieyſce dawamy/ ludźi tákowych/ ktorzy máiąc dáry Duchá ś. nie wedle rozumu ludzkiego/ ále wedle zupełnego á cáłego piſmá Apoſtolſkiego náuki zbáwienne powiádáią. WujJudConf 39; [o Stefanie Batorym] Bądź porządek ważymy: bądź rozſądek práwy/ Komu woyſko/ á komu huff zlećić do ſpráwy. Lub ſerce mężne z ręką prędką/ [...] wyznamy Ze ty przedni Krol/ Hetman/ Rycerz SzarzRyt C3.

Szeregi: »postanowienie i rozsądek« (1): Abowiem ieſli [...] ieſt małżeńſtwo wyſtępkiem nietzyſtym [...] tedyć wſzyſcy kxięża/ kthorzy [...] dáley á niſſli przes tyſiąc lath/ w małżeńſtwie vććiwym żyli/ y wtym ſtanie s tego ſwiátá zeſſli/ tym obytzáiem/ wedlug twego Dijabelſkiego poſtánowienia/ y roſsądku [tj. zakazania małżeństwa księżom]/ potępieniby byli? KrowObr 235v.

»resolucyja albo rozsądek« (1): Y owſzem nigdźie niemáſz oſtátecżney Reſolucyey álbo rozſądku około roznośći Wiáry/ iedno ná tákowym Páſterzow y Doktorow zebrániu WujJud 37.

»sprawa i rozsądek« (1): VotSzl C4v cf »pod rozsądek poddać«.

»wynalazek a rozsądek« (1): Oczko 2 cf W przen.

Wyrażenia przyimkowe: »według (a. wedle) rozsądku« (2):
~Szeregi: »według rozsądku i szafunku« (1): iż ſłowo Páńſkie y Sákrámenty ś. nie wedle myśli náſzey bráć y przyimowáć mamy/ ále według rozſądku y ſzáfunku przełożonych y páſterzow náſzych. WujNT 155.

»według uznania i rozsądku« (1): robotnego ſtanu ludźie podleyſzy y vbożſzy/ wedłuk vznánia y rozſądku Ich mośći Pánow Táxátorow/ robotniki z rydlámi z śiekierámi z miechámi wypráwią GrabPospR M4v.~

»za rozsądkiem« (1): Coby [uleganie w sprawowaniu urzędu względom pokrewieństwa lub wspólnoty interesów] ſię nie ták łácno ięło tych/ ktorziby ze wſzytkich powiátow/ zá rozſądkiem wſzytkiego ſeymu ná to obráni byli [iudicio universi conventus deligerentur]. ModrzBaz 91v.

W przen (1): rózne rozumy náſze/ róznym chorobam/ róznych czáſow [...]/ y z róznym théż effectem rózne lékárſtwá náydowáć/ [...] muśiały. Co iż ieſt/ śiádło ná fundámenćie wynáláſku á rozſądku rozumu náſzégo/ w vpátrowániu rzeczy przyrodzonych thák bárzo ślepego Oczko 2.
α. O działaniu Boga [czyj – G sb i pron (5), ai (2), pron poss (2)] (9): Y czemuż ieden dzień ieſt zacnieyſzy niż drugi [...]? Rozdźielone ſą rozſądkiem Páńſkim/ ktory odmiány czáſow y dni świętych rozrządźił. BibRadz Eccli 33/8; [Krystus mówił:] Nikt nie dobry iedno ieden Bog/ á iednák ſiebie tám od dobroci nie wyłączył [...] y owſzem áni Aniołow/ áni rzecży wſzythkich ſtworzonych nie wyłącża/ kthore z rozſądku ſámego Bogá dobrze ſą vcżynione. GrzegRóżn D2v; WujJudConf 38v; SkarJedn 62; Podobnoć to ći ludźie vbogimi á proſtakámi ſą/ niewiedzący drogi Páńſkiey/ y rozſądkow Bogá ſwego. PowodPr 7, 7; SkarKaz 347b.
Zwrot: »poddawać pod rozsądek« (1): y proś Páná Bogá twego vprzeymie y o iednę rzecż z tych trzech: to ieſt álbo o wybáwienie z krzyżá onego [tj. frasunku]/ álbo o ćierpliwość świętą/ ábo przynamniey o poćiechę w fráſunku onym. poddáiąc záraz wſzytko pod rozſądek y wolą [...] Páná Bogá wſzechmogącego LatHar 579.
Szereg: »rozsądek i wola« (1): LatHar 579 cf Zwrot.
Wyrażenie przyimkowe: »wedle rozsądku« (1): [Bóg] poſłuſzeńſtwo z cżynſzem przykazał oddawáć vrzędom przełożonym/ ktore on ná tym tho świećie poſtáwić wedle wiecżnego ſwego rozſądku racżył. BibRadz *2.
a. Rozstrzygnięcie, werdykt; także orzeczenie sądu, wyrok; arbitrium, iudicium Modrz; diiudicatio, disceptatio Calep (68): [wszyscy powinni przestawać na rozsądku KJM] jako na sentencyji supremi iudicis, ktoremuśmy się zwierzyli kożdego rozsądku. Diar 58; GroicPorz C2; Calep 324a, 834a; SkarKaz Oooob.

rozsądek około czego (1): SarnStat 215 cf »rozsądek albo uznanie«.

rozsądek o co (2): Ale cosmy [...] continuato Titulo wpoſseſsiey swey mieli [...] bez prawnie y nie sprawiedliwie wzięto [...] oto sprawiedliwego rozsądku, et finalem decisionem potrzebuięmy. ActReg 41. Cf »rozsądek uczynić«.

rozsądek miedzy kim (a kim) (3) cf »rozsądek uczynić«.

rozsądek w czym (2): A iednák ſie dźiwowáć nie potrzeba/ że náſzy Prełaći ták Rzymſkiemu Kośćiołowi deferuią: gdyż y wy [wyznawcy Konfesji sędomirskiej] bez Genewſkiego álbo Witęberſkiego być niemożećie/ y do nich ſie w niezgodách wáſzych o porádę y o rozſądek vćiekaćie WujJud 118; bo prze nietrzyźwość rozſądek być iáko w wielkich ſpráwach thák y w máłych ſpráwiedliwy nie może Phil L4.

rozsądek czyj [w tym: G sb i pron (14), ai (poss) (6), pron poss (4)] (24): DiarDop 102; CzechRozm 248; ModrzBaz 29v, 102v; poſtánowiono ieſt iednoſtáynie: ieſliby ktory Biſkub [!]/ podeyrzány miał rozſądek ſwego Mitropolitá/ ábo teyże prowincyey Biſkupow: áby do wáſzey Rzymſkiey ſtolice appellował. SkarJedn 106, 222; Vſtáwił też Pan Bog ná ten czás práwo/ áby Mężoboycowie byli tąż ſmiercią zábijáni/ iáko oni inſzych zábijáli/ z rozſądku vrzędu zwierchniego StryjKron 6; SarnStat 272; Bo oni [królowie i starszy] ſwym rozſądkiem vſpokoić wſzytko mogą/ y winni ſą/ ieſli prawdźiwie dobrego poſpolitego przeſtrzegáią. SkarKazSej 674b. Cf »na rozsądek się dawać«, »na rozsądku przestawać«, »według rozsądku«.

Ze zdaniem przydawkowym (1): V Dáryuſzá monárchy wielkiego/ przed pokoiem iego paniętá y dworzánie gadki ſobie rozumne zádáią/ y z nimi do krolá y do ſenatu iego ná rozſądek idą: przy kim więtſza mądrość y rozum SkarKaz 80a.

Zwroty: »rozsądek dać (a. wydawać)« [w tym: czego (1), o czym (1)] (2): Sędźia Tedy ieſt Perſoná/ ktora rozſądek wydawa o iákiey ſpráwie/ między dwiemá ſpor wiodącemi GroicPorz b, B4.

»na rozsądek [czyj a. komu] się da(wa)ć; pod rozsądek [czyj] poddawany« [szyk zmienny] (8;1): gdy dwá boſzkowie poſwárzyli ſie o ſpiewánie cudnieyſze wierſzow/ Phebus á Pán/ dáli ſie ná rosſądek Midáſowi krolowi BielKron 26, 21v; SkarJedn 369; CzechEp 334; [Paweł i Barnabasz] wſzytek ſpor odnieśli do Apoſtołow y ſtárſzych Ierozolimſkich: y dáli ſię ná rozſądek Piotrá S. y tego pierwſzego Synodu kośćielnego. WujNT 460; Náuká wiáry/ ma być pod rozſądek przełożonych kośćielnych poddawána. WujNT Cccccc4, 460; Nie máią [heretycy] áni chcą mieć ſędźiego o wiárę/ y piſmá rozumienie/ ná ktoregoby ſię rozſądek dáli. SkarKazSej 684a, 674b.

»na rozsądku [czyim] przestawać« (6): Diar 58; A ná to co rzeką Niemcy/ [...] iż roznic miedzy Polaki y Pruſzaki nigdy Niemcy nieſądźili áni pogadzáli? Kto inſzy był ſędźią obu ſtron ná to obrány: do ktorego ſię pozywáli/ przed ktorym krzywdy ſwe przekłádáli/ á ná iego rozſądku przeſtawáli [cuius iudicatum faciebant]. ModrzBaz 106; Sequester – Roziemcza rzeczi ſpornei, na ktorego rozſątku obie ſtronie przeſtawaia Calep 970b; (marg) Przyrownánie Doktorow ſtárych do tych nowych heretyckich. (–) tyś vporny á żadnemu ſię ſądźić nie daſz/ á oni byli pokorni y ná kośćielnym rozſądku przeſtawáli. SkarKaz 43a; á iż P. Bog ſłucháć ſtárſzych roſkazał/ y ná iednego rozſądku przeſtáiąc/ ſzczęśliwego pokoiu vżywáią. SkarKazSej 674b, 684a.

»rozsądek (u)czynić, uczyniony« [w tym: wedle (a. podług) czego (4), przeciw czemu (1), o co (1), miedzy kim (a kim) (3), z kim (1), o czym, o kim (3)] [szyk zmienny] (14:1): ComCrac 19v; Diar 86; LubPs O3; ták odpowiedźiał Moiżeſz świekrowi ſwemu/ Iż lud przychodźi do mnie rádząc ſie Bogá. Y gdy też iáką ſpráwę máią/ przychodzą do mnie/ á ia miedy [!] niemi rozſądek czynię [iudico inter utrumque]/ y oznáymuię im vſtáwy y práwá Boże. BibRadz Ex 18/16; WujJudConf 156v; A gdźieby ſie ktora ſtroná vporna á niepoſłuſzna rozſądkowi zdrowemu bráterſkiemu/ wedle ſłowá Bożego vcżynionemu/ pokazáłá/ [...] tedy tám/ [...] z pośrzod ſiebie wyłącżyć: y iuż tákiego zá inſzego Pogániná v ſiebie mieć. CzechRozm 248; ModrzBaz 39; [warunki przedstawione królowi Zygmuntowi III przez panów litewskich na koronacji] O Zięmię Inflancką aby rozsądek vczynił zPany Polaki y Exorbitancye od nich nąm vczynione naprawił. ActReg 39; Ze téż Arcybiſkup Gniéźnieńſki między Królem á Biſkupem Krákowſkim rozſądek czyni SarnStat 172; O czym gdyby do nas áppellácia vroſłá/ nie omieſzkánié rozſądek náſz vczynimy. SarnStat 272, 96, 1130 [2 r.]; CiekPotr 15; SkarKazSej 698a; [SkarSynod F2v].

Wyrażenia: »ostateczny rozsądek« (1): A iż Król á Trybunał naywysſzy vrząd trzyma y oſtáteczny rozſądek, tym mu wolniéy iest y należy ſpráwiedliwośći y Práwá ſie przydźierżywáć SarnStat 155.

»rozsądek słuszny« (1): [w pierwszym Kościele pilnie przestrzegano karności kościelnej] y bywáli ná to ludźie pobożni y mądrzy obieráni/ ktorzy miedzy wſzyſtkiemi wobec rozſądek ſłuſzny cżynili/ y klątew nád niepoſłuſznemi vżywáli. WujJudConf 156v.

»rozsądek w [czyjej] sprawiedliwości« = przyznanie komuś racji (1): ieſt przykład w Krolu Mácedońſkim Filipie/ do ktorego gdy iedná białagłowá przyſzłá o rozſądek w ſwey ſpráwiedliwośći/ będąc Krol opiły przećiwko niey ſkazał/ oná záwołáłá/ że áppelluię od dekretu Krolewſkiego [...] do ſámego Krolá Filipá/ ále do tego ktory będzie trzeźwym. Przyſzedſzy thedy Krol kſobie/ pilniey w onę ſpráwę weyrzawſzy/ ſentencyą ſwą odmienił y onę wolną vcżynił. Phil L4.

»rozsądek sprawiedliwy, prawy« [szyk 4:2] (4:2): [w sprawach o zagarnięcie imienia] Kmieczie povinni będą to poviedziecz kto ye trzimal, komv czinſſe davali przed tem czaſem kto yem rozkazoval a vedlia tego na obiedvie ſtronie roſądek spraviedlivy [urząd] vczynicz ma ComCrac 19v; Y Przecż ſynowye ludzcy tákeſcye znyemyeli/ A iuż ſpráwyedliwośći znácyeſcye nye chcyeli/ Cżemuſz wżdy nye cżynicye rozſądku práwego LubPs O3; ModrzBaz 91v; ActReg 41; Phil L4; (marg) Zyg⟨munt⟩ Aug⟨ust⟩ w Piotrko⟨wie⟩ 1562. (–) Iakóż tego z dobroći ſwey páńſkiéy/ wſzem [...] pozwalamy: áby każdy [upominający się o wzięte nullo iure dobra dziedziczne] [...] Przywileie vkázáć ma/ [...]: á my vznánié práwá tákiégo káżdégo/ y rozſądek ſpráwiedliwy ná Séymie przyſzłym Koronnym vczynić mamy. SarnStat 96; [SkarSynod F2v].

Szeregi: »rozsądek i rostrzygnienie« (1): [Na niceńskim synodzie] nie Legaći Biſkupá Rzymſkiego/ ále ſam Konſtántynus przodował: do ktorego ſię też oni mili Oycowie/ z krzywdámi ſwymi vćiekli/ [...] proſząc od niego rozſądku/ y roſtrzygnienia NiemObr 58.

»rozsądek albo (i) uznanie« [szyk 1:1] (2): Wſzákże iednák vznánié/ álbo rozſądek [Cognitio tamen seu iudicium JanStat 237] około wiáná perſony rozwiedźionéy/ ma bydź odeſłáné do Máieſtatu Królá Iego M. wedle ſtárádawnégo zwyczáiu. SarnStat 215.Cf »według rozsądku i uznania«.

»rozsądek i wynalazek« (1): iz to KJM niewdzięcznie przyjmuje, że na rozsądku KJM i wynalazku nie przestajecie, gdyż wszytcy na niej przestawac winni jako na sentencyji supremi iudicis Diar 58.

[»wyrok i rozsądek«: Aby przebłogoſłáwiony Biſkup Rzymſki [...] miał moc y wolność o wierze/ y o kápłaniech wyroki y rozſądki czynić. SkarSynod F2v.]

Wyrażenie przyimkowe: »według (a. wedle) rozsądku [czyjego]« (2): O Sczeſny, [...] przemogłá twoiá Komoedia, Y w ſporze ze wſzyſtkiemi Komoediántámi, wedle roſſądku ſędziow, nádewſzyſzkie [!] inne Ktorzy ſą y byli, maſz bydź vznány więtſzym CiekPotr [55].
~Szereg: »według rozsądku i uznania« (1): A [pani wdowa] ma ſplacić część z oicżystego, dziećiom, wedlug rozſądku i vznania Bartodzieiſkiego. ZapKościer 1580/7.~
W przen (2): ModrzBaz 29v; gdyż literá y piſmo zá nikim dekretu nie vczyni/ iedno vrzędowi vkázuie iáko poſtąpić ma/ y poleca mu okolicznośći/ [...] wedle ktorych rozum/ iáko duſzá praw wſzytkich/ rozſądek dobry czyni. SkarKazSej 698a.
Przen (1): Wolałbym ſie był ieſzcże cżym inſzym zábáwić/ Niż wirſz nád źimnem grobem zacney mátki ſtáwić. [...] Radbym był (by mogło być) obſzedł ſie bez tego/ Gwałtowna ieſt potrzebá/ rozſądkiem káżdego. Nie śpiewałem tu żywey/ nád mogiłą muſzę WisznTr 8.
α. O wyrokach boskich [w tym: czyj (11) – G sb i pron (4), ai (4), pron poss (3)] (13): RejPs 187; Lecż my ktorziſmy ſię niebieſkiego nabożeńſtwá náucżyli/ więcey mamy ſobie ważyć on rozſądek nayſpráwiedliwſzego ſędźiego Bogá/ ktory złorzecżącym każe dobrorzecżyć ModrzBaz 68.
Zwroty: »do rozsądku apelować« (1): Kriſtus ſędzia prawdziwy do ktorego rozſądku wſzyſcy áppellowáć mamy. LubPs C2 marg.

»poddawać się rozsądkowi« (1): A tu [w psalmie 42 Dawid] ſie poddawa rozſądkowi Páńſkyemu/ áby on ſam był miłoſiernym ſędzyam káżdey niepráwośći iego. LubPs L4v.

»przypuszczać, przypuszczenie na rozsądek; przypuścić rozsądkowi« [szyk zmienny] (3:1;1): A wſzákoż Dawid ná on cżás nic ſie nie przećiwił temu [złorzeczeniu] y owſzem tho przypuſzcżał ná rozſądek Páná ſwego LubPs B5v, I3v marg, L4v marg, bb6v marg; O co [o niedotrzymane obietnice] ia pomſtę kłádę ná Bogá moiego/ Y wſzyſtko ná rozſądek przypuſzcżam ſámego. CzahTr B4.

Wyrażenie: »rozsądek sprawiedliwy, prawdziwy« [szyk 2:2] (3:1): Iáko wyerny káżdy ma wſzytko przypuſzcżáć ná ſwięti á ſpráwyedliwy rozſądek Páńſki. LubPs bb6v marg; Przetoż wſzyſtko coś przywiodł ná nas/ y wſſtornkie rzecży ktoreś nam vcżynił/ vcżyniłeś to rozſądkiem prawdziwym [in vero iudicio fecisti] Leop Dan 3/31; NiemObr 17; Rozſądki ſwe ſpráwiedliwe/ iáko ſtrzały ogniwe/ wypuśćił [Bóg] przećiw ſercu złemu ArtKanc A13.
Wyrażenie przyimkowe: »z rozsądku« (1): A lud do boga wzdychał z tej i z owej strony Mowiąc: „Boże wszechmogący, kto teraźniejszego Zamieszania przyczyną, ten z rozsądku twego Bodaj dziś marnie zginął” KochMon 30.
4. Rozprawa sądowa; sądzenie, orzekanie; iudicium PolAnt, Modrz, JanStat (45): GroicPorz hhv; ModrzBaz 62; CzechEp 132; PaprUp Dv; WujNT 233; SkarKazSej 657b; [MetrKor 1578 117/442v; rozſądek kápłanom porucżon bywa. BronApokr 93].

rozsądek kogo, czego (9): Widźiſz iż [Bóg] tu władzą vczenya zakonu bożego/ á rozſądek roznic y ſporow około nyego kápłanom/ á nyekomu [!] inemu podawa y przywłaſſcza. KromRozm III K4; UstPraw K2; RejPos 313 [2 r.], 314v; BudBib Iob 31/13; ModrzBaz 100; KIedy ſie przytráfi/ iż który Sędźia [...] ma Akcyą ſwoię v ſądu/ álbo vrzędu ſwégo z którąkolwiek oſobą: wolno mu to ma bydź záſádźić ku iéy rozſądku [ad iudicandum illam rem JanStat 494] oſobę ſzláchecką w onéy źiemi ośiádłą/ bez ſurrogáciiéy królewſkiéy SarnStat 559 [idem UstPraw], 1198.

rozsądek o co (1): A o té wſzytkié wyſtępki/ y winy ich wysſzéy opiſáné/ ma bydź rozſądek tu w Rádźie/ przez Deputaty SarnStat 17.

[rosądek miedzy kim a kim: aby szie przed czes⟨arzem⟩ tureczkim na woiewode voloskiego nie skarzyly dlia they przicziny nawięczey aby sie czeszarzowi droga nie podala do rosządku miedzy namy a woiewodą voloskim CorfusDocum 1567 nr 152.]

rozsądek o czym (1): Poſpolićie Pánowie wykłádáią niepożytecżnego ſzołtyſá być onego/ ktorego źiemię [...] ná ſwoy pożytek obroćić mogą. [...] A zábieży ſię łácno tákowym wykłádom/ ieſliże práwem odiętá im będźie moc ſkupowánia ſzołtyſá ſwego/ y o iego niepożytecżnośći rozſądek. ModrzBaz 100.

rozsądek czyj [w tym: G sb i pron (8), ai (3)] (11): kiedy Symmarchus Papież/ o rozmáite złośći oſkárżony był do Krolá Teodoryká/ [...] kędy mogł/ zbraniał ſię krolewſkiego rozſądku/ ná ſynod ſię odżywáiąc NiemObr 156. Cf Zwroty.

Fraza: »toczy się rozsądek« (1): Niechayżeby ſię tedy tey rzeeży [!]/ iáko y inſzych/ tocżył rozſądek [eius rei ... iudicium omne sit] v ſędźiow źiemſkich. ModrzBaz 100.
Zwroty: »na rozsądku być« (1): [Juno, Pallas i Wenus żadnemu swych darów społem nie dawają] A to prze tę przytzynę/ że ſie powádziły. Gdy przed pięknym Páriſem/ ná rozſątku były. KlerWes A2.

»da(wa)ć (a. poddawać) się, dać (do sądu) na rozsądek; pod rozsądek poddawać, podany« [w tym: czyj (5), komu (1), w czym (1)] [szyk zmienny] (3:2;1:1): Ia iako miarnik widząncz thę Controuersią miedzy nimi dalem ym do Sąndv na rossąndek V. Mlczi. ZapWar 1553 nr 2685; GroicPorz p4; Gdy tę rzecż dano ná rozſądek [Res ad arbitros delata]/ ták ie pogodzono/ áby ieden drugiego przeprośił ModrzBaz 61; CzechEp 90; Tu Auguſtyn Biſkupy Rzymſkie/ pod rozſądek wſzytkiego concilium poddawa. NiemObr 63; SarnStat *8v; O Boże day wam ten rozum/ ábyśćie ſię ná páná ſwego [...] w tákich wáſzych iádowitych y ſzkodliwych niezgodách rozſądek dawáli/ y ná iego wyrokách przeſtáwáli SkarKazSej 675a.

»puścić, przypuszczać, przypuścić (a. przypuszczać) się, przypuszczenie na rozsądek« [w tym: czyj (5)] [szyk zmienny] (2:1:2:1): [posłowie mówili do króla:] A owszem doznawszy tego, iż my nic upornie przedsię nie bierzemy, na rozsądek się chrześcijański przypuszczamy, oń prosimy nie będziesz raczył nas inemu komu w jurysdycyją podawać Diar 87, 86, 88; ActReg 31; Calep 229b; [Paweł święty] gromił Koryntcżyki/ iż ſie świeckimi ſądámi/ á k temu pogáńſkimi ſądźili: vcżąc ábo krzywdę znieść/ ábo ią więc puśćić ná rozſądek choć proſtakow/ byle iedno od kośćiołá do tego poſtánowionych. PowodPr 21.

Wyrażenia: »w rozsądku, nad rozsądkiem przełożony« [przekład lub aluzja do Vulg Is 32/1] [szyk 5:1] (5:1): Pátrzayże tu ieſzcże dáley/ co ten Prorok ſwięty powieda/ Iż kſiążętá iego w rozſądku przełożeni będą [principes in iudicio praeerunt Vulg Is 32/1]. [...] A tu bacżyć mamy/ że ty kſiążętá á przełożeni Páná tego [...] niemieliby być ſędźmi ſwiátá tego/ wedle ſpraw á poſtępkow/ ták iáko widamy/ iego: ále mieliby być przełożeni w rozſądku á w ſpráwiedliwośći ludu wiernego Páńſkiego RejPos 313, 312v [3 r.], 314v.

»rozsądek w przy [= w sporze]« (1): Bo ieſt ogień áż ná zátrácenie pożyráiący/ (ktoryby) wſzytek vrodzay moy wykorzenił. Ieſlim gárdził rozſądkiem niewolniká mego y niewolnice moiey w ich przy zemną [Si abhorrui iudicium servi mei, et ancillae meae, dum litigarent mecum]. BudBib Iob 31/13.

[»sejmowy rozsądek«: przydawając też ichmciam petita privatorum zgodnie: naprzód za panem Śrzemskiem o Myślenice [...]; za panem przemęckiem, aby sprawa jego sejmowem rozsądkiem, a nie zadwornem rozsądzona była AktaSejmikPozn 1597/202.

»zadworny [= królewski] rozsądek«: AktaSejmikPozn 1597/202 cf »sejmowy rozsądek«.]

Szeregi: »prawo a rozsądek« (1): á co rozboiowi może być podobnieyſzego/ iedno chćieć bronią á mocą doſtáwáć tego cżegoby práwem á rozſądkiem [legibus et iudicio] doſtáwáć trzebá? ModrzBaz 63v.

»rozeznanie i rozsądek« (1): A ná tenże Séym przyſzły Koronny to wſzyſtko [tj. krzywdy szlachcie uczynione] máią do nas y Stanów Koronnych przyniéść/ ku rozeznániu y rozſądkowi ich ſtátecznému. SarnStat 1198.

»rozsądek a (i) sprawiedliwość (a. uczynienie sprawiedliwości)« (3): Iż kſiążętá iego w rozſądku przełożeni będą [Vulg Is 32/1]. Tu obácż że nie nád zamki/ nie nád miáſthy/ nie nád iákiemi vrzędy ábo przełożeńſtwy zacnemi tylko buiáć máią/ ále w rozſądku á w ſpráwiedliwośći. RejPos 313, 313; [A iż ziemie pruskie, będąc pod panowaniem krzyżackim rozmaitych praw] w rozſądku y vczyniéniu ſpráwiedliwośći [...] vżywáli [in decidendis quibusvis et eorum quaestionibus et administratione iustitiae utebantur JanStat 903]: [...] chcemy [...] áby było wolno kożdému z iednégo práwá do drugiégo/ wſzákże bez krzywdy inych/ przeniéść ſie. SarnStat 1119.

Przen [czyj] (1): W tey táiemnicy [tj. w sakramencie ciała i krwi Chrystusa] ſmyſłom náſzym ſłuſznie kłamſtwo zádáiem [...]. Precz oczy/ precz ſmáku/ precz vſtá/ nic tu do rozſądku wáſzego nie máſz/ prawdy nie poznaćie. SkarKaz 159b.
a. O sądzie bożym [w tym: czyj – ai (2)] (5): Przydzye Bog náſz á nie zmilcży ſwoich doległośći/ [...] Przyzowye nyebo y zyemye do rozſądku tego/ By ſie roſpárł z ludem ſwoim około wſſytkyego LubPs N3, R3v; Przetóż [sędzia] gdy zábrnie, á wątpi czego ſie ma trzymáć, do przyśięgi, to iest do Bożégo rozſądku ſtrony odsyła. SarnStat 792.
Zwroty: »czynić rozsądek [miedzy kim]« (1): Tu záś oto kędy przypomina/ iż ten Pan wedle woley ſwey będzye cżynił rozſądek miedzy narody [iudicabit in nationibus Vulg Ps 109/6]. Tu rozumieć mamy/ iż Kryſtus Pan będzye też racżył vżywáć zwierzchnośći ſwey á kroleſtwá ſwego miedzy pogány LubPs Z3v.

»podać [co] na rozsądek« (1): Podał thę rzecz Moizeſz ná rozſądek Páńſki [Retulitque ... ad iudicium Domini]. Thedy rzekł Pan do niego: Słuſſney rzeczy te Sálffadowe dziewki żądaią day im teſz dzierżáwę miedzy przyrodnymi oycá ich/ á niechać dziedziczą po oycu ſwoim. Leop Num 27/4.

5. Jurysdykcja, władza sądownicza [w tym: czyj (5) – ai (poss) (4), G sb (1)] (6): BOże rácż dáć rozſądek Krolowi náſſemu [Deus iudicium Tuum regi da Vulg Ps 71/2]/ A ſpráwiedliwość twoyę ſynu krolewſkyemu LubPs Q4; SkarŻyw 394 [2 r.]; NiemObr 156; Skoro Konſtántyn wiárę S. Chryſtuſowę przyiął: ták kápłáńſki rozſądek vczćił: iz od káżdego ſwego ſędźiaká y praetorá ábo praefektá/ ktorzy byli iáko wielcy krolowie/ o rzeczy świeckie do biſkupá dopuśćił áppellácyey SkarKazSej 700b.
Zwrot: »odzywać się [= apelować] do rozsądku [czyjego]« (1): Y gdy miał ten S. Chryzoſtom od Biſkupow wielkie vbliżenie/ [...] będąc Pátryárchą Cárogrockim/ odzywał ſię do rozſątku y ſpráwiedliwośći Biſkupá Rzymſkiego SkarJedn 109.
Szereg: »rozsądek i sprawiedliwość« (1): SkarJedn 109 cf Zwrot.
6. Prawo, przepisy prawne, normy prawne; iudicium Vulg, PolAnt (9): Obfite wychowánie rola przełożonych/ (marg) Albo (iáko niektorzy przekłádáią) rola vbogich. (–) a inſzy ginie iż nie(ma) rozſądku (marg) Wł: A ieſt ginący/ dla nie rozſądku/ (álbo) iż niema práwá. (–). BudBib Prov 13/23; [Iohannes Iustinianus pisze o Modrzewskim] Wſzákże zdami ſie ich Autor być mąż dobrze vcżony y wymowny/ á te kśięgi (widzą mi ſie) pożytecżne/ y práwie doſtátecżne. ktemu ná te wrzedliwe cżáſy bárzo zgodne. ná koniec godne Celiuſzá [prawdopodobnie aluzja do Lucjusza Celiusza, znawcy prawa w starożytnym Rzymie] náſzego rozſądku ModrzBazBud ¶6; Y tákowa przyśięgá/ należy też do pochwały Páná Bogá/ [...] gdy iedno według Proroká ma te trzy oſtrożnośći: naprzod prawdę/ áby ſię poprzyśięgłá y prawdziwa rzecż/ y prawdźiwie iáko w ſercu ieſt: druga rzecż: rozſądek: żeby ſie przyśięgá dźiałá/ [...] z nákazánia prawnego/ abo ſłuſznego rozſądku/ y o rzecż wyświadcżenia Boſkiego godną. Trzećia oſtrożność ieſt: aby ſię dźiáłá w ſpráwiedliwośći [komentarz do bibl. Ier 4/2] PowodPr 47.
Zwrot: »sądzić w rozsądku; według rozsądku osądzić« = (o)sądzić zgodnie z prawem [szyk zmienny] (2;1): LatHar 398; Według poſtępkow ich wyrządzę im: y według rozſądku onych ſámych/ oſądzę ich: a dowiedzą ſie/ żem ia Pánem [nawiązanie do Vulg Ez 7/8-9]. PowodPr 86; Boże [...] day krolowi ktoregoś przez ręce kápłaná twego poſtáwił/ ſądy twoie [...]. Niech lud twoy ſądźi w ſpráwiedliwośći/ y vbogie twoie w rozſądku [iudicare ... pauperes Tuos in iudicio Vulg Ps 71/2]. SkarKazSej 696a [przekład tego samego tekstu LatHar ].
Wyrażenia przyimkowe: »bez rozsądku« (1): Wiele pokármow ná nowinach oycow: á inym bywáią zbieráne bez rozſądku [absque iudicio]. Leop Prov 13/23.

»w rozsądku« = zgodnie z prawem; in iudicio Vulg (3):

~W połączeniu szeregowym (1): Y będzieſz przyſięgał/ żywie Pan/ w prawdzie/ y w rozſądku/ y w ſpráwiedliwośći Leop Ier 4/2. Cf Zwrot.~

7. Zastanowienie się, rozważenie (10): Rozumiem temu moy namilſzy brácie/ ieſliżeś s pilnoſcią cżedł y vważał ty dziwne ſpráwy tháiemnic Páńſkich/ á przypuśćiłeś ie do ſłuſznego rozſądku ſwego RejAp 198v.
Zwroty: »w rozsądek, ku rozsądkowi poda(wa)ć« [szyk zmienny] (1:1): [św. Łukasz] Podáie ku roſſądkowi: káżdy niech obfituie w ſwoim wyrozumieniu dobrym/ pátrzáć [lege: patrząc] ná zgodę piſm iáſnych. GrzegŚm 54; CzahTr E3.
Wyrażenie: »uważny rozsądek« (2): [przełożeni] ſwym tylko przedſięwzięćim vwiedzieni będąc nikogoy inſzego do ſpraw Rzecżypoſpolitey nie przypuſzcżáią/ okrom pochlebcow/ ktorzy vważnego w rzecżach rozſądku nie máią Phil S3, L4.
Szeregi: »baczenie i rozsądek« (1): zacnym ludziom potrzebá záwſze być vważnego bacżenia y rozſądku/ áby nic przećiwko Bogu y ſpráwiedliwośći w rozſądzániu kauz ludzkich nie wyſtępowáli Phil L4.

»rozsądek abo rozmysł« (1): Przed láty ſtáwiano v ſądu zegárki ćiekące/ wedle ktorych zámierzano ſtronam cżás do mowienia: áby długą rzecżą cżáſu nietráćili/ zácżem by rzecżnicy ſędźiemu niezátrudniáli rozſądku/ ábo rozmysłu nie przekażáli [ad offundendas iudici tenebras]. ModrzBaz 94v.

Wyrażenia przyimkowe: »bez rozsądku« (3): (nagł) Oſtátecżna namowá ku Krześćiáńſkiemu brátu. (–) Prziyḿ zá wdzyęcżne moy miły brácie krześćiáńſki/ Ten máły vpominek iáko zá dar Páńſki. Bo iż ſie bez rozſądku tho ná ſwiát puśćiło/ Toć teraz z ſłuſznych przycżyn ták ſie sſtáć muśiło. [...] Ty rácż zá wdzyęcżne przyiąć iáko od proſtaká LubPs ggv; Ktorzy [doktorzy kościelni] Papieſkie głoſy y Dekretały wſzyſtkiemu wobec Kośćiołowi Powſzechnemu bez rozſądku y proby wſzelákiey prziymowáć roſkázuią. WujJudConf 33v; WujNT 470.

»z rozsądkiem« (1):

~Wyrażenie: »z pilnym rozsądkiem« (1): Bo ſługá Chriſtuſow nie ma grzechow odpuſzczáć ábo zátrzymawáć/ iedno z pilnym rozſądkiem á z vważeniem grzechow: áby nie był vczeſtnikiem cudzych grzechow WujNT 387.
Szereg: »z rozsądkiem a z uważeniem« (1): WujNT 387 cf Wyrażenie.~

8. Rozpoznanie, rozróżnienie; cognitio Modrz (8): Iedno tego doźrzeć potrzebá/ áby ten rozſądek [co prawda, a co błąd, czego naśladować, a czego się wystrzegać] z dumy właſney/ á nie z Duchá świętego niepochodźił. WujJud 39.

rozsądek czego (5): táki [człowiek, na którego skórze okazałby się przymiot trądu] ma być przywiedzion przed kápłaná Aaroná (marg) Trąd y tákowa zmázá [...]/ známionuie trąd y nieczyſtothę grzechu/ kthorego rozſądek ná ſámego thylko Kryſtuſá Páná/ prawdźiwego kápłaná náleży/ ktory ſie thu znáczy przez Aaroná. (–) BibRadz Lev 13/2; SienLek S[ss]4v; ModrzBaz 11; SkarŻyw 492; ZNamći ia Pánie to/ żem ieſt niegodny vczeſtnictwá/ niepokalánego Ciáłá twego/ y Krwie drogiey: y ieſli nie czynię rozſądku Ciáłá y Krwie twoiey/ Pánie IEzu Chryſte/ Boże moy/ winienem LatHar 210; [Bo iáko téż to inter iudicationes curatinas, á miedzy rzeczámi témi z których rozsędek wrzodu bierzemy, iáka ropá, álbo wiele iey ćiecze, ták tu sye nalepiéy pokaże OczkoPrzymiot 385].

rozsądek miedzy kim, czym a (i) kim, czym (2): Y owſzem to trzebá z wyrokow Bogá ſámego wiedźieć/ iż dźiatki máłe/ nie tylko o grzechu/ o káiániu/ o wyznániu/ o wierze/ nic nie wiedzą: ále zgołá nie znáią dobrego y złego/ áni mogą rozſądku dáć miedzy práwą y lewą ręką CzechRozm 258v, 112v.

Szereg: »rozsądek i uznanie« (1): (marg) Pićia winá zákázował Pan Bog kápłanom y wielką trzezwość roſkázował. (–) á żeby zá tákim trzezwim y ſkromnym żyćiem mogli mieć náukę ná rozſądek/ y vznánie tego co ieſt święte/ a co ieſt grzeſzne SkarŻyw 492.
9. Uwaga, rozwaga, baczenie (11): gdźie [przy wykonywaniu zabiegów leczniczych] wprawdźie rozſądku trzebá: gdyż rozmáythé Complexie/ rozmáytą ſkórę/ záwártą/ álbo otworzóną bárźiéy máią Oczko 16.
Zwrot: »mieć w rosądku« (1): Latwiey było tym Krolom ktorem tu pominił/ Wziąć tę źiemię Moſkiewſką by Pan Bog dozwolił. Máiąc iuż pokoy zewſząd [...] Niż teras nieprzyiaćioł ze wſząd máiąc doſić/ Gdy przećiw nam powſtaną muſim ſobą trwożyć. Mieyćie w roſądku Strzegąc vpadku. MycPrz I C4v.
Szereg: »baczność i rozsądek« (1): Drukarz do Czytelniká o omyłkách. [...] żem ſie y ia ná niektorych mieyſcách omylał/ z ktorych oto niektore pokázuię/ á inſze bácżnośći y rozſądkowi twemu cżytelniku miły polecam. CzechRozm **7.
Wyrażenie przyimkowe: »z rozsądkiem« (8): BielKom A3v; CzechEp 223; wſzákoż kto z rozſądkiem ich [papieskich pochlebników] piſmá cżyta/ obacży ſnádnie/ iż ſwymi árgumenty godnieyſzy śmiechu niż odpowiedźi NiemObr 40.
~Wyrażenie: »z dobrym rozsądkiem« (1): Iáko gdybyś ſam/ z pilnośćią á z dobrym rozſądkiem/ iednę ácż nie kápitułę piątą v Mátheuſzá/ o onych błogoſłáwieńſtwách/ ktore ſwym vcżniom Chriſtus opowiedał/ przecżytał: [...] tedy byś to [...] zeznáć musiał: że [...] CzechRozm 234v.
Szeregi: »pilnie (a. pilno, a. z pilnością), (i, a) z rozsądkiem« (3): CzechRozm 234v; CzechEp 227; Y możeż to X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ zgodą iednoſtáyną názwáć? [...] ktory w ty rzecży nigdy nie wglądał/ ábo ieſli wglądał/ tedy ſię temu pilnie/ y z rozſądkiem nie przypátrował. NiemObr 135.

»z rozmysłem i rozsądkiem« (1): Y w tym też nie wątpię: iż iákom ia od W.M.M.P. [...] dárowáne Wędzidło przyiąwſzy cżytał [...] że też y W.M. [...] z tákąż też y ochotą y pilnym rozmyſłem: y práwym rozſądkiem: ty o demnie [!] dárowáne kśiążecżki przecżytaż. CzechEpPOrz **v.

»z uważeniem i rozsądkiem« (1): że to niepodobna/ áby ktory z ſámych zakonnikow żywąc ſto lat/ mogł wſzytki [księgi]/ z pilnym vważeniem y rozſądkiem/ porządnie przecżytáć. CzechEpPOrz **2v.~

10. Przen: To, co jest słuszne (1): Vſtá ſpráwiedliwego zwycżáią ſię mądrośćią/ á ięzyk iego rozmawia rozſądek [lingua eius loquetur iudicium]. BudBib Ps 36/31[30].
11. Wyrażenia przyimkowe o różnych znaczeniach (4):
»z rozsądkiem« = umiarkowanie, nie nazbyt surowo (3):
~Zwrot: »karać z rozsądkiem« [szyk zmienny] (3): Ieſzcże też ty Iakobie ſługo moy nie boy ſię/ mowi Pan: [...] nie vcżynię dokoncżenia twego/ ále ćię káráć będę z rozſądkiem [castigabo te in iudicio]/ á nie wygubię ćię do ſzcżątká. BibRadz Ier 46/28 [aluzja do tego samego tekstu] CzechRozm 118; A iedne z rozſądkiem karzćie (marg) lituyćie. (–) [Et hos quidem arguite iudicatos]: á drugie záchowayćie/ wyrywáiąc z ogniá. WujNT Iudae 22.
Szereg: »miernie, z rozsądkiem« (1): Ale choć ie [Bóg lud żydowski] káráć w ſądzie (to ieſt miernie z rozſądkiem/ nie z zápálcżywosćią chce) iednák go do końcá wygłádzić niechce. CzechRozm 118.~

»z rozsądkiem« = dobrze, należycie (1): Z rozſądkiem Pan ſpráwy ſwoie wykonał od początku [Et in iudicio Domini opera eius ab initio]/ á od pierwſzego ſtworzenia rozrządźił káżdą cząſtkę ich. BibRadz Eccli 16/25[26].

12. Tłumaczenie hebrajskiego wyrazu „urim” ‘światło i doskonałość’: w Starym Testamencie: jeden z dwóch świętych losów przechowywanych w pektorale arcykapłana zastępujących pogańskie wyrocznie (1): Ná Pektorale położyſz cżterzy rzędy kámieni. [...] Ná káżdym z oſobná będzye wyrzázano imię dwunaſcie ſynow Izráelſkich pokolenia ich/ y to dwoie imię/ rozſądek y prawdá/ áby ná nim nápiſano było [Pones autem in rationali iudicii Doctrinam et Veritatem Vulg; Et dabis in pectorali iudicii Vrim et Thummim PolAnt Ex 28/30]. BielKron 34.
*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Arbitrarium – Rozſądek, dobrouolnoſzcz ktorą przimnie mąm. Calep 88a, 88a, 567b.

Synonimy: 1. baczenie, baczność, dowcip, mądrość, mozg, rozbaczność, rozeznanie, rozmysł, roztropność, rozum, rozumienie; 2. baczenie, mniemanie, opinija, sąd, zdanie; 3. decyzyja, postanowienie, resolucyja, sąd, wynalazek; a. dekret, nalazek, ortel, osądzenie, prawo, rozstrzygnienie, sentencyja, skazanie, skaźń, wyrok; 4. prawo, sąd, sądzenie; 5. jurysdycyja, prawo, sąd; 7. rozmysł, uważenie; 8. uznanie; 9. baczenie, baczność, rozmysł.

Cf NIEROZSĄDEK, ROZSĄD, ROZSĄDNOŚĆ

LW