»dobry dowcip« = bonum ingenium Mącz [szyk 4 : 1] (5): y więczey nieporządna wſzęlakich rzeczy oquitość/ niżeli naiwiętſze vboſtwo/ dobrym dowćipom zwykła záſzkadzać KwiatKsiąż Fv, B3v, E4v; Mącz 269b; BudBib Prov 13/15.

»dziwny [= cudowny] dowcip« [szyk 2 : 1] (3): A Pánnie dowćip dziwny y pomoc Boſka/ ná obronę dziewiſtwá/ oblubieńcy iey miłośńik cżyſtośći Chryſtus dáć racżył. SkarŻyw 445, 162, 445 marg.

»głupi dowcip« (1): O wy co wieprzowi zaźrzyćie/ Vrodzenia w nim pátrzyćie: Głupi dowćip w ſobie maćie: Y ná cnoćie ſie nie znaćie. BierEz S2.

»gnuśny, leniwy dowcip« = retusum ingenium Mącz [szyk 3 : 1] (2 : 2): takowi nierychli á gnuśnego dowćipu ſą/ yż nie inſzego niemogą wynaleść/ wczym by ſię poććiwiey roſkoſzować mogli. KwiatKsiąż P4; Retusum ingenium, cui contrarium est acutum, Leniwy/ twárdy dofćip. Mącz 469a; StryjKron 288.

»gruby, tępy dowcip« = rudis animus Mącz [szyk 5 : 1] (5 : 1): Aći acż maią dowcip tępy/ awſzakoſz vſtawicżnym vśiłowanim á pracą trudnośći wſzyſtki przewycięzaią. KwiatKsiąż L2, E2; Mącz 147c, 300b, 359c; A ieſli więc ten ktory/ cżyta/ ieſt ták grubego dowćipu/ iż nie może onego poiąć/ tám iuż nie piſmo winno/ ále ten/ kto málucżkiey trudnośći/ zdołáć nie mógł. GórnDworz F3v.

»krzywomyślny [= wykrętny] dowcip« (1): MERCVRI wſzytkich hándlow y przemyſłow Boże: [...] Ty rządźiſz krzywomyślny dowćip/ y ty zbroiſz/ Język w dźiwne chytrośći: ty poſtáwę ſtroiſz. KlonWor 1.

»dowcip ludzki, człowieczeński, człowieczy« = humana industria Modrz, hominis industria JanStat [szyk 11 : 4] (13 : 1 : 1) : potroſſc náukę krzeſćiyáńſką w ludźye wlewáli/ ſtoſnyąc yą ku dowćipom ludzkim/ nye inácey yedno yáko kyedy kto ćyáſną wronką w ſąd wodę álbo piwo leye. KromRozm II t4v; GroicPorz k4v; SienLek 196; LeovPrzep D; RejPos 90; CzechRozm 137, 185; niech wie/ iż ták bárzo ludzkie dowćipy ſą rozne [sciat tantam ingeniorum esse diversitatem]/ że iym wſzytkim niemoże ieden nigdy doſyć vcżynić. ModrzBaz 136, 35v; SkarJedn 313, 327; StryjKron 288; KochFr 132; WujNT 193 marg, Yyyyy 2v.

»niepospolity dowcip« = exquisitum a. ferax a. industrium a. memorabile a. singulare a. splendidum ingenium Mącz [szyk 6 : 1] (7): Ci co Ezopá ſłucháli/ Wſzyſcy mu ſie dziwowáli: Chwaląc iego rozum lity/ Y dowćip niepoſpolity. BierEz E2v; Mącz 122a, 215c, 336d, 395a, 409c, 432a.

»ostry dowcip; ostrość dowcipu; ostrzyć dowcip« = ingenium vegetum Mącz [szyk 5 : 4] (6; 2; 1): w niktorich ludziach dowćipu oſtrość ieſt ołowna/ á wniktorych żelazna. KwiatKsiąż Lv, E3, Lv [2 r.], L2, Pv; Mącz 431a, 477a; był oſtry dowćip: było ćwicżenie: byłá wiádomość rzecży/ y ſwych/ y poſthronnych GórnDworz Dd8v.

»prędki, chutki, ochotny dowcip« = festivum, vividum ingenium Mącz [szyk 5 : 1] (4 : 1 : 1): á niektore [umysły] ſą nierychłe w nalezieniu/ á wſzákoſz skutecżne w roſſątku. A tak oni pierwſzy/ ktorzy tak chutki dowcip maią/ ku zadawaniu godnieyſzy ſą: á ci poſledniyſzy/ ku odpowiádaniu. KwiatKsiąż Kv, Kv; Ingenium vividum Ochotny/ prętki dofćip. Mącz 500d, 326b, 431a, 477a.

»przyrodzony, wrodzony dowcip« = dotes ingenii Mącz; ingenium Calep; vis naturae, ratio Modrz [szyk 4 : 4] (7 : 1): Mącz 95a, 145b; Sławny REY/ godźien isćie być y rádnym Pánem. Przyrodzonym dowćipem wielkiey ſławy doſtał Prot E; niektorzi zacni ludźie ſámym tylko dowćipem przyrodzonym/ niemáiąc w ſobie náuk [sola vi naturae, sine litteris']/ zwielką sławą mądrze ſobie w ſpráwách pocżynáli ModrzBaz 129, 2v; ModrzBazBud ¶ 5v; Oczko A3v; Calep 535b.

»dowcip rozumu« = ingenium Murm (4): Murm 48; LibLeg 11/9v; prętkoſć twoię miłuię/ y dowćip rozumu twego chwalę HistAl A7; BibRadz I *3v.

»dowcip i (niż) ciało« (3): [niektórzy ludzie] y dowćipu bywayą gnuśnego/ y ćiała mgłego KwiatKsiąż A4v, M [2 r.].

»cnota, (a, i) dowcip« = virtus, (et) industria Modrz, JanStat [szyk 6 : 1] (7): niech máią cnoty y dowćipu iego oſobliwe świádectwá. ModrzBaz [41], 42v, 61v, 74v [2 r.]; opátrznégo A. o którégo cnoćie/ dowćipie y dobroći od wiele ludźi dobrych wźięliſmy świádectwá/ ná Woźnégo źiemie Krákowſkiéy obráliſmy y poſtrzygli SarnStat 573; GosłCast 9.

»głowa i dowcip« (1): A nie wątpliwie ſámo goſpodárſtwo [...] káżdemu głowę y dowćip zábáwić muśi GostGospSieb + 2.

»język, (a, i) dowcip« [szyk 3 : 1] (4): RejWiz A4v; Są teſz y drudzy acż dowćipu prętkiego/ awſzakoſz ięzyka y wymowy nierychłego KwiatKsiąż Kv; GrabowSet Kv; O Boże day w mym żyćiu/ bym miał cżás tákowy/ Przytym dowcip / y ięzyk łágodney wymowy. SapEpit [B2]v.

»dowcip, (a, i) mądrość« = intellectus et prudentia JanStat [szyk 4 : 4] (8): BibRadz Eccle 7/26, Dan 1 arg; BudBib Eccle 7/25; A iákoby wto ludzki dowćip y mądrość tráfić mogłá/ gdyby łáſká Boża tych ták wielkich rzecży nie zácżęłá y ſkońcżyłá? SkarJedn 313; SkarŻyw 478; ArtKanc O5; SarnStat 484; Iż ſię tego nie náuczył od ludźi/ áni z dowćipu y mądrośći świeckiey/ áni z piſmá Moyzeſzowego y Prorockiego SkarKaz 117a.

»natura i dowcip« [szyk 1 : 1] (2): RejPosRozpr c4; gdyż y látá/ y w obcych kráiach práktyká/ y vſtáwicżne poważnych Authorow cżytánia/ ku náturze y dowćipowi iego [...] máteryey mu śiłá dodáć mogą GostGospSieb +4v.

»dowcip i (ani) pamięć« = industria aut memoria Modrz [szyk 3 : 2] (5): pamięć okrom dowćipu niewiele ſię godzi/ a dowcip bez pamięći iakmiarz nic ile ſię vcżenia dotycze KwiatKsiąż K2, L2; Ztądże to mamy/ że ták wiele praw y vſtaw nácżyniono/ iż żadnego dowćip áni pámięć [nullius industria aut memoria] nieſproſta ku poięćiu wſzytkich. ModrzBaz 97; SkarŻyw 292.

»rozum, (a, ani, i) dowcip (roztropność)«= ingenium et industria Modrz [szyk 26 : 7] (33): BierEz E2v; Przyrodzenie zaiſte rozum á dowcip, ale ſzczęſcie roſkoſzy, ſławę y bogacſtwo dawa. BielŻyw 92; KwiatKsiąż C3v; Suo marte conficere aliquid, Swym właſnym dowćipem á rozumen [!] co ſpráwie/ króm cziyey pomocy. Mącz 210b, 46c, 133c, d, 168d, 216a (12); WujJud A5v, A6, B2, 34v; BudBib 1.Par 22/12; BudNT przedm b7v; Pobacżywſzy á wýrozumiawſzy rodźicy rozum ábo dowćip młodźieńcżyká ſwego [Ingenio adolescenstis cognito et perspecto] niech go wpráwią w tákowe náuki ábo rzemiosłá/ do ktorychby ie przyrodzenie ćiągnęło ModrzBaz 11v, 10v, 134, 479; StryjKron 288; Calep 318b; GostGospSieb + 2v [2 r.]; GrabowSet H2; O iákoż to rożna náuká od poſtępkow świátá tego/ ktory wſzyſtek rozum y dowćip ſwoy ná to wyſadza żeby widźiał y był widźiány WysKaz 4; VotSzl A2; SkarKazSej 658b.

»serce i dowcip« [szyk 2 : 1] (3) : GórnDworz Y8; [Królowej] nawſzem ſluchaijcie bo atz xtalt bialloglowſki widzicie dowcip y ſerce meſkie y prawe PaprUp D; OrzJan 74.

»umysł i dowcip« (1): Instrumenta multa habet homo ad adipiscendam sapientiam, nempe animum et ingenium, Człowiek ma wiele naczinia ku oſięgnieniu mądrośći/ zwłaſzczá vmysł y dofćip. Mącz 423a.

»dowcip, (a, abo itp.) (wy)mowa (abo umiejętność); dowcip z wymową« = ratio et sermo Modrz [szyk 3 : 3] (5; 1); KwiatKsiąż Kv, K2; A iż ſię cżłowiek lepiey niż ktore inſze ſtworzenie/ do tákowego zgromádzenia y ſpolnego obcowánia zgodzi/ vkázuie to iego przyrodzony dowćip y mowá [ratio et sermo indicant] ModrzBaz 2v; Komu dowćipu równo z wymową doſtáie/ Niech ſczépi miedzy ludźmi dobré obyczáie KochPieś 51; SkarKazSej 684b; SzarzRyt C2v.

»dowcip a zmysł« (1): Iz w ktorych z młodośći dowćip á zmysł barzo oſtry ieſt/ tedy w ſtarośći wielkiey poſpolićie tępieie. KwiatKsiąż E3.

»z dowcipu swego (a. swego własnego, a. mego)« (5) : Suopte ingenio, Sam z ſiebie/ z ſwego właſnego dofćipu. Mącz 436a; RejPos 183v; ktorzy iakie o rzecżach poważnych kśięgi álbo z dowćipu ſwego piſzą/ albo z ięzyká na ięzyk przekłádaią BudBibKaw A; ModrzBaz 113v; NiemObr 96.

»dowcip rycerski, wojenny« (1 : 1): iżeby ryczerz nietylko wśiłach y w śmiałośći tym ſię tylko pierwey podpierał/ ale iżeby też w nauce/ y w dowćipie rycerskim/ biegłym á mocznym był. KwiatKsiąż Ov; widząc pánowie y rycerſtwo ziemie oney/ dowćip iego woienny y męſtwo/ [...] wzięli go ná Groffoſtwo Piktáwſkie SkarŻyw 164.

»dowcip, (i) biegłość« = industria, peritia Modrz [szyk 2 : 1] (3): BibRadz I* 4v; tákby też y ſędźiowie tákich ſobie ná ten vrząd towárzyſzow doſtawáli/ ktorychby dowćipu/ biegłośći w ſądźiech y dobroći świadomi byli. ModrzBaz 93v, 114v.

»domysł i dowcip« (2): SarnStat 467; bo [czart] wielki ma domyſł y dowćip ná wſzytko. SkarKaz 518b.

»dech [= natchnienie] i dowcip« (1): Tchu y dowćipu po tobie żaden dźiś nie ma ſto/ Coby ſię twych pieśni podiął/ pártácżeſmy proſto. KlonŻal B2v.

»dowcip i misterstwo« (1): a wthym ſſya chczą wyernye y pylnye zachowacz podlug mego nawyęthſzego doſczypv y Myſterſtwa they nauky mey thak yako sluſſze nadobrego ſlugą a wyernego myſtrza puſzkarſkyego yego krolyewſkyey myloſczy MetrKor 37/4v.

»dowcip i nauka« = industria et doctrina Modrz [szyk 5 : 5] (10): [Platon] wſzitki tamże vcżnie Socrateſoue nauką y dowcipem przechodził. BielŻyw 79; KromRozm III B7; KwiatKsiąż K3; GórnDworz F3v; HistLan F6; WujJud A3v [2 r.], A5v; ModrzBaz 82v; [Kronikę Pruską] ku przeyrzeniu vżyczył naprzod Iego miłośći pánu Woytowi Wilenſkiemu Auguſtino Ro: iáko wielkiey nauki y głębokiego dochćipu Doctorowi/ Secretarzowi Kro: I. M. StryjKron 288.

»pilność, (i) dowcip (roztropność)« = navitas et navia vel gnavia Mącz; diligentia et industria Modrz [szyk 5 : 3] (8): Partae opes non casu, sed ingenio Oſięgnione bogáctwá nie z tráfunku álbo fortuny ále z dofćipu y z pilnośćy. Mącz 278c, 242d, 343d; ModrzBaz 2v; [Teofil] vmiał dowćipem y pilnośćią/ ktora z miłośći ku Pánu Bogu pochodziłá/ mądrze y ſpokoynie wſzytkiego doyrzeć/ ſtánowić SkarŻyw 171, 47; SkarKaz 81a, 84a.

»dowcip i (a) praca« = labor et industria Modrz [szyk 3 : 3] (6): ábo ie też w domu ſubtylnych ráchunkow vcżą/ álbo ſpiewáć álbo ſzyrmowáć/ ábo inſzych tym podobnych náuk/ ktorych bez wielkiego dowćipu á pilney pracey náucżyć ſie nie mogą. RejPosWstaw [41²]; ModrzBaz 34v, 61v; Oczko 1v; PowodPr 72; nábyta nánká z pracey y dowćipu SkarKazSej 662b.

»robota, (i) dowcip« (2): [ten kto zranił] powinien ieſt ránnemu poki będźie żyw/ ná káżdy rok tyle płáćić/ ile on robotą ſwoią y dowćipem ná káżdy rok mogł nábyć. GroicPorz k4; SkarKaz 84a.

»dowcip i rozsądek« (2): ná ſwoy ſię rozum y vmieiętność niech iáko chce ſpuſzcża: y dowćipowi y rozſądkowi ſwemu niech vfa CzechEp 134; CzechEpPOrz **v.

»umiejętność, (a, i) dowcip« = scientia et (omnia) doctrina Vulg [szyk 5 : 2] (7): y nápełnił go duchem Boſkim/ mądrośćią y rozumem/ y umieiętnośćią/ y wſſelkim dowćipem ku wymyſleniu y ſpráwieniu robot/ ná Złoćie/ Srebrze/ Miedzi/ y w rzezániu kámieniá/ y w roboćie ćieſielſkiey [implevitque eum spiritu Dei sapientia et intelligentia et scientia et omni doctrina ad ex excogitandum et faciendum opus in auro et argento] Leop Ex 35/31; BibRadz Ex 31/3, Eccli 1/18; Mącz 328b; GórnDworz N5v; A ták tym cżterem pácholętam dał iym Bog vmieiętność y dowćip w káżdem piśmie y w mądrośći. BudBib Dan 1/17; CzechEp 122.

»wyrozumienie a dowcip« (1): ieſt dwoiakie wyrozumienie á dowćip/ ieden w myſzleniu á drugi w ſprawowániu KwiatKsiąż K2v.

»fałsz, zdrada i dowcip« = fallacia, dolus et ingenium JanStat (1): A żeby pokóy przymiérze y ziednoczenié zá tákim vważeniem vgruntowáné v zámknioné/ niemogły bydź ná potym ludzką złośćią złąmáné [!]/ y iákowémi fałſzámi/ zdrádámi/ y dowćipy zgwałconé SarnStat 1093.