[zaloguj się]
[pdf]

BYSTROŚĆ (45) sb f

o jasne.

Fleksja
sg pl
N bystrość bystrości
G bystrości
D bystrości
A bystrość bystrości
I bystrością bystrościami
L bystrości
V bystrości

sg N bystrość (10). ◊ G bystrości (12). ◊ D bystrości (3). ◊ A bystrość (6). ◊ I bystrością (3). ◊ L bystrości (1). ◊ pl N bystrości (1). ◊ A bystrości (2). ◊ I bystrościami (1). ◊ V bystrości (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Prędkość, szybkość; pęd; rapiditas Mącz, Cn; vehementia BartBydg (14): BartBydg 166b; Rapiditas, Byſtrość/ skorość/ prętkość. Mącz 346a.
W przen (1): CZás bieży na Jeleniu/ w okrutney byſtrośći RejZwierz 114v.
a. O ruchu wody: szybki, rwący prąd, nurt, pęd, spadek; wzburzenie; falowanie; rigor Cn (11): Pothym kroł Swiętopług [...] w padł w Dunay, tamżego woda byſtroſcią ſwą zatopiła MiechGlab 60; Záwſcyągnął [Pan] tych nawáłnych wod trudne byſtrośći. LubPs V3; W Iordanie byſtrośći iego dziwnie ſie w ſpák obracáły LubPs Z6v, M3v, T5, Z4, Z6v [2 r.]; Mącz 41a; Gdźie morze/ głębokość z byſtrośćią wywodźi. GrabowSet Bv; SarnStat 3v.
2. Szybkość orientacji, pojętność, inteligencja, roztropność, mądrość; dowcip; acumen, solertia Calep, Cn; perspicacitas Calep; acetum, acies, acrimonia, bonitas ingenii, indoles ingenii, perspicacia, sagacitas Cn (11): Są drudzy iáko orłowie latáiący z wynioſłemi rozumy náukámi y byſtroſciámi ſwoimi. RejAp 49v; Calep 20a; Oſtátek ſynu miły/ ſpráwuy z ſwey byſtrośći/ Gdyż choruiąc odchodzę/ dla ſrogiey ſtárośći. PaxLiz E2, C, Cv.
Wyrażenie: »bystrość rozumu« (6): A ták opuśćiwſzy tho/ co ku byſtrośći rozumu należy/ powiedz nam W.M. w cżym kuńſzt/ á fortyl/ pomoc do trefnośći może GórnDworz N8v, Gg7, Mm5; Solertia — Biſtroſcz rozumu, dowczip. Calep 989a, 79 1b; ZAwitay trunku swięty/ dawno pożądány/ [...] Ty byſtrośći rozumu káżdemu dodáieſz PaxLiz Dv.
3. Pochopność, popędliwość, brak opanowania; gwałtowność, zapalczywość; lekkomyślność; samowola (20): Diar 45; iákie záiątrzenie ieſt w thych ludziech/ iáki iad/ iáka byſtrość/ iáko dziki á nieokrocony vmyſł SarnUzn H6; áby onym twoim vrzędem/ mocnie ſię byſtrośći y nádętośći [insolentiae] Metelluſowey záſtáwił. ModrzBaz 43v; áby mu dano drogę do okázowánia męſtwá/ do vſkromienia byſtrośći [furores] ludźi nieſpokoynych/ á do pohámowánia zuchwálſtwá możnych. ModrzBaz 44; Práwam broń ma służyć/ nie ludźi zwaśnionych chęći y byſtrośći [affectibus et petulantiae]. ModrzBaz 63v, 7v, 45v; NiemObr 19; KochMRot B3.
Zwrot: »bystrość (po)hamować« (3): áby obywátele ſwe w powinnośći ich zátrzimawał: byſtrość hámował [petulantiam coerceat]: kárnośći bronił: á ſądy ſrodze ſpráwował. ModrzBaz 101, 24v; KochPs 69.
Szereg: »bystrość abo zuchwalstwo« (1): cżego niecżynią z byſtrośi [!] ábo zuchwálſtwá [ferocitate naturae] przyrodzonego ModrzBaz 140v.
W przen (1): Tákież rozum ná byſtrość miałby mieć wędzidło RejWiz 29v.
a. O zachowaniu się konia: porywistość, rozhukanie, nieokiełznanie, dzikość, narowistość; gorącość krwi (6): Pátrzmy ná Lwá/ ná Koniá/ ná Orłá/ iáko w ocżu iednego znáć gniew: w drugiego ocżu byſtrość: w trzeciego nádętość iákąś. GórnDworz L15.
Wyrażenie: »bystrość końska« (1): Iáko byſtrość końſka [equorum ferocia] biegániem á vięćiem obroku bywa ſkroconá ModrzBaz 10v.
Wyrażenie przyimkowe: »z bystrości« (4): Pátrz iż mu ſie nádęła gębá iáko ſzkápie/ Gdy ſie owo z byſtrośći inochodzą ſzłápie RejWiz 173v; RejZwierc 90 [2 r.]; Siodłowy ſię wydźiera pod Miśkiem z byſtrośći/ Miśiek go wśćiąga piętą áż mu widáć kośći. CzahTr L2v.

Synonimy: 1. chybkość, nagłość, prędkość, rączość, skorość, żartkość; 2. dowcip, ostrość; 3. bujność, gniewliwość, zajątrzenie, zapalczywość, zuchwalstwo.

LZ