[zaloguj się]
[pdf]

OSTROŚĆ (107) sb f

Oba o jasne.

Fleksja
sg pl
N ostrość
G ostrości ostrości
D ostrości
A ostrość ostrości
I ostrością
L ostrości

sg N ostrość (36). ◊ G ostrości (31). ◊ D ostrości (1). ◊ A ostrość (23). ◊ I ostrością (12). ◊ L ostrości (1). ◊ pl G ostrości (1). ◊ A ostrości (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII (z Cn) – XVIII w.

1. Charakter, cecha tego, co jest ostre, ostro zakończone; mucro Mącz, Cn; acumen Calep, Cn (12): Acutela, ostroscz BartBydg 4b; Mordacitas in herbis, Oſtrość/ kłocie á párzenie/ yáko ná pokrziwách/ oſtu/ etc. Mącz 232a; Exterere aciem ferri cote, Oſtrośći osłą náoſtrzyć. Mącz 451a, 235b; Vcżyń ſobie noże oſtre [cultros acutos (marg) petrarum (–)] (marg) Wlaſnie/ noże ſkálne/ álbo noże oſláne/ álbo noże oſtrośći. (–) BudBib Ios 5/2; Acumen – Oſtroſcz, ſzpica. Calep 20a.

ostrość czego (5): PatKaz I 9v; Mucro dentium, Oſtrość zębów. Mącz 235b, 235b, 238a; KochPs 204.

W charakterystycznych połączeniach: ostrość ciernia, opoki, paznokciow, zębów (2).

Szereg: »kończystość a ostrość« (1): Murex etiam, Kończiſtość á oſtrość opoki. Mącz 238a.
a. O kształcie nosa (1): Nos koncżiſty zawſze gniew znamionuie á im wietſza w nim będzie oſtroſć, Tim więtſzą vkazuie gniewliwoſć iakoby oſſa. GlabGad N8.
2. Ostrze; acies Modrz (2):
Wyrażenie: »ostrość miecza« (2): Apoſtoł Iezuſá Chriſtá nápiſał/ że Oycowie święći [...] kroleſtwá burzyli/ gęby Lwom zámykáli/ moc ogniowę gáśili/ oſtrośći miecżá vchodźili [gladii aciem effugisse]/ naiázdy nieprzyiaćielſkie wſtecż wracáli ModrzBaz 109; Pusćiłám ſię ná oſtrosć mieczá śmiertelnégo. KochFr 92.
3. Chropowatość, szorstkość, przykrość; asperitas Mącz; aspretum Calep; acerbitas Cn (6): Aspretum – Chrupatoſzcz, oſtroſzcz. Calep 103b.
Zwrot: »ostrość [czego] zgładzić« (1): tákiéż brodawki pod ięzykiem/ co ié ſuchotámi zową: ma mu [kowal koniowi] ié zerznąć/ y dáć mu ſzynę żelázá gryść/ iż kreẃ wygnieta á oſtrość ięzyká zgłádźi. SienLek 169.
Wyrażenie: »ostrość drogi« = asperitas viae Mącz (2): Niebácżyla krolewna niebieſká oſtroſcij/ albo dalekoſcij drogi/ ale prez [!] drogę oſtrą/ bo kamieniſtą [...] ſſla OpecŻyw 10; Mącz [18]a.
Szereg: »ostrość, (a) przykrość« (2): Asperitas viarum, Oſtrość á przikrość dróg. Mącz [18]a; Asperitas – Oſtroſzcz, przikroſzcz. Calep 103a.
W przen (1): Więc tey oſtrośći/ me myśli troſkliwe/ Ze morſkie ſkáły z nimi nie zrownáią GrabowSet N4.
4. Surowość, srogość; bezwzględność; asperitas Calep, Cn; severitas Calep [w tym: czego (13)] (23): KuczbKat 270; SkarŻyw A2; ſtáráiąc ſię [...] o pozyſkánie błądzącego/ z vprzeymey Chriſtyáńſkiey życżliwośći y powinney miłości. Ale też záś nie bez oſtrośći nieiákiey tłumienia błędów prawdą. CzechEp 94; NiemObr 123; ZawJeft 5; Severitas ‒ zrogoſcz, oſtroſcz. Calep 975b; PowodPr 8.

W połączeniach szeregowych (2): iż ſą wielcy nieprzyiaćiele pokuty/ poſtow/ oſtrośći żyćia y odzienia/ y vmartwienia ćiáłá/ y zakonnych ſtanow. WujNT 11, 47.

W charakterystycznych połączeniach: ostrość gniewu (2), miejsca, pokuty, tłumienia błędów.

Zwrot: »cirpieć ostrości« (1): Przeto my przykładem iego cirpliwoſcij/ cirpmy téż ńiektoré oſtroſcij/ abyſmy ſie tak bogu zlubilij OpecŻyw 16.
Wyrażenia: »ostrość praw(a)« (2): LibMal 1548/144v; Wielka to krzywdá/ zá ktorą ná kroleſtwo wſzytko/ ktore tego oſtrośćią ſwoich praw nie broni/ pomſtá bożka náſtępuie. SkarKazSej 703b.

»ostrość zakonna« (2): y w rzecżách klaſztornych wolał [św. Anzelmus] drugdy oſtrośći zakonney z bráćią vſtąpić/ á łáſkáwie ſię y pięknie znimi obyść. SkarŻyw 334, 334 marg.

»ostrość żywota, życia, w życiu« [szyk 4:2] (3:2:1): OpecŻyw 47v; One mniſzki miáły ten obycżay/ ieſli ktora miáłá nágábánie nocne od cżártá/ wnet powiedzieć ſtárſzey byłá winná: áby ſwoią modlitwą cżártá odegnáłá/ y pokuty á żywotá oſtrośći/ przycżyniłá. SkarŻyw 225; Y poſtem Ianá S. y mnieyſzą w żyćiu oſtrośćią Zbáwićielá náſzego/ nie máło ſię Zydow obrażáło LatHar 254; WujNT 11, 47; zſtępuiemy do ſadzawki krwie Páná Chryſtuſowey/ przez moſt vcżynkow iákich z oſtrośći żywotá pochodzących WysKaz 27.

a. Gniew, gwałtowność (5): Choćiażby ſię tedy [...] y przyoſtrſzym co mowiło: [...] iednák tá oſtrość/ nie poydźie ták dálece przećiw ſámey tylko I.M. oſobie [...] iáko przećiw ſámym błędom CzechEp 10.

ostrość naprzeciwko komu (1): gdy [rycerze] ſzpiſem albo drzewem ſwoim kędy chcą nauczyli ſię trafiać/ y naprzećiwko ſobie nagłey oſtrośći naucżyli ſię znáſzáć. KwiatKsiąż O2.

ostrość na co (1): Coż to wżdy zá niepohámowna ná ſtan Duchowny ták záſlużony y potrzebny oſtrość? PowodPr 59.

W połączeniu szeregowym (1): Cichość y pokorę y łáſkáwość záchowuymy: gniewu ſię y oſtrośći y pomſty y krzywdy czynienia drugim ſtrzegąc. SkarKaz 638a.

Szereg: »ostrość i bluźnierstwo« (1): A záſię ſámi [protestanci] przećiwko ſobie/ ták wiele/ ták wielkich/ ták długich kſiąg piſzą/ że ſię ſprzykrzy/ tylko ich tytuły/ oſtrośći/ y bluźnierſtwá pełne/ cżytáć. ReszPrz 68.
5. Bystrość, przenikliwość, subtelność; acumen Mącz, Modrz, Calep, Cn; acrimonia, acritudo Mącz, Cn; facultas, sagacitas, subtilitas, versutia, vigor Mącz; perspicacitas Calep; acies, acritas, vehementia Cn (26): Acumen, subtilitas, Oſtrość/ rozum/ tráfność/ ſubtilność. Mącz 422b, 2b, 3a; Acumen – [...] Oſtroſc, biſtroſcz. Calep 20a.

ostrość ku czemu (1): w wielu młodziencżykách takowa dowćipu ku wyrozumieniu á poięćiu wſzyſtkich rzecży chutkość y ku wybadaniu ſkritych rzecży takowa oſtrość/ yſz też y krom wielkiey nauki/ o wielkich rzeczach roſtropnie mowić mogą KwiatKsiąż E3v.

Wyrażenia: »dowcipu ostrość« (2): Abowiem (yz tak mam mowić) w niktorich ludziach dowćipu oſtrość ieſt ołowna/ á wniktorych żelazna. KwiatKsiąż Lv, Lv.

»ostrość gadania« (1): Yeſli przez náukę/ náukę śwyecką/ yáko wymowę/ oſtroſć gadánya/ to yeſt Dialektykę á philoſophią/ [...] álbo y byegłoſć w piſmye świętym rozumyeſz. KromRozm II o4v.

»przyrodzona ostrość« (2): KwiatKsiąż E3; á niechay niemáią zá to [młodzieńcy]/ áby prędkośćią rozumu/ á nieiáką przyrodzoną oſtrośćią [ingenii celeritate et naturali quodam acumine] mogłá ſię káżda ſpráwá odpráwić: boć do ſprawy á do vporu zátrudnionego trzebá náuki ModrzBaz 13v.

»ostrość rozumu« = acumen ingenii Mącz, Modrz; facultas a. vigor ingenii, sagacitas, versutia Modrz; perspicacitas Calep [szyk 7:4] (11): A iako brwi białe znamio⟨nuią⟩ mgłe przyrodzenie y rozum proſty/ tak zaſię cżarne barzo, mocznoſć przyrodzenia y też oſtroſć rozumu. GlabGad N5; MurzHist Tv; Sagacitas, Rozum/ dowćip/ roſtropność/ oſtrość rozumu. Mącz 364a, 3a, 114b, 176c, 486d, 495d; ModrzBaz 13v, 56; Calep 791b.

»ostrość w rozumieniu« (1): A kto bez ſmutku wſpomni ná onę iey vſtáwicżność w modlitwie/ okráſę w mowieniu/ krzepkość w pámiętániu/ oſtrość w rozumieniu? SkarŻyw 195.

»ostrość słuchu« (1): Cżarney cżemierzycze korzenie w vſzy włożone [...] daie oſtroſć ſluchu/ á głuchoſć lecży. FalZioł V 79v.

»ostrość wzroku« = acies oculorum Mącz (3): á przeto wężowie na wioſnę wychodząc z ziemie maiącz zaćmienie w ocżoch/ lazą do korzenia włoſkiego kopru/ a onem ſobie ocży wyciraią, á ſtąd oſtroſć wzroku biorą. FalZioł I 51d; GlabGad B4v; Mącz 468d.

W przen (3): W ktorych [ludziach] tedy ołowna á tępa ieſt [ostrość dowcipu] mało ſię ku vczeniom godzi: á ktorych dowćipow acż oſtrość ieſt zaoſtrzona/ áwſzakoſz miękka ieſt/ ktora łatwie może być ſtępiona KwiatKsiąż Lv.
Zwroty: »ostrość spiłować« (1): Oto Láik á nie Logik/ twą oſtrość zpiłował NiemObr ktv.

»stępić ostrość« (1): Obtundere aciem oculorum, Stępić oſtrość wzroku. Mącz 468d.

6. Intensywność, moc jakiegoś przedmiotu lub zjawiska; acumen HistAl, Cn; asperitas Mącz, Cn; acrimonia Calep, Cn; severitas Mącz [w tym: czego (9)] (38): Luk ſzkodzi żołądkowi dla tego iſz cżyni nadymanie w nim y wiatry/ á dla ſwey oſtroſci ſuche żyły kąſa. FalZioł I 101d; A zwłaſzcża Iuiube maią włoſnoſć oddalania oſtroſci krwie FalZioł III 15b; Kwaſne pomagrany koleri oſtroſć vſmierzaią FalZioł III 23a; Gdy będzie namocżono wapno/ oſtroſć kąſaiączą iemu odeymuie FalZioł III 37a; [krochmal] Ma mocz wilżączą/ y zagrzewaiączą/ oſtroſci wſzelkie gładzi FalZioł III 42a; Włoſy cżynią ſie w nyrkach z ſuchych wilkoſci, á z oſtroſci ciepła przyrodzonego FalZioł V 10v, I 27d, 124d; Cżemu portulaca, to ieſt, kurza noga zdrowa ieſt na zęby. (—) Bowiem ona wilgothą ſwoią gdy miedzi albo w nię w chodzi rozpuſzcża y rozwodnia oſtroſć onę w zębiech GlabGad I4v.

W charakterystycznych połączeniach: ostrość gładzić, odejmować (2), rozpuszczać i rozwadniać, uśmierzać; ostrości oddalanie.

Szeregi: »jad albo ostrość« (1): też [oliwa] odeymuie inſzem rzecżam iad albo oſtroſć ktore ciało przekrawaią. FalZioł III 22c.

»ostrość i jadowitość« (1): á tak oſtroſć y iadowitoſć iego [wilczego łyka] bywa oddalona/ gdy będzie w oczcie namocżono przez dwie godzinie FalZioł I 76b.

»ostrość a wielka moc« (1): Severitas unguenti, Oſtrość á wielka moc máśći Mącz [390]a.

a. W odniesieniu do potraw, przypraw, trunków itp. (26): á wſzakoſz [psi rumianek] oſtroſci ieſth więczſzey niżli rumien ſwoiſki FalZioł I 39a; O thym bacż iże oſtre Piretrum napierwey gdi ie cżłowiek żuie nie cżuie oſtroſci iego FalZioł I 96d, 76b, c, 128b, 14Ią, III 23b; Otoć teraz ſlemy ná wzraſt naſienia mákowego ten pierz/ áby to znakiż [!] wielkoſć naſienia mákowego tego pieprzu oſtroſcią bywa zięte. HistAl C8; Asperitas aceti, Oſtrość octowa. Mącz [18]a; Acetinequitiae inest virtus magnos ad usus, Kwás á oſtrość octowa ma w ſobie nie máłą moc ku wiele rzeczóm. Mącz 245d.

W połączeniu szeregowym (1): bowiem [laktuka] niema w ſobie ani ſłonoſci ani cierpnoſci ani oſtroſci. FalZioł I 74a.

W charakterystycznych połączeniach: ostrość niemała, octowa (2), ognista, słona, ucinająca, zbytnia; odrażanie ostrości.

Zwroty: »czynić ostrość pokarmow« (1): Ieſzcże też cżyni [sól] oſtroſć pokarmow ktore ſame z ſiebie ſą przaſne GlabGad I7v.

»mieć (w sobie), mający ostrość« [szyk zmienny] (10:1): Czebula myſza iże od niey myſzy zdychaią/ abowiem ma w ſobie nieiaką oſtroſć ogniſtą/ y gorzkoſć też iey ieſth przyłącżona z nieiaką ſlodkoſcią. FalZioł I 133a; PRzerwipęp [...] Korzeń ma cżyrwony á zwiły podobny gałganowi ale niema oſtroſci FalZioł I 145d, I 20a, 41c, 59b, 74a, 96d (11).

Szeregi: »ostrość z cirpnością« (1): thakież y Wilcże łyko thoż cżyni/ bo ma w ſobie oſtroſć ſcirpnoſcią FalZioł I 41c. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»ostrość, (i) gorzkość; gorzkość z ostrością« [szyk 3:2] (4;1): KApuſta ma vilkotnoſc wliſciu ſwoim/ á ieſth troiaka/ domowa/ leſnia y morſka/ leſnia ta ieſt nawiecſzey gorzkoſci y oſtroſci FalZioł I 34a; oſthroſć y gorzkoſć w wodkach potrzebna ieſt FalZioł II 2c, I 126b, 128b; Acrimonia – Oſtroſzcz Gorzkoſzcz. Calep 15a.

»słodki, ale z ostrością« (1): Sama w ſobie Manna ieſt niebarzo biała á wpoſrzodkhu dziurecżkhi ma/ [...] prziprawna ieſt też ſlodka ale znieiaką oſtroſcią. FalZioł III 4d.

»wilkość z ostrością« (1): kwiatkhi iego [janowca] weſpołek y z zielem maią w ſobie zbytnią wilkoſć znieiaką oſthroſcią vcinaiączą/ á ſthądże wraczanie pobudza FalZioł I 59b.

Synonimy: 1. kończystość; 3. chropawość, chrupatość, skropawość; 4. przykrość, srogość, surowość; a. gniew; 5. bystrość, dowcip, subtylność; 6. moc, siła; a. korzenność.

Cf 1. OSTRZE

MMk