Bo rozum ma oſtry nos á ſkrzydłá ſzyrokie/ A iáko buyny Orzeł lata pod obłoki. RejWiz 6v, 6v marg, 91v [2 r.], Dd2 [2 r.]. [Ogółem 6 r.]

Quot homines tot sententiae, Yáko wiele ludźi ták wiele rozumów/ co głowá to rozum. Mącz [460]a; WujJud 131v; BiałKaz Iv; ModrzBaz 65; WujNT 676; [TerentMatKęt S5v; HerbOdpow C5]. [Ogółem 6 r.]

BielKom kt; OrzRozm E3v; BielKron A5; bo przećiw prawdźie rozumu niemáſz. GostGosp 20. [Ogółem 4 r.]

RejWiz 46v marg, Dd2v; Sżaty y máiętnośći rozumu nie dáią WierKróc A4v.

Szkodá kraſy gdzie rozumu niemáſz BierEz I, P4.

Ięzikiem nieprzechadzaj rozumu. BielŻyw 11; Iáki v kogo rozum/ tákie będą ſłowá. Prot C3v.

bo v żon włoſy długie á rozum krotki BielKron 318v; BielSjem 9.

Ano ſie rozum z mieſzkiem iuż dawno zgodzili [tj. dochody z wydatkami]/ Bo niewiele álbo nic będzye w nich pochwili. RejWiz 92v; RejFig Cc3v.

Iednemu rozum [lege: rozumu] drugiemu fortuny potrzebá. RejZwierc 22 marg, Aaa4.

Siłá bez rozumu/ ſámá ſie káźi. BierEz K.

Craſſus venter craſſum facit ingenium, może thak kto chce rozumieć kraſny brzuch kraſny cżyni rozum GlabGad P5v.

Bo trzebá rozumu vżyć Kto dziſia chce co wyſlużyć RejRozpr Dv.

Bo młodoſcz beż rozumu kto ią na ſzrot puſći Każdey rzecży ſwowolney cżłowieka dopuſći RejJóz E4.

Ano lepiey nie mędrować Nacz inſzego rozum chować RejJóz E6v.

Z doſuiatſzenia rozum ſie mnozy RejJóz Q3v marg.

Bárzo tu ruſyl rozumem Iako zdechly pyes ogonem. RejKup k2.

Vręgácż chce rozum mieć/ ále go nie naydzye/ Kto dobrego rozſądku/ ſam do niego zaydzye. BielKom B8v.

Iuż tám máło rozumu gdzye vpor pánuie RejWiz 8v.

Bo więc cżáſem w birecie álbo w rewerendzye/ Wierz mi więcey ſzaleńſtwá niż rozumu będzye. RejWiz 91.

kogo chce [Bóg] ſkaráć/ z rozumem go pirwey rozłącża. LeszczRzecz A5.

Y wie zacż funt rozumu RejZwierz 73.

Byś miał ták długi rozum/ iákoć brodá wiśi RejZwierz 122.

Fortuná iáko prożny dzwonek głucha/ Kthora rozumu á cnoty nie ſłucha. RejZwierc 214.

Káżdy ſtroy ſzpetny napiękniey vpſtrzony/ Gdzye cnotą rozum nie ieſt ozdobyony. RejZwierc 214.

Tho rozum zacny czo wſzytko v niego/ Rowno nierowno pátrzy poććiwego. RejZwierc 214.

Iáko dzdzá nie znáć ná zgorzáłey zyemi/ Ták też rozumu gdzye ſie wełbie mieni. RejZwierc 214v.

Máły to rozum co bywa po ſzkodzie. RejZwierc 230.

Rozum nie káżdy S pożytkiem záwżdy. MycPrz I A4v.

Ale cóż wzdy ia ſobie dármo głowę pſuię? Swiátá znowu rozumem ſwym iuż nie zbuduię. PudłFr 76.

[Suus cuique mos est Káżdy ma ſwoy rozum. TerentMatKęt S5v.

podobno znają po moim mieszku że temu urzędowi [hetmańskiemu] nie sprostam [...]. Owa u kogo rubli, u tego i rozum, a ubogi kiep ListyPol III 1550/27.

Obżárty brzuch rozumu oſtrego nyecżyni. LorichKosz 4 (Linde s.v. obżarty).

Bo y w młodych lećiech nayduie ſię drugdy ſtáry rozum SkarŻyw 144.

Poſpolićie to bywa/ że kto o ſobie śiłá rozumie/ ten káżdą rzecż ſobie lekce waży [...] będąc tey dumy/ iákoby iuż wſzytkie rozumy poiadł PlutBBud 81v (Linde).]

»(a) rozum gdzie?« [w tym: czyj (1)] [szyk zmienny] (3): [mówi Jempsar:] Nieſczęſna ia/ cóż czynię/ álbo com czyniłá? Gdźie rozum/ gdźie baczenié? czym z drógi zſtąpiłá Rozumu y rozſądku? GosłCast 25, 25, 28.

»gdzieś ty rozum podział (-ście byli podzieli)« (2): Vestram nequeo satis mirari rationem Nie mogę ſie wam wydźywić/ to yeſt/ [...] nie wiem coście ná ten czás myślili/ gdzieście rozum byli podźieli. Mącz 347b; GórnDworz Rv.

»to (nie) [czyjej, jakiej] głowy rozum« = to (nie) jest czyjaś sprawa; to za mądre dla kogoś [szyk zmienny] (8): RejRozpr D3v; RejJóz C6; RejKup k5; iáko dziwnym kſtałtem á niepośćignionym domyſłem náſzym to ciáło ſwięte w żywocie oney pánny Duch ſwięty ſpráwić á zácżąć racżył/ to iuż nie náſzey głowy rozum. RejPos 303v, 260; ActReg 101; VotSzl B2v; Nie mey to głowy rozum dawáć w tym przeſtrogę/ Co lepi nád mię wiećie CzahTr G2; [StatorGramm M3].

»to już nie rozumu mego (a. naszego)« = to niemożliwe do pojęcia (2): A ieſlić tę ſtodołę [tj. ziemię] Pan ták dziwnie ſpráwił/ Rozumieyże żeć więtſze miſterſtwo zoſtáwił/ Tám gdzye ſtolec poſtáwił Máieſtátu ſwego/ To iuż o tym rozumieć nie rozumu mego. RejWiz 153v; RejZwierc 9v.

»jaki (to) (jest) rozum?« [w tym: czyj (1)] = wątpliwa mądrość; to niemądre (5): bo to ieſt nie inácżey/ iedno iáko kiedyby ktho Polaki wyganiał z ziemie/ á Cżechy do niey prziymował: w cżym iákiby był rozum/ widzi to káżdy. GórnDworz F2v; RejPos [219]; RejZwierc 61v; SkarŻyw 118; Iákiby to był rozum y baczenie? mieni ſię kto od Bogá poſłánym/ y powiáda rzeczy dźiwne [...]: á záraz mu vwierzyć? SkarKaz 417a; [TerentMatKęt S4v].

»rozum nie jest« = jest nie do pojęcia przez człowieka (1): Więc iż Pánná bez zmázy/ choćia porodźiłá/ Owſzem cżyſtośći więtſzey niżli w mátce byłá. Dźiwuią ſię Prorocy/ Anyeli [...]/ Tákiemu národzeniu/ święći Doktorowie/ Rozum nie ieſt/ by ſpoſob nálazł/ ſpráwy táki Vſtawa ludzki ięzyk/ y dowćip wſzeláki. GrabowSet Kv.

»(nie) to (jest) rozum« = to (nie)mądre [szyk zmienny] (6): A pewne zá niepewne ſtráćić nie bárzo to rozum ieſt. RejZwierc 37, B3, 191, [213]v; A więc to rozum/ moy namilſzy Chrześćijáńſki bráćie [...] dla páná kuflá/ Bogá ſtworzyćielá ſwego/ zdrowie/ y pieniądze ſtráćić? WerGośc 227, 236; [TerentMatKęt R8v].

»to (jest) [czyj] rozum« = to jest czyjeś zadanie (2): RejZwierz 58v; [Mojżesz mówił do ludu:] byłem pośrzodkiem miedzy im [Panem] á wámi onego cżáſu/ ábych wam iego ſłowá obiáwił/ to ieſt rozum wáſz ábyſcie ich ſłucháli á pełnili. BielKron 43v.

»(to) (jest) wielki rozum« [w tym: czyj (1)] [szyk zmienny] (12): RejRozpr F3v; RejWiz 8, 190; RejZwierz 127; Y mnimáią oni/ by to był naywiętſzy rozum/ ták mowić/ ábo ták piſáć/ iákoby ábo máło ludzi/ ábo żaden nie rozumiał GórnDworz F3, N5v; Nawiętſzy rozum kto pozna ſam ſiebie/ A z buyną myſlą nie lata po niebie. RejZwierc 214; Wielki to rozum ſobye tho obrzydzić/ Cżego ſie potym z żáłośći maſz wſtydzić. RejZwierc 214v, A, 214, 219v [2 r.].

»tyle w człowieku rozumu nie masz« (1): [Panie] Day rádę w troſce/ bo tyle w cżłowieku Rozumu nie máſz/ áby w tákim wieku Rzecżom rádźić mogł GrabowSet E4.

»rozumu (nie) dostaje (a. (z)stawa, a. stanie)« = spiritu meo invalidus sum Vulg [szyk zmienny] (8): BielŻyw 87; RejJóz G3v; KromRozm I K4v; młodzi dzis ludzye bárzo zwydrzeli y rozumu onym ná złe doſtáye. GliczKsiąż P4v; BibRadz 4.Esdr 12/5; RejPos [278]; (marg) Iozeph co myſlił bacżąc brzemienną małżonkę ſwoię. (–) Bo zle rozumieć o ták dziwney Pánience/ y tákich cnot nieſłychánych białey głowie [tj. o Maryi]/ nieśmiáł: á ſkąd by teſz brzemię miáłá/ ná to mu rozumu nieſtawáło. SkarŻyw 243; SarnStat 792.

»rozum koniec bierze« = wiedza ludzka nie daje więcej możliwości działania (1): (nagł) Doctorowie o pewney ſmierczy powiedaią (–) [...] Wewnątrz goraż zwirzchu ziębnież Ty iuż dlugo zyw niebędzież. Prozno [lege: prozne] oſdrowie pokuſchi Raczczey myſl oto oduſchi. Bo tu rozum konieċ bierze Zadny niewytrua wtey mierze. Ten przed ſmierczyą vſtepuie RejKup G.

»rozumu mało« [szyk zmienny] (5): RejWiz 8v, 37v, 46v, 90v; SZátá piękna/ koſzulá/ poſciel/ Koń vbrány/ To też może policżyć/ miedzy roſkoſzámi. Ale to wſzytko plewy/ gdy rozumu máło RejZwierz 135.

»rozum się (we łbie) (z)mieni (a. zmienić się musi)« (3): RejKup p2v; Y niewiem ktoby mądry názwał to bieſiádą. Gdzye ſie więc iuż káżdemu rozum we łbie mieni RejWiz 17; Bo gdzye ſie ty wilkośći názbyt przylewáią/ Iuż záwżdy przyrodzeniu wſzytko złe dzyáłáią. Rozum ſie zmienić muśi y kreẃ ſie popſuie RejWiz 118.

»rozum mowi, powieda, przywodzi« (1:1:1): Piſmo mowi/ iż Słowo było v Bogá Bogiem/ nie v ſiebie było/ ále v Bogá/ A iż theż tho slowo ſtáło ſię ćiáłem/ y ieſt Pośrzednikiem/ a nie ieſt Bogiem Oycem. A więc tu dwu (iáko rozum mowi) będźieſz miał Bogow/ iednego wćielonego/ drugiego nie wćielonego. GrzegRóżn K3; rycerz ieſtći rozum ktory ćie ma káráć y bicżowáć/ bo rozum przywodźi że zgrzeſzyłliś przećiw Bogu HistRzym 47v; GórnTroas [3].

»rozum nuczy [= ucieka]« (1): [trzeba dzieci uczyć przemawiać] żeby potem gdyby ſie tráfiło álbo do Krolá/ álbo do yákyego [...] páná/ o cokolwyek rzecż myeć/ ſmyele y beſpyecżnye ſobye pocżynáć mogli/ áby im nie pikáło/ yáko mowyą poſpolicye pod kolány/ álbo rozum nie nucżył/ yęzyk theż nye vchodził. GliczKsiąż K7v.

»[kto] rozum gdzie chce tędy obroci« = ktoś pomyśli, o czym chce (1): Mądry lepak cżłowiek nigdy ſam nieieſt, mać zaiſte z ſobą wſzitki rzeczy ktore iemu ſą abo były dobre, á rozum ſwiebodny gdzie chce tędy obroci. BielŻyw 110.

»rozum (nie) może ogarnąć (a. (nie) ogarnie); (żadnym) rozumem (nie)ogarnion(y), ogarnąć (a. ogarniać), ogarnienie; nieogarniony rozumowi« [w tym: czyj (6)] = nequit computari HistAl; aestimare PolAnt; concipere Mącz [szyk zmienny] (26;39:18:1;1): takowe radoſcy/ weſſela/ y roſkoſzi/ nięmoże [!] luczki rozum ogarnąć iakie pan Bog zgotował wierzączym wżywocie wiecznym. SeklKat R4, R4; HistAl I5; MurzNT 103v; KromRozm III B8v; LubPs E2v, X; Wſzák wieſz dobrze iż Polak/ zwłaſzcżá nieucżony/ Trudno ma wſzitko bácżyć właſnie [= właściwie] s káżdej ſtrony Ale ty cżęść rozumem/ á drugą cżęść cnotą/ Ogárnieſz RejWiz Cc3, 10, 52v, 115, 186; BibRadz Eccli 16/19; KwiatKsiąż B2; Mącz 35d; SarnUzn B5; iż dziwne á żadnym rozumem nieogárnione ſą ſpráwy twoie náſz miły Pánie. RejAp 129v, AA2, AA2v, AA4, AA4v, AA7 (18); GórnDworz Mm5; RejPos 5, 67v, 87, 135v, 138 (26); KuczbKat 1 marg, 110; RejZwierc 1, 8v, 9, 80, 184; RejPosRozpr b3v; CzechRozm 170v; KarnNap D3; Oczko 1v; KochPs 114; CzechEp 192, 232, 338; NIe to mądrosć mądrym być/ álbo wielkosć świátá Rozumem chćiéć ogárnąć: krótkié ludzkié látá. KochFr 131; WerGośc 254; LatHar 376, 381, 595; WujNT 471, Xxxxx3; SkarKaz 277a; CzahTr K3.

»nie może się [przy kim] rozum ostać« (1): ábyſmy widzieli/ że te rzecży [tj. gniew i bojaźń] ſą iákoby domowi náſzi nieprzyiaćiele: ktorzi śię w nas ták w krádli/ iż zá ich opánowániem/ niemoże śię przy nas rozum ábo prawdziwy rozſądek oſtáć [non possit ratio consistere]. ModrzBaz 7.

»rozum panuje« [szyk zmienny] (8): OpecŻyw 111v; Cżemu dzieci poſpolicie ſie lękaią na pocżątku ſpania. (–) Bowiem w nich nie panuie ieſzcże rozum ktoriby mogł rozeznać ſen od iawney á iſtey rzecży GlabGad L5v; OrzRozm P3; ten rycerz może być rzecżon pirwy náſz oćiec Adam [...]. Sługá wierny ieſtći rozum ktory w nim pánował iáko długo wcżyſtośći żywotá trwał. HistRzym [89]v, 75v; PaprPan O4v; WerGośc 222; GórnRozm Bv; [CerGór 29].

»rozum pojąć (a. objąć) (nie) może (a. nie obejmie); rozumem pojąć (a. pojmować, a. objąć), (nie)pojęty, pojęcie; pojęcie rozumu« [w tym: czyj (1)] = captus Calep, Cn; enthymema, mente concipere Mącz; intelligendi facultas Calep [szyk zmienny] (9;6:3:1;1): Ponyeważ rozum człowyeczy w ćyele wſobyony/ [...] tęmpy yeſt/ nyemoże ſąm z ſyebye [...] żadney rzeczy iſtnoſći [...] poyąć KromRozm III B6; KwiatKsiąż B2, I2; Mącz 104a, 306c; SarnUzn Ev; GórnDworz P2v; KuczbKat 1, 15; KarnNap D3; Naprzod to ieſt/ práwy Kośćioł Boży/ ktory iáko ieden ieſt/ ták teſz ma wſobie iedność j zgodę [...]: nie wrzecżách świeckich widomych [...]: ále w rzecżách Niebieſkich/ ktorych nikt nie widział/ áni ich obiąć rozumem/ áni wywodem żadnym dowieść może. SkarJedn 17; KochPs 202, 210; SkarŻyw 173; NiemObr 91; ktora fábulá [o Prometeuszu przykutym do skały] zda ſię proſta/ ále ſię w niey/ iáko w káżdey inſzey/ rozumem poiętey/ wielka práwdá zámyka GórnRozm N3; Calep 161a; KochFrag 23; [Bóg] Obiecałći rádośći niebieſkie/ niepoięte rozumem LatHar 680; SkarKaz 122a.

»rozum może (a. ma, a. musi) (po)znać (a. zna), znający; rozumem (do-, po)znać (a. poznawać), doznany; rozumu doznać« [w tym: czyj (2)] = pojąć (pojmować), (z)rozumieć; ratione explorare Modrz (6:1;4:1;1): Ezop też iáko mądry był. Wielką rádę w báśniach zákrył: Cżego rozumem doznaćie/ Ieſli pilno poſłuchaćie. BierEz H2; BielŻyw 95; KromRozm III B6v; RejWiz 185v; TEnże [władający obleganym przez wojska Aleksandra Wielkiego zamkiem] wnet potym z zamku/ przyciągnął do niego [do Aleksandra Wielkiego]/ Zwierzáiąc mu y zamku/ y ſiebie ſámego. Krol rzekł/ teraz rozumu tu możecie doznáć/ Ze ten cnocie niż mieyſcu/ twárdey wolał dufáć. RejZwierz 5; RejPos 289; KuczbKat 80; ModrzBaz 70; SAm przyrodzony rozum to znać muśi/ iż tám dobrze być nie może/ gdzie wiele pánow roſkázuie. SkarJedn 54, 55; SkarŻyw A3; LatHar 23, 642.

»rozum przydziwować (a. wydziwować) się nie może (a. mogł się zadziwować)« (3): RejPos 32, 341; BOg wſzechmogący/ [...] gdy racżył ſwiát ſtworzyć/ to ieſt ziemię/ niebo/ morzá/ y ine przypádłośći ná niebie y ná zyemi/ ktorey dziwney ſpráwie żadne ſie oko przypátrzyć/ áni żadny rozum przydziwowáć ſie nie może. RejZwierc 1.

»rozumowi przystoi, przystojny« = jest zgodne z rozsądkiem (3:2): KwiatKsiąż I4; KuczbKat 300; iż wſpaniłemu rozumowi nie przyſtoi áby go ledá wiátr/ á zwłaſzcżá nieprzyſtoyny/ od cnotliwey powinnośći iego vnośić miał. RejZwierc 79v; SkarJedn 318; Co rozumowi bárźiéy/ proſzę ćię/ przyſtało/ Ieno żeby ſię złym źle/ dobrym dobrze działo? KochFr 132.

»rozum roście (a. się urości); rość w rozum, w rozumie« [szyk zmienny] (4;1:1): Bo ſnadz z tego rozum ſie vroſći Gdy cżytaią iſtorie proſći RejJóz Q3v; RejWiz [1]v, 17v, 119v; SkarKaz 45b, 84a.

»rozum rozezn(aw)a (a. rozeznanie uczynić może); rozumem, wedle rozumu, w rozumie rozeznać; rozeznanie rozumu« [w tym: czyj (1)] [szyk zmienny] (6;3:1:1;1): ktorim [ludziom chorym] ſie widzi iakoby zumarłymi mowili, duſze widali cżaſem też y ſwiętich poſtawy, á tho wſzithko duſza ſprawuie boiazna gdzie rozum chorobą zniſzcżony nie rozeznawa obłudy od yſtey rzecży. GlabGad L5v; RejWiz 7, 39, 118v, 120; Iż ocży naprzod wſzytko widzą/ pothym vſzy właſność oney rzecży ſłyſzą/ rozum rozeznawa RejPos 204, 63, 204, 204v, 270; RejZwierc 1, 255.

»sam rozum rozkazuje« (1): NIech przeto pirwſze ſtáránie Zakonodawce to będźie/ áby w poſtánowieniu Praw/ nic nieodſtępował od rozumu álbo od bácżnośći/ á iżby wſzytkie práwá/ (co y ſam rozum roſkázuie [ratio ipsa praecepit]) ták do vcżćiwośći/ iáko też do poſpolitego pożytku obrácał. ModrzBaz 70.

»rozum rozmyśla (a. domyśla się, a. pomyślił, a. pomyślić itp. może); rozumem wymyślić, nierozmyślny« [w tym: czyj (2)] = animo excogitare Mącz [szyk zmienny] (8;1:1): MurzHist O4v; Mącz 399b; Prot C2; GórnDworz Ll6; Rozum człowieczy ieſt tákowy/ im więcéy co bierze przed ſye/ im częśćiéy co rozmyśla/ tym przeſtrzeniéy ſobie w ónéy rzeczy czyni GrzepGeom B4v; RejPos 267v, 321v; KuczbKat 15; iż Syn Ociec y Duch ſwięty/ iż to ieſt ieden á prawdziwy Bog/ á wſzyſczy ſą onym dziwnym á żadnym rozumem nierozmyſlnym Boſtwem ſpołu ogárnieni. RejZwierc 11v; z młodośći mey tá mi ſamá rzecż kácerſtwá obrzydziłá: gdy mi powiedziano/ iſz ſię [heretycy] żegnáć krzyżem S. zákázuią. Pomyſlił młody rozum moy/ iſz z nieprzyiaćioły duſznymi [tj. diabłami] zmowę máią. SkarŻyw 92.

»rozum rozsądzić może; rozumem rozeprzeć; rozsądek rozumu« [w tym: czyj (2)] = ratio diiudicare potest Modrz (1;1;3): GrzegRóżn A2v; RejZwierc 228v; mowię też to wedle rozſądku rozumu ludzkiego CzechRozm 183v; Záiſte zda ſię/ że ie [pojedynkowe bitwy] ludźie máło rozumu vżywáiący [...] wymyślili. Bo á co tákiego ieſt/ cżegoby rozum ludzki/ okrom krwie przelania rozſądźić niemogł? ModrzBaz 62; Oczko 2.

»rozum rządzi; rozumem (się) rządzić, rządzon(y)« = ratione dirigi Modrz [szyk zmienny] (15;8:3): BierEz S; ale rozum niechay rządzi waſz gniew. WróbŻołt B6v; RejJóz D8, F5v [2 r.]; RejWiz 11v, 112v, 137, 152; GrzegRóżn K3; GórnDworz K4, Ll2v; A przetoż iáko długo cżłowiek rządzi ſie rozumem/ á rozum w nim pánuie/ táko dłu^go może ſie dobrze rządzić y ine. HistRzym 75v; RejZwierc A5v, 21, 71v marg, 214, Bbb; PaprPan Nv; ModrzBaz 65v; NiemObr 8; KochFrag 39; VotSzl A4; CiekPotr 9; SkarKazSej 669b; KlonFlis B.

»na rozumie [komu] (nie) schodzi (a. zeszło), zejść, zeszły« = deseri a mente Mącz; mente captus, mentis inopia laborans Modrz [szyk zmienny] (6:1:3): KromRozm I N2; MurzHist E; Z przyrodzenia Sędźiem niebywa/ ktory ieſt ſzalony/ ná rozumie zeſzły/ Mieſyęcznik/ niemy/ ſlepy/ głuchy GroicPorz b2v, m, ii; Mącz 387d; WujJud b2; Záś ktorymby ná rozumie álbo ná śiłách ćieleſnych ſchodźiło [qui viribus vel animi, vel corporis destituti sunt]/ iż niemogą o ſobie rádźić/ o tych Vrząd niech ſtáránie ma. ModrzBaz [38]v, 67, 67v.

»rozum sprostać (nie) może (a. (nie) sprosta, a. (nie) ma sprostać), nie zdoła (a. zdołać może)« [w tym: czyj (2)] = ingenio fas est Modrz [szyk zmienny] (21:2): KromRozm III B8; Ale przedſię ſłowo twoye yáko ogyeń pała/ A żaden rozum cżłowyecży yemu thu nye zdoła LubPs bb6, ff4 [2 r.]; Przy cżymći ſie ſnádnie zda/ przy tym możeſz zoſtáć/ Gdy ſnadź nie może wſzytkim żadny rozum ſproſtáć. RejWiz [A9], 116v, 148v, 154v; A gdzieby cżemu nie mogł ſproſtáć rozum twoy á cżłowiecżeńſtwo twoie/ vciecżże ſie do miłoſierdzia iego [Pana] ſámego ſwięthego. RejPos 121; Ktorzy [Żydzi albo poganie] ácż też niewiedzą co ieſt Bog/ bo temu nigdy żaden rozum od początku ſwiátá ſproſtáć nie mogł/ ále wżdy wiedzą iż ieſt Bog RejPos 148v, 38v, 63, 64, 133v, 148v (12); ModrzBaz 130; KochFrag 47; WujNT 582.

»rozum szwankuje [= jest bezsilny]« (1): tu rozum ſzwánkuie: Wiáry potrzebá. BiałKat 71.

»rozum uczy (a. nauczy, a. naucza); rozumem uczon« [w tym: czyj (2)] = ratio docet Modrz [szyk zmienny] (8;1): FalZioł V 98v; RejJóz L6v; GliczKsiąż C7; GrzegRóżn K3 [2 r.]; ábowiem/ ſam nas tego rozum vcży/ iż z dobrych/ dobrzy ſie rodzą GórnDworz D3v; ModrzBaz 142v; SkarJedn 203; GórnTroas 32.

»rozum ukazuje (a. ukaże, a. pokazuje itp., a. pokazać (a. okazać) może); ukazować rozumem« [w tym: czyj (1)] = zwykle: jest oczywiste, zrozumiałe samo przez się; ratio dictat Mącz; ratio admittit a. iudicat Modrz; evincit ratio Cn [szyk zmienny] (29;1): BierEz Cv; KłosAlg Av; KromRozm II i2; LubPs Dv; Mącz 86c [2 r.]; RejAp 126, 176v; bo to rozum pokázuie/ iż iákowego kto ſobie przyacielá obrał/ s kim zá iednego żywie/ tákowy y ſam być muśi GórnDworz M; RejPos 235, 250; KuczbKat 230; RejZwierc 130, 137v, 154; BudBib I 462c marg; ModrzBaz 27v, 106; SkarŻyw 260; NiemObr 14; GórnRozm E3; GostGosp 66, 124; ſamći to rozum pokázuie/ Ze ſie ſzkápá nim rubſzy/ prędzéy sfátiguié. WyprPl B3; WysKaz 7; PowodPr 39; SAm przyrodzony rozum vkázuie/ iż ná ſłużbę Bożą/ ludźie w ćiele mieſzkáiąc/ mieyſce oſobne mieć muſzą. SkarKaz 453a, 382b; SkarKazSej 657a, 678b.

»rozum ustać musi (a. (u)stanie, a. ustaje); w rozumie ustać« [w tym: czyj (6)] (16;1): KromRozm III L3v; Iáko mądrość Páńſka wſzytko dziwnie ſpráwuie/ przed ktorą ludzki rozum vſtáć muśi. LubPs ee marg, C, R2 marg, ee, ee6v [2 r.]; RejWiz 154v; RejAp AA5v, 17; RejPos 148v, 270 [2 r.], 294; RejPosWiecz³ 96v; Boginie przećiwko mnie w rozumie vſtáły: Cóż ty z twym rozumem chceſz/ który bárzo máły? GórnTroas 42; SkarKaz 485a.

»rozum nie wypowie« (1): Zaden rozum áni yęzyk nye wypowye tego/ Ześ [Panie] dał wyele dobr bez licżby dla cżłeká nędznego LubPs Lv.

»rozum (za)błądzi (a. obłądził się, a. wybłądzi się, a. obłędzać się musi); być rozumu błędnego; rozum błędny; na swym rozumie błądzić« [w tym: czyj (2)] = fallaci sensu iudicare Mącz (7;1;1;1): RejRozpr Hv; Bo rozum nie rad błądzy gdy ſie go kto radzy RejJóz I2, D8; RejKup ſ3v, ſ4; LubPs bb3; RejWiz 132v; Mącz 117a; áni iey [wiary] ná żadnych náſzych rozumiech/ ktore ſie záwżdy obłędzáć muſzą/ [...] záſádzáć mamy RejPos 88, 270.

»rozum się (za)mnoży (a. zamnaża się, a. umnożyć się może); rozum mnożyć (a. pomnażać); (po)mnożenie rozumu« (6;2;2): FalZioł IV 54b; RejJóz Q3v marg; Tákże rozum bez cnoty gdy ſie gdzye zámnoży/ Poſpolicie ku złemu bárzyey ſie zátrwoży. RejWiz 7v, 66, 68; Studiorum proventus et ingeniorum proventus Mnożenie/ oſtrzenie rozumu. Mącz 483b; RejZwierc 160; SkarŻyw 117; StryjKron 288; SkarKazSej 662b.

»[komu] rozum się zawrocił« = ktoś oszalał, zgłupiał (1): [starcy] bárzo ſię zápalili miłośćią ku niey [Zuzannie]. Thák iż ſię im rozum záwroćił [perverterunt suum sensum]/ y ocży ſwe odwroćili áby nie pátrzáli w niebo BibRadz Dan 13/9.

»rozum się zepsował« = nie wystarczyło możliwości intelektualnych (1): Iużem ſobie nędzną głowę tak bardzo z frasował A czo ſobie daley pocżąć rozum ſie żepſował RejJóz P2v.

»rozum nie znosi (a. znieść nie może); trudno znieść, nieznośny rozumowi« [w tym: czyj (2)] [szyk zmienny] (2;1:2): BierEz Cv; RejPs 33; O drogyeſz ſą záwżdy v mnye myſli thwoye Boże/ Ktorych wyelkośći rozum moy nigdy znyeść nie może LubPs eev; RejPos [108]v; CzechRozm 227v.

»rozum zrozumieć nie może; rozumem wyrozumieć; rozumienie rozumu« [w tym: czyj (1)] (2;1;2): ktorych [tajemnic Bożych] nigdy żadny rozum áni ná niebie áni ná zyemi/ nie tilko zrozumieć/ ále áni w myſlach ſwich nigdy ſie dotknąć nie mogł/ áni vmiał RejPos 101v, 204; RejZwierc 2v [2 r.]; SkarKaz 485a.

»brać (a. nabrać), wziąć (sobie) w rozum; brać, wziąć rozum; na rozum wziąć« = (na)uczyć się, zapamięt(yw)ać; intelligere Vulg [szyk zmienny] (7:4;2:1;1): Głupi nie śmiey śię z mądrego/ Ale bierz rozum od niego BierEz M3v; BielŻyw 30; GliczKsiąż A2v, D6, D7, F2, K, N2; Czo naoſobliwſzego s tego Pſalmu ſobie bráć w rozum mamy. LubPs Y4v marg, N3, gg5; RejWiz 7; Leop Ps 49/22; Mącz 250d; LeovPrzep b3; [A cżemuſz thego ſobie nie wźiął w rozum [non accepisti in corde] co ieſt przyſſlego/ ále tylko co ieſt ninieyſzego. Leop 4.Esdr 7/16 (Linde)].

»przy rozumie być, będący« [w tym: w formule prawnej (3)] = być (będący) w pełni władz umysłowych; sciens PolAnt, Mącz; intelligens PolAnt; prudens, recta sapere, mens non leva est Mącz; sanus mente, compos rationis existens JanStat [szyk zmienny] (7:3): MurzHist O4; BibRadz 2.Esdr 10/28; BielKron 82; Mącz 105c, 183a, 368a; Nád tho/ ludźi ſzalonych y ktorzy od rozumu odchodzą/ ktorzy niegdy przy rozumie będąc/ potym w ſzaleńſtwo vpádli/ [...] krzcic śie niegodźi KuczbKat 135; ále ieſli [czyniący zapis] ieſt ná ćiele chór/ á ná rozumie zdrów/ ták iáko w rzeczy ieſt/ niech będźie piſano: Chory ná ćiele/ á wſzákże zdrowy ná vmyśle/ y przy rozumie będący. SarnStat 759, 684, 1248.

»być przy rozumie« = zachować rozsądek (1): Synu miły ſłuchay mię/ á bądź przy rozumie BielKom C2v.

»rozumu się chwytać« (3): RejWiz 140v; Ták rádzęć w káżdey ſpráwie rozumu ſie chwytay/ A do cney poććiwośći á ſławy ſie pytay. RejZwierc B4, 20.

»rozum ćwiczyć; ku rozumowi ćwiczyć, ćwiczony; ćwiczyć się rozumem; (wy)ćwiczenie rozumu; rozum (wy)ćwiczony; [kto] ćwiczonego rozumu« [w tym: czyj (2)] = ingenium exercere Modrz [szyk zmienny] (1;1:1;1;5;3;1): Pocżynáią śię rozlicżne á známienite Báśni/ z rozmáitych kśiąg wybráne: z ktorych możemy wźiąć nieiáki pożytek ku ćwicżeniu rozumu náſzego BierEz H2v; GlabGad A2; RejKup t6; HistAlHUng A2v; GliczKsiąż K5v; KwiatKsiąż E2, N4v; Excultum ingenium, Dobrze ćwiczony rozum. Mącz 60a, 55c; OrzQuin E; RejZwierc 146; ktore [plotki, tj. głupstwa] żadnego gruntu zbáwiennego [...] w ſobie nie máią: iedno iákieś ſubtylnie chytre rozumu ludzkiego rozbieránie y ćwycżenie: bárzo ſłowu Bożemu przećiwne. CzechRozm 19v; ModrzBaz 97v.

»dać rozum« = wykształcić, wychować; dare intellectum Mącz [szyk zmienny] (3): Ty ſuknye ktoremi opatrzaſz ſyná ſwego/ od molow pobucżnyeyą y zedrzeć ſie mogą/ á rozum álbo ćwicżenye dobre kthoreby dáł domá ſynowi ſwemu trwáć pokąd ludzi ſtáwáć będzye. GliczKsiąż F4v, N8; Mącz 491d.

»da(wa)ć, rozdawać rozum; dan jest rozum« [w tym: czyj (2)] = obdarzać (obdarzyć) intelektem jako cechą wrodzoną [szyk zmienny] (31:1;1): OpecŻywPrzedm C4; KlerPow 2; BielŻyw 92; Lecz tę miłą krolewnę [Izabellę] ták bog vmiłował Ze ią nád wſſytki inne/ naprzot powyſſyć chćiał Dał iey rozum wymowę obyczáie milſſe Y cudnoſć niewymowną/ nádewſſytki inſſe. KlerWes Av; WróbŻołt pp3; RejKup B, Fv, y4, y8v, aa4, cc4; BielKom D7v; RejWiz 169v; KochZuz A4v; RejZwierz 56v; SienLek 5; Przez pálec wielki/ mámy rozumieć rozum/ kthory pan Bog dał cżłowiekowi/ áby wybierał dobre á złe wzgárdził. HistRzym 75v; RejPos 201v marg, [249]v; RejZwierc B, 91 [2 r.]; PaprPan G3v, Ov, O4v; KochPs 142; BielSjem 11; ArtKanc P15v; GórnTroas 4; SkarKaz 486b; SkarKazSej 662b; Prożno chwalą y gánią ten kruſzec łágodny [tj. złoto]/ Komu Pan Bog dał rozum/ záwżdy ieſt ſwobodny. SzarzRyt C3v, B3v.

»da(wa)ć rozum; dodać rozumu; jest dany rozum« [w tym w formułach modlitewnych: „daj rozum”, „racz dać rozum” (15)] = powiększyć (powiększać) możliwości intelektualne; dare intelligentiam Vulg, PolAnt; intellectum dare Vulg [szyk zmienny] (30;1;1): WróbŻołt 31/8, 118/34, 73, oo5, 118/125 (8); Tákći Dawid ku Bogu mowi. Day mi rozum ábych vmyał zakon twoy KromRozm II r4v; LubPs H4; Leop Ex 36/1, 2.Par 1/10; co Bog może dáć/ to Ceſarz niemoże/ Cnoty/ ſpráwy/ rozumu/ by biegł y zá morze. RejZwierz 20; BielKron 79v, 160v; Mącz 287d; RejPos 156; GrzegŚm 49; BudBib 1.Par 22/12; SkarJedn 330; KochPs 34, 44, 182; ArtKanc L10v; GrabowSet N4v; LatHar 23, 34; SkarKaz 81a, 206a, b; O Boże day wam ten rozum/ ábyśćie ſię ná páná ſwego/ y rády zacne iego w tákich wáſzych iádowitych y ſzkodliwych niezgodách/ rozſądek dawáli SkarKazSej 674b, 657a.

»rozum dawać [= przywracać]« (1): ſok ſtego korzenia [wszywego kopru] wyciſniony á poti^m z rożane^m oleykiem á z ocztem zmieſzany, pamięć zginęłą dokońcża: zaſię prziwracza/ y ſzalonemu rozum daie/ gdy głowę ogoliwſzy kielko razow namażeſz FalZioł I 109c.

»rozumem dochodzić (a. dość)« = coniectare, existimare, iudicare Calep [szyk zmienny] (8): RejWiz 152v; WujJud 255v; SkarJedn 17; Oczko 10; [Pan Bóg] chćiał mieć od tego Medyká/ chćiał Chirurgá/ ktorzyby rozume^m/ náuką y experiencyą/ tego dochodźili/ co dla ktorey choroby zdrowo/ co niezdrowo. ReszPrz 11; KochPieś 10; Calep 241b; VMie Pán Bog ná świećie wſzyſtkiemu dogodźić/ Iego ſądow trudnoby rozumem dochodźić. KołakCath C4.

»rozumem dosiąc (a. (do-, o)sięgać, a. dosięgnąć itp.), osięgnienie, osięgniony; rozum dosiąc (a. dosięgnąć) nie może (a. nie dosięże)« [w tym: czyj (6)] = pojąć (pojmować), (z)rozumieć; animo complecti a. comprehendere, apprehendere, considerare, statuere apud animum, praesumptus Mącz [szyk zmienny] (17:1:1;6): OpecŻyw 130v; bo czego rozum moy nyedoſyąze to laſka twoya nyechacz napelny PatKaz II 19v, 35; BielŻyw 51; RejKup ſ4; KromRozm II p4v; KromRozm III A6; RejWiz 10v, 128v; Sceptici [...], Wątpiący którzi ſą tego mniemánia że nie może nic być pewnego od ludźi náleziono/ rozumem y náuką oſięgniono/ ále wſziſtki rzeczy ſą niepewne. Mącz 334b, 104a, 304a, 318a [2 r.], 412b, 433a; OrzQuin Aa2; Vmárł pothym pan Boiánowſki Polſki Philozoph/ ktory przyrodzonym rozumem ſwym [...] głębokich rzecży doſięgał GórnDworz Dd8; RejPos 148v marg, 151; RejZwierc 2v, 8v, 174v; ArtKanc F6v; KlonKrGum Av.

»rozumu dosta(wa)ć« [w tym: czyj (1)] [szyk zmienny] (6): GliczKsiąż M2; KuczbKat 390; SkarŻyw A3; GórnRozm D3v; Kto áni czyta/ áni ſłucha mądrych/ áni ſię ich rádźi/ áni z nimi towárzyſzy: ſkąd ma mądrym być/ y rozumu doſtáwáć? SkarKazSej 663a, 699b.

»rozumem dostąpić« = zrozumieć (1): ku onym zacznieyſzim á więtſzym ryczerſkim rzeczam będziem mogli prziść/ ktorych prziſzłym Xiążętom woiſk/ y zwycżaiem y rozumem potrzeba ieſt doſtąpić y ie wybornie vmieć KwiatKsiąż O3v.

»dotknąć rozumu swojego« = pomyśleć (1): A ieſlibychmy to [nabożeństwo] chcieli thu krzyżyki/ ſwiecżkámi/ kropidły/ ábo iákiemi máźidły odpráwowáć/ wieſz to Pan Bog ſam ieſliże tho będzye zá wdzyęcżne przyięte od niego. To w tym káżdy ſnádnie może dotknąć rozumu ſwoiego/ chociay by mu y piſmá nie sſtawáło. RejPos 350.

»rozumem dowieść (a. dowodzić, a. przywieść, a. przywodzić itp.), przywiedziony; rozum (do)wiedzie (a. przywiodł, a. musi wieść); wywod (a. dowod) rozumu« [w tym: czyj (4)] = przekon(yw)ać, udowodnić (udowadniać); probare rationibus BartBydg [szyk zmienny] (6:2;4;3): PatKaz III 116; BartBydg 128b; RejPs 46v, 52v; KrowObr 20; RejWiz 21v, 128; BielKron 117v; GórnDworz Ff6, Gg5v; RejPos 289; iż rozum náſz nie łatwie ku wierzeniu tych rzecży ktore nam obiecáne bywáią/ przywiedźiony być może. KuczbKat 110; CzechRozm 161v; CzechEpPOrz **1; [filozofowie] chcąc to rozumem wywiéść/ że Bóg ieſt/ tym ſye naprzód zákłádáli/ że [...] żaden [naród] ták gruby nie ieſt/ któryby Bogá iákokolwiek nie wyznawał. KochWr 19.

»rozumowi (d)ufać, dufający; w rozumiech dufać« [w tym: czyj (18)] [szyk zmienny] (17:2;1): BielKom D8v; KwiatKsiąż L3; RejAp 104v, Ff4; GórnDworz L4; (marg) Cżemu Pan trudnemi ſłowy mowić racżył. (–) A to przeto/ áby żaden nie dufał domyſłom ſwym/ áni rozumowi ſwemu RejPos 126, 126 [2 r.], 159v, 200, 230 [2 r.]; RejZwierc 4v; Nikt nie vfay świátu temu/ Ani rózumowi ſwemu KochPs 89; SkarŻyw 82, 203 [2 r.]; GórnRozm K3v; Mądrzy/ pobożni y ſtáteczni niech przy nim [synu królewskim] ſię báwią/ áby ſię náuczył wſzytko z rádą czynić/ ſwoiemu rozumowi nie dufáć/ y zá ſwemi áffektámi nie chodzić SkarKaz )(4; SkarKazSej 658a.

»rozum kierować [= przywracać]« (1): Ruſza kogo Kánikułá/ á odrzeczna mowá: nie tą to wodą [tj. cieplicami]/ ále czém inſzym rozum mu kieruymy. Oczko 14.

»rozum mie(wa)ć, mający« [w tym: w głowie (6)] = być rozsądnym, mądrym; zachow(yw)ać zdrowy rozsądek, być zdolnym do przeprowadzania procesów myślowych; sapere Mącz, Modrz, Cn; ratione praeditus Modrz; habere intellectum Vulg; habere mentem, uti ratione Cn [szyk zmienny] (61:3): BierEz H3v, P; RejRozpr F2; RejJóz E3v; RejRozm 396; RejKup N, Xv, x3v; Kto ma rozum o tym powie/ Pracá ieſt zyſk/ pracá zdrowie. BielKom D6v, D5; LubPs ggv; RejWiz 31, 139; (nagł) Boná Krolowa Polſka. (–) [...] Rozum miáłá/ że y dziś/ tá niewieſcia głowká/ Sławna w Polſzcże/ y długo/ pámiętne iey ſłowká. RejZwierz 49, 36v, 111; BibRadz Iob 20/3; OrzRozm Pv; BielKron 101v, 107, 189, 245v; Compos mentis, Compos animi, Compos rationis, Mądry/ Máyący rozum. Mącz 62c, 285d, 333c, 368a, 382d; Prot A3; SienLek 11v; RejAp 115, 155; GórnDworz Q7v, Dd5v; RejPos 262v; BielSat Ev; HistLan F5; KuczbKat 170; Przodkowie náſzy czo rozum miewáli/ Wiecżną roſkoſzą wdzięcżny pokoy zwáli. RejZwierc 227v, 13, 185v, [233], 248v, 249v; ModrzBaz 40, 71v; KochPs 141, 166; SkarŻyw 126, 364, 428; KochFr 13; KochMRot B2v; BielSjem 4; PudłFr 61, 69; BielRozm 33; GórnRozm E2v; WujNT Apoc 13/18; tákżeſmy długo około prawdy iego [Chrystusa] błądźili? [...] Czyli ludźi nie było coby rozum mieli? Czemuż nas dopiero wiáry vczyć chcą? SkarKaz 550a, 350a; CiekPotr 43; SkarKazSej 666b; Właśnie iákoby/ gdyby káżdy cżłonek zoſobná miał rozum/ á ták mniemał/ iż tym ſpoſobem zdrow być może/ ieſli drugiego bliſkiego cżłonká zdrowie do śiebie przyćiągnie: pewnieby wſzytko ćiáło zemdleć y vmrzeć muśiáło. KlonWor ded **3v; [TerentMatKęt E5v, K6v].

~ W przeciwstawieniu: »być szalon ... mieć rozum« (1): Przyſzłey thedy nocy/ Krolowa przyſzłá do mnie s fraucymerem pięknie przybránym/ pytáłá mię ieſlim ſzalon cżyli mam rozum. BielKron 458v. ~

»z to (a. z [kogo]) rozumu mieć« = na co (a. na kogo) mieć wystarczające możliwości intelektualne; móc sobie z czym (a. z kim) poradzić [szyk zmienny] (7): RejWiz 30, 110v; Leop Iob 38/4; áżckolwiek [!] był chytry Przemyſław y okrutny nád żeńſkim narodem/ wſzák przeto nie miał rozumu z Libuſę áni mocy/ bo oná y Przemyſlá ſwą rádą ſpráwowáłá. BielKron 319v; PaprPan N2v; ieśli wy nie maćie sſto rozumu/ iáko temu zábieżeć/ więc poślićie do cudzey źiemie/ rádźić ſię około tego. GórnRozm D3, I4v; [ListyPol III 1550/27].

»mieć dosyć, co rozumu« [w tym: z elipsą „mieć” (1); w głowie (1)] [szyk zmienny] (2:1): Ktorego to przykładu/ ieſliże mácie co rozumu nie miéicie ſobie za małą rzecz MurzHist Q2; WujJud a4; (nagł) O Mikołáiu Mniſzewſkim. (–) NIe ledá to człek/ pánowie/ Rozumu doſyć w téy głowie. PudłFr 54.

»rozum mieć po temu; mieć rozum [na co]« = mieć predyspozycje, umiejętności [szyk zmienny] (2;2): Kto rozum ma potemu: może niżey piſane rzecży łaczno pochopić. FalZioł [*8]v; GroicPorz ll4v; Mącz 135c; Drudzy ſą/ ktorzy máią mądrość táką/ iáką tenże Apoſtoł opiſał [...]. Ziemſką: iż máią rozum tylko ná doſtawánie y zátrzymánie y rozmnożenie dobr świeckich docześnych SkarKazSej 658a.

»rozum swoj własny [w czym] mieć« = kierować się własnym (tu: błędnym) mniemaniem (1): Theologia też iáka ich [sakramentarzy polskich] ieſth/ ſrom y mowić: y z tego y z owego Heretyká zebrána [...]. Ale rozum ſwoy właſny w tym máią: Koſćiołem gárdzą/ Concilium niepotrzebuią OrzList e4v.

»(krszyny a. odrobiny) rozumu nie mieć, niemający« = być głupim, szalonym; mentem non habens PolAnt; impos mentis Mącz; omni ratione destitui Modrz [szyk zmienny] (14:1): rozumubych niemiał/ bych w niepewne rzecży dufał BierEz H4, C2; BibRadz Eccli 22/27; Impos mentis, Szalony/ Głupi/ Niemáyący rozumu. Mącz 62c, 364c, 368a; HistRzym 75v; KuczbKat 135; áni gránic żadnych ſtánowić/ áni przyiáźni iákokolwiek náruſzoney poiednáć vmiećie/ okrom gwałtu [...]. Iákoby to iuż táka byłá Rzecżpoſpolita wáſzá/ że w niey nie práwem/ ále gwałtem y mocą trzebá wſzytkiego dowieść: ábo práwie iákobyśćie rozumu niemieli/ że nikt nic otrzymáć niemoże/ cżegoby mocą niemuśiał doſtáć. ModrzBaz 141; SkarJedn 44; SkarŻyw 572; WerGośc 213; SkarKaz 43b, 417b; SkarKazSej 661b marg.

»rozumem mierzyć (a. rozmirzać); żadnym rozumem nierozmierzony« [w tym: czyj (2)] [szyk zmienny] (2;1): RejAp 51v, 54; Bozką moc rozumem ſwoim mierzą: y przetoż nie tylo wiárę ále y rozum trácą. SkarKaz 205a.

»mieszać (a. zamiesza(wa)ć) rozum; rozumy (I) zamieszać; rozum się (po)miesza (a. zamieszawa się, a. pomieszać się musi); zamieszanie rozumow« [w tym: czyj (1)] [szyk zmienny] (3;1;4;1): GliczKsiąż I6; Owi też Philozophi śiłá nápiſáli/ A rozumy ludzkiemi práwie zámieſzáli RejWiz 82, 6v, 42; RejPos 32, 47, 126; RejZwierc 100; cżłowieká cżtery áffekty naprzednieyſze vnoſzą/ ktore Grekowie zową Paſsiones: Cicero zowie Perturbationes: á náſzy ſtárzy Polacy według Ciceroná zową zamętki/ dla tego że mącą y mieſzáią rozum ludzki y nie iednemu w głowie zámącą. KlonFlis A4v.

»z rozumem się mijać« (1): A práwie ſle [lege: sie] ſnać z rozumem mija Kto iedno drze á drugie pobiyą RejRozpr K3.

»rozumu naby(wa)ć; nabyty rozum« = (wy)kształcić się, rozwijać (rozwinąć) się intelektualnie (5;2): (did) Poſeł ſię dziwie [!] s prawie Kupcowei (–) Miły Kupczie ktoċ tak radził Gdzes tego rozumu nabył RejKup v4v; GliczKsiąż L7v; iż dworney pániey ku przyrodzonemu bacżeniu/ nábythego s kſiąg rozumu potrzebá. GórnDworz X4, Gg5v; SkarKaz )(2, 45b, 80a.

»rozum naprawiać [= przywracać do właściwego stanu]« [w tym: czyj (1)] (2): Krew Laſicze z babką/ łamanie w nogach oddala. Popioł theż iey z wodą pijąc/ ſzalonym rozum naprawia. FalZioł IV 12c; BielŻyw 128.

»rozumu naśladować« [w tym: czyj (3)] = postępować według wskazań intelektu (5): BielŻyw 92; KromRozm III Mv; BielKron 9; A cżemu rozumu w obáleniu Bogow ſwych lepiey nie náſláduią/ niżeli ku ſthánowieniu ich? GrzegRóżn K2v; SkarJedn 378.

»rozumem obaczyć; w rozumie obaczyć się; rozum obaczyć może; obaczenie rozumu« [w tym: czyj (3)] = pojąć, zrozumieć [szyk zmienny] (1;1;2;1): RejPs 161; LibLeg 10/152v; gdyż w ſercu cżłowiecżym ták wiele chytrośći ſkrytich ieſt/ iż rozum żaden niemoże być táki/ kthoryby ie wſzytki obacżyć mogł. GórnDworz M2; RejPos 63, 280.

»rozumem obdarzyć, obdarzony, nadany, przeźrzany [= obdarzony]« = animi dotibus a. ingenio praeditus Modrz [szyk zmienny] (5:9:1:1): BibRadz *2v, Eccli 17/6; Tego to Sálomoná Pan Bog ieſzcże z młodych lat iego przeyrzał/ iż go rozumem tákim obdárzyć racżył/ iż go nikt w nim nie przerownał. BielKron 75v; Ale ći záſię kthorzy ſą preźrzeni [!] od Páná rozumy/ godnoſciámi/ y ſpráwámi dobremi/ [...] ſłuſznie nie máią gárdzić [...] thym dobrodzyeyſtwem iego. RejPos 317, 239v; RejZwierc 93v, 97, 97v; WujJudConf 206v; ModrzBaz 68v, 73; SkarŻyw 25; NIegodźien tego ten świát záwikłány/ Aby miał ná nim rozumem nádány Człowiek polégáć KochPieś 48; LatHar 366; GosłCast 31; SapEpit A4v.

»objaśnić rozum; rozumem objaśnić, objaśniony; objaśnienie rozumu; rozum będzie objaśnion« [w tym: czyj (5)] [szyk zmienny] (3;1:1;2;1): O wielkaſz thu pociechá może być tym/ ktorym ten wſzechmogący Pan/ nie obiáśniwſzy ich wielkiemi rozumy/ wielkiemi náukámi/ racżył im dáć poznáć á doćiſnąć ſie do ſwiętego Boſtwá ſwoiego. RejPos 288, 40v, 116 [2 r.], 129v, 131, 194, 247.

»od rozumu ode(j)ść (a. odchodzić), odstąpić (a. odstępować), odpaść, odeście, odstąpienie, odeszły (a. odchodzący); rozumu odstąpić, odstąpienie; rozum odbiegł, odchodzi, wyszedł« [w tym: czyj (3)] = (o)szaleć, (z)głupieć; amens, amentia, desipere, labi mente Mącz; furia Modrz; dementire, de mente exire, delirium, furor, insania, mania, stupiditas, stupor Calep; in furorem verti Vulg [szyk zmienny] (18:6:1:6:1:3;1:2;1:1:1): Nie odſtępuy od rozumá: Vcżyć ſię iedno nie ſromay/ Kto ćię dobrze vcży ſłuchay. BierEz F4v; FalZioł I 65c, 110d, II 3d, 7d; BielŻyw 141; MurzHist E, Q3v; BielKron 78v, 95; Amentia, Głupość/ odeście od rozumu. Mącz 216b, 175c, 180b, 216b, 368a; SienLek 14v, S[ss]4v; GórnDworz Gg6; RejPos 200, 264v; KuczbKat 135; RejZwierc 48; BielSpr 45v; Waśń z boiáźni á z gniewu rośćie/ ktora iż nieinácżey wzburza ſerce ludzkie ktore opánuie/ iedno iáko odeśćie od rozumu/ przeto nie może mieć towárzyſtwá z rozumem. ModrzBaz 7; SkarJedn 102; Tám [św. Bernardyn z Senny] dziwnymi ſię nabożeńſtwy y ćiáłá vmartwienim trudził/ ták iſz go drudzy zá odeſzłego od rozumu mieli. SkarŻyw 461, 101, 141, 166, 298; WerGośc 234; PudłFr 72; Calep 301b, 303a, 635b, 802b, 1013a; WujNT Mar 3/21, s. 136; SkarKaz 418a; Milcz przebóg/ á opuść té máło mądré mowy/ Iuż práwie rozum odbiégł twéy ſtroſkánéy głowy. GosłCast 25; [KromHist 44; Szalonym y od rozumu odchodzącym nigdy niewierzyć. SkarŻyw 830 marg (Linde); Przećiw Freneſim/ to ieſt odſtąpieniu rozumu z ciężkiégo bolu głowy/ pić korzenié Iábłonek. UrzędowHerb 39a, 284a].

»rozum odjąć (a. odejmować); z rozumem rozłączać« = excutere mentem Mącz [szyk zmienny] (16;1): RejJóz P4; iſz śię i ſtąd boży gniew przeciwko mnié okazuie/ że mi odiął rozum/ abych niemogł o ſwoięm zbawięniu ani dobrze trzymác/ ani iakiéi nadźieie miéć. MurzHist Q4v; GroicPorz mm; RejWiz 55v; LeszczRzecz A5 [2 r.]; Mącz 339b; RejZwierc 53v; CzechRozm 162; Przetoż y Prorok powieda: Iż pſotá/ wino/ á pijańſtwo/ ludźiom ſerce y rozum odeymuie. WerGośc 243, 244, 254 [2 r.]; GórnRozm H2 [2 r.]; ZawJeft 29; GosłCast 25.

»odmienić rozum« [w tym: czyj (2)] = mutare intellectum Vulg [szyk zmienny] (3): RejJóz P8v; Leop Sap 4/11; Záſzłá śmierć Elſzbietę vmárłą/ wźiętá ieſt/ ták w młodych lećiech/ áby złość nieodmieniełá rozu^mv iey BiałKaz I4v.

»dobrego rozumu, od rozumu odstępować« = postępować wbrew zdrowemu rozsądkowi; a ratione discedere Modrz [szyk zmienny] (1:1): ModrzBaz 70; Bo drudzy dobrego rozumu/ ktory ieſt tego práwá początkiem/ odſtępuiąc: grzechow ktore rozum przyrodzony gánił/ zá grzech nie mieli. SkarKazSej 696b.

»rozum odwodzić; od rozumu uwieść, odwodzący; z rozumu zwieść (a. wywodzić)« = deludere Vulg [szyk zmienny] (2;1:3;2): Czo za rozum tego ſmarda. Iakoċ ſobie vmie galiċ Tego Laſki bozei żbawiċ. I zwyodl zrozumu prawego Tego nędznika proſtego. RejKup Mv, ſ2; RejWiz 47; Leop 2.Par 32/15; CzechEp kt, *4, [1]; SkarKazSej 661a.

»rozum okaz(ow)ać; rozum okaz(ow)ał się (a. okazać się ma); rozumem okazały; wystawienie rozumu swego« [w tym: czyj (11)] = popis(yw)ać się umiejętnością rozumowania, wykaz(yw)ać się intelektem; intellectu vigens JanStat [szyk zmienny] (10;3;2;1): BierEz F3; KromRozm II p3v; GliczKsiąż K7; LubPs bb3v; Boſcie ſie więc z vporu więcey árgowáli/ Niżli s prawdy/ by iedno rozum okazáli. RejWiz 164v, 5, 174; GrzegRóżn N3v; GórnDworz L4v; RejPos 37v, 89v, 348v; RejZwierc 2; A wſzyſcy im nagłębiey rozumy ſwoie okazáć chcieli/ tym nabrzydliwiey [...] błądzili. StryjKron 1; [obiecujemy] liſtem ninieyſzym Dignitárſtwá/ Káſztelániy/ y Vrzędów wſzyſtkich Króleſtwá náſzégo/ nikomu/ iedno oſobóm dobrze záſłużonym/ láty/ rozumem/ y mądrośćią okazáłym [...] nie rozdáwáć SarnStat 71 [idem] 909.

»rozumem opanować; rozum opanował« (2;1): Cżłowiek rozumem wſzytko opánował. RejWiz 10v marg [idem] Cc4; RejZwierc 214.

»rozum oświecić (a. oświecać), oświecający; rozumem oświecić (a. oświecać), oświecon; rozum się oświeci (a. oświeca się), oświecony; oświecenie rozumu; [kto] bywa rozumu oświeconego« [w tym: czyj (18)] [szyk zmienny] (20:1;3:1;2:6;7;1): OpecŻyw 29, 160v; S takowegociem rozmyſlaniá/ mnodzy ludzie proſci a nieumiętni/ bywaią rozumu oſwiétzoné^go ij żywota ſwiętego/ ktorym mily Iezus z ſwé laſki dáwá rozu^m glęboki OpecŻywPrzedm C4; GlabGad A5, B4; WróbŻołt oo8v; WróbŻołtGlab A4; KromRozm III Bv; LubPs bb5; OrzRozm P3, P3v, Q; Iádąc tedy do Dámáſzku/ oświećił go [św. Pawła] Pan Bog rozumem przez dobre poſelſtwo/ to ieſt Ewányelią BielKron 143, 143, 206v; RejPos 40v, 116v, 156, 239, [290]v, 334, 337v; WujJudConf 66v; KarnNap E4; SkarŻyw A3, A3v, 117, 491, 581; LatHar 34, 204, 351, 395, 663, 673, 676; O mądrośći nawyżſza Pánie IEZV Chryſte/ [...] pośli Duchá mądrośći/ áby oświećił rozumy náſze SkarKaz 45b, 42a; SkarKazSej 658b, 662a [2 r.].

bibl. »rozum otworzyć (a. otwarzać); rozum jest otworzony« [w tym: czyj (2)] = aperire sensum PolAnt [szyk zmienny] (5;1): RejPos 116, 135; Tedy otworzył im rozum (áby mogli) rozumieć piſmá. BudNT Luc 24/45; [św. Chryzostom] vdał ſię ná żywot Anielſki/ zakonny/ y puſtelnicży. Y w nim pokoiu onego/ do ktorego bárzo teſknił/ vżył/ [...] ná cżytániu piſmá S. do ktorego mu Pan Bog głęboki rozum/ klucżem łáſki ſwey otwarzał. SkarŻyw 86, 352; SkarKaz 418a.

»rozumem (o)zdobić, opatrzyć, ozdobiony, przystrojony, upstrzony; rozum stroi, ozdobi« = ingeniosus PolAnt [szyk zmienny] (6:3:14:1:1;2:1): BierEz S2; RejJóz E4; RejWiz 8, 193; RejZwierz 73v; [Plato] powieda być duſzę nieiáką bytność ſámá ſiebie ruſzáiąc/ rozumem ozdobioną. BielKron 127v; GórnDworz D2; RejPos 222; rozeznaway pilnie/ iáka ieſth rozność wielka miedzy cnotą á miedzy niecnotą/ miedzy dobrą ſławą á miedzy złą/ á zwłaſzcżá gdy cie Pan Bog rozumem á poććiwym bacżeniem ozdobić racżył. RejZwierc 268, A5, 13v, [28³], 68 [3 r.], 74 (16); BudBib Sap 8/19; żaden przelożony [!]/ Coby dobrym rozumem nie był przyſtroiony/ Nie może w dobrey ſpráwie ſwych poddánych rządzić PaprPan A3, R; CzechEpPOrz **.

»rozumem się parać« = myśleć, zajmować się myśleniem (3): RejWiz 143; PHilozophi ktorzy ſie/ rozumem paráli/ Wolność nád wſzytki ſkárby/ s cnotą obieráli. RejZwierz 50v; RejZwierc 16.

»dalej patrzyć, przepatrować rozumem« = przewidywać, wnioskować [szyk zmienny] (1:1): Iáko ſtárzy/ iż poſpolicie ſą mędrſzy niż młodzi/ powſcięgliwſzy/ dáley páthrzą rozumem GórnDworz K3; RejZwierc 232.

»podpierać (a. podeprzeć), podparcie rozumu; rozumem podeprzeć (a. podpierać się), podparty; rozum może podeprzeć, podpart(y) (jest a. bywa)« [w tym: czyj (9)] [szyk zmienny] (8:3;4:1;1:4): BielŻyw nlb 6; Bo przeto cie rozumem Pan podeprzeć racżył/ Abyś ſłuſznie co dobrze y co źle obacżył. RejWiz 134, 90v, 100v, 112v; BielKron 9; Mącz 502a; RejAp AA6v; GórnDworz Gg4; RejPos 16, 38v, 115, 126, 148v (8); RejZwierc A5, 4v; wſzákże áby wiárá moiá nie podpieráłá ſie/ rozumem y wywody ludzkimi: dla tego też chcę rád ſłyſzeć o tym świádectwá z ſłowá Boże^go CzechRozm 4v; KochFr 85.

»pokładać [komu] pod rozum« = dawać do przemyślenia (1): Co puſzcżam ná bacżenie cżłowieká mędrzſzego/ Pokładáiąc mu pod rozum ten kęs zdánia mego. CzahTr I3v.

»[czyjemu] rozumowi poruczać (a. będzie poruczono)« (8): LibLeg 10/71, 11/27v, 29; RejAp 37v, 180v; RejPos 23v, Ooo5; A to ia tu twemu rozumowi porucżam co ſobie obráć maſz RejZwierc 179.

»z rozumem [czyim] się porywać« (1): Bobych oſzálał y rozum ſtráćił/ bych ſię miał z rozumem moim ná mądrośći niedośćigłe Bozkie porywáć. SkarKaz 277b.

»rozumem poścignąć, niepościgniony (a. niedościgły); rozum poścignąć nie może; niedościgły rozumowi« [szyk zmienny] (1:7;1;2): iż [Bóg] ieſt dziwna á nieſkońcżona/ áni żadnym rozumem ogárniona iákáś moc á iákáś wielmożność/ ktorey áni rozumem/ áni żadnim rozmyſłem nikt pośćignąć nie może. RejPos 142v, 149 [2 r.], 158, 316v; RejZwierc 195v; CzechRozm 27v, 214v; NiemObr 10; LatHar 192, 375.

»rozum powichłać (a. zwikłać)« [w tym: czyj (1)] [szyk zmienny] (2): Ale ći co zwikłáli rozumy ſpráwámi/ Ni zwiedzą gdy s fráſunkow poſzáleią ſámi. RejZwierc 239v; SkarKaz 519b.

»powiedzieć [komu] na rozum« = powiedzieć komuś do słuchu (1): Ale kiedyć ſye ſługá doſtánie Legart/ piiánicá/ koſtérá/ który ieno czeka/ rychłoli go záwołáią ieść. [...] Tákowégo mądry á báczny Pan záraz pozna: á sprobowawſzy go/ poznaſz że łothr/ kázáć mu precz/ powiedźiawſzy mu ná rozum. Strum R3v.

»rozumu (po)zbyć; opuścić rozum« = deserere rationem Modrz [szyk zmienny] (4;3): BierEz S4; FalZioł ‡2c; RejWiz 29v, 128v; Bo opuśćiwſzy rozum/ wzgárdźiwſzy práwo Boże y przyrodzone/ co innego ſię zoſtawa/ iedno że ſię przygodam á ládá cżemu muśimy dáć rządźić? ModrzBaz 81; Czynią wiele przykrośći ludźióm ſpokoynym ſzaleni/ którzy ábo prze ćiężką niemoc/ ábo prze iákie fráſunki rozumu pozbyli KochPij Cv; OrzJan 17.

»wiele rozumowi swemu pozwalać« = pozwalać sobie na spekulacje intelektualne (1): y iuż ták vcżynić ze dwu perſon y nátur z ſobą niezgodnych iednę/ [...] Co ácż v Filozofow ieſt rzecżą trudną/ choćiażći oni wiele rozumowi ſwemu pozwaláią: ále w ſłowie Bożym nieſłucháną áni znáiomą: przeto też niezbożną. CzechEp 247.

»przebieżeć rozumem« = przemyśleć (1): Przebiegłem wiele rzecży rozumem [Lustravi universa animo meo Vulg Eccle 7/26]/ chcąc náleść mądrość y rozum BielKron 81.

»rozum (a. możność rozumu) przechodzić, przewyższać, przechodzący, przewyższający« [w tym: czyj (6)] = być (będący) nie do pojęcia; superare sensum PolAnt; excedere captum Mącz; supereminens scientiae Vulg [szyk zmienny] (10:4:2:2): PatKaz II 71v; KromRozm II bv, n4v; KromRozm III C; A pokoy Boży kthory przewyzſza wſzelki rozum/ będzie obroná ſercom wáſzym/ y myſlam wáſzym przez Iezuſá Kryſtuſá. BibRadz Philipp 4/7, II 103b marg; Mącz 35b; Gdyż tedy ten cżłonek [tj. artykuł wiary, jedna z dwunastu części „Credo”, tj. wyznania wiary] nie mniey iáko y drugie cżłonki/ przechodźi możność y śiłę rozumu náſzego KuczbKat 80, 1, 235; Nie trudnoć to tedy Pánu Chriſtuſowi vcżynić/ że będąc w niebie/ pod właſną oſobą/ ieſt záraz prawdźiwie w tym Sákrámenćie pod oſobą chlebá: ácżći to náſz rozum przechodźi. WujJud 71v; SkarJedn 43; SkarŻyw 91, 141, 206; WujNT 67, Eph 3/19; SkarKaz 276b.

»przychodzić ku rozumowi« = odzyskiwać pełnię władz umysłowych (1): Resipisco, Vpámiętawam ſie/ przichodzę ku rozumowi/ polepſzam ſie Mącz 368a.

»rozumu swego przyłożyć« (1): Attendere animum, Rozumu ſwego prziłożyć. Mącz 444b.

»przyść k(u) (lepszemu) rozumowi; do rozumu pość« [w tym: czyj (1)] = przemyśleć, opamiętać się [szyk zmienny] (2;1): GórnDworz X6; rozważayże theż wieki ſwoie/ ieſlić Pan dał iuż przydź ku lepſzemu rozumowi twemu RejPos 40v; BielSat N.

»przywieść do rozumu; ku rozumowi przywodzić« [w tym: czyj (1)] = sprawi(a)ć, że ktoś (od)zyska rozsądek, mądrość (1;1): [zioło dłoń Krystowa] cżłonkhom pomaga w ich przekazach/ też od złe^go rozumu ku rozumowi przywodzi. FalZioł I 112b; LatHar 686.

»radzić (a. poradzić) się, dokładać (a. dołożyć) się, za radą rozumu; rozum radzi (a. radzić może)« [w tym: czyj (2)] = uti iudicio Mącz; advocare in consilium rationem, ratio suadet Modrz [szyk zmienny] (9:2:1;3): RejJóz D8v, I2; RejRozm 405; RejWiz 54; Mącz 510b; RejAp BB3v; Radź ſie rozumu potym mądrych ludzi/ Gdy co przykrego ná cię ſzcżęſcie wzbudzi. RejZwierc 230, 81v; ModrzBaz 26v, 30, 122v; KochFrag 54; [ciało] pobudza w nim [w człowieku] rozmáite y przećiwne ſobie chćiwośći/ żądze y namiętnośći przećiw rozumowi: y czáſem ták ſprędká nań powſtáie/ iż pierwey niżli ſię obaczy/ y niżli ſię rozumu dołoży/ człowiek vwiedzion bywa. WujNT 546; SkarKaz 244b, 314a.

»rozumem robić (a. urobić)« = myśleć (wymyślić) (4): GlabGad K5v, Lv; kto ſie ryczerſkiem rzemięſłem pęta/ potrzebá áby thák wiele rozumem robił/ iáko y ciáłem. GórnDworz G7v, Ll6.

»rozumem rozebrać; rozum rozbiera; rozumu rozbieranie« [w tym: czyj (1)] (1;1;1): Acie mentis dispicere, Rozumem co rozebráć/ Rozważyć. Mącz 405d; CzechRozm 19v; LatHar 321.

»rozumem rozważyć (a. rozważać, a. uważyć); rozważenie rozumu« [szyk zmienny] (4;1): RejWiz 52v; Tákże y cżłowiekowi poććiwemu/ ktory roſtropnym rozumem wſzytko około ſiebie rozważyć może/ á czo mu złego záſzkodzić może? RejZwierc 71v, A3v, 71v, 88.

»ruszyć rozumem, rozumu« [w tym: czyj (1)] = pomyśleć [szyk zmienny] (3:1): RejRozpr C2; RejKup k2; GórnDworz T8v; [mówi Jempsar:] Otrząſni ſie mé ſerce/ á ruſz ſwym rozumem Niewieśćim GosłCast 62.

»na (swoj) rozum sadzić się, sadzący się; na swym rozumie sadzić się; nad rozum wysadzać się; na rozumie swym wszystko sadzić« [w tym: czyj (16)] = polegać na (swym) rozsądku; popisywać się mądrością; wymądrzać się [szyk zmienny] (9:1;7;1;1): A nye podoba ſye co komu w koſćyele/ ćyerp z pokorą y ſkromnoſćyą/ nye ſádząc ſye wſſetecznye ná ſwoy rozum. KromRozm I O2v, O; kto o ſwey náuce wyele dźyerży/ á ſádźi ſye ná ſwym rozumye/ ten yeſſcze nic nyeumye/ by też nawyęcey vmyał. KromRozm II p2v, iv, p2v, p3 [2 r.], t3 [2 r.]; KromRozm III O4v; BielKron 148v; RejPos 306; RejPosWiecz² 95v; BielSat N4v; WujJud 127v; Ani ſye ia ná wielkié názbyt kaſzę rzeczy/ Ani ſye ia nád rozum wyſadzam człowieczy. KochPs 194; A ták niedoczitánim Hiſtoriy Swiętych/ ácz ſie ná wielkie rozumy ſadzili [historycy i poeci greccy]/ ku ſwoiey hańbie dawnośći początkow narodu ſwego ſamiſz ſobie vięli. StryjKron 16, 1; ArtKanc L2v.

»rozumu słuchać« [w tym: czyj (2)] [szyk zmienny] (4): BielŻyw 131; iż kiedyby był Pan Bog nam ſlowá ſwego niezoſtáwił/ á rozumu ſie ćieleſnego trzymáć dopuśćił/ y ſam bych ná tho przyſtał y przyzwolił/ iákom teſz y przedtym w tákowych rzetzach rozumu ſwego ſluchał KrowObr 108; SkarŻyw 189; Bo [Bóg] ſtworzył iednego ſámego człowieká/ męża onego pierwſzego [...]: áby ſię wſzyſcy do iednego odzywáli/ y iego rządu y rozumu/ iáko ſtárſzego ſłucháli. SkarKazSej 690a.

»z rozumu spaść (a. wypaść)« = stracić rozeznanie [szyk zmienny] (3): BielKron 81; Bo co ieſt ſproſnieyſzego iáko cżłowiek ſtátecżny á v ludzi zá mądrego wzięty/ gdi ſpádnie z rozumu á da ſie nieſzcżęſciu trwożyć RejZwierc 150, B4v; [WerReguła 139].

»rozumem się sprawić« = tu: poprzestać na ocenie wizualnej, opartej na wiedzy i świadectwie zmysłów (1): Abowiém w Leśie im nakrótſzym Inſtrumentem ważyſz/ tym nalepiéy. A to dla tego/ że w Leśie nie przeyźrzyſto/ á rozumem ſye nie ſpráwiſz muśiſz w káżdy kąt iść z wagą. Strum D.

»rozumem (się) sprawować (a. sprawi(a)ć się), sprawowan(y), sprawujący się; rozum sprawuje« [w tym: czyj (6)] = ratione uti a. utens Modrz [szyk zmienny] (43:4:2;8): BielŻyw 75, 92, 139; iż bywało [...] iako v Rzymianow takież v krzeſcianow wiele pań ſtatecżnych, mądrych/ y przeważnych/ kthore rozumem ſwym chwalebnie ſie ſprawowały GlabGad A2v, Lv, L8, L8v, O5; LibLeg 11/42v; RejJóz E6v, Fv, L7; GliczKsiąż H2v; Bo bychmy ſie rozumem tylko ſpráwiáć mieli/ Pewniebychmy bez cżáſu wſzyſcy poſzáleli. RejWiz 112, 16v, 29, 30, 47v, 140v, 144; BielKron 127v, 173, 333 [2 r.]; KwiatKsiąż I2v; SienLek 14v; GórnDworz Ll8; HistLan D2, F6; Zadna rzecż nie ieſt zła ktora bywa rozumem ſpráwowána. RejZwierc A6v, 4v, 12, 21, 68, 71 (11); BielSpr b3 [2 r.]; WujJud 206v; BudNT l4v marg; ModrzBaz 29v, 61, 102; KochPs 107, 108; StryjKron 452; GórnRozm B, B3v, L4v; GostGosp 8, 98; Ale trzeźwość/ będąc świádoma dobrze y śił/ y niedoſtátków ſwoich/ [...] rychléy godnośći ſwéy (co wſzytko rozum ſpráwuie) zámilczy/ niżli ſię o rzecz ſobie nierówną pokuśi. KochPij C2v, C3; [TestEwang 1565/17; CerGór 100].

»rozumowi się sprzeciwiać (a. przeciwić), sprzeciwiający się« = cum ratione pugnare Modrz [szyk zmienny] (2:1): ModrzBaz 81; A ſpráwiedliwość pierworodna tá była: [...] nierządney żądzey y ćieleſnośći/ rozumowi ſię ſprzećiwiáiącey nie było. SkarŻyw 260; SkarKaz 243a.

»spuszczać się na swoj rozum« (2): Thu widzicie brácia miła/ iáko to zle ſpuſzcżáć ſie ná ſwoj rozum. SarnUzn F7; WujNT 460.

»rozumem stąpać« = postępować rozsądnie (1): a wſzakosz yey m. y wtim niechay rozumem ſtąpa abi tich nieroſgniewala ktorzi dzysz rzeczamy wladną LibLeg 11/43.

»rozum (s-, u)tracić (a. utracać); utracenie (a. stracenie) rozumu; rozum stracony« = defecit intellectus PolAnt; non consistere mente, defectio a. defectus a. deliquium animi Mącz; brutum fieri, obbrutescere, rationem amittere Calep [szyk zmienny] (23;3;1): Lekarzſtwa doſwiadczone. Na Freneſim/ to ieſt gdy człowiek rozum traci FalZioł V 94v, ‡2b, I 50b, 155b, IV 59d, V 51v, 59; RejKup c5v; RejWiz 78v; BibRadz Eccli 22/10; BielKron 320v; Mącz 115b, 396d; SienLek 146; GórnDworz C4; RejZwierc 231; BielSpr 45v; BiałKaz L3v; PaprPan S4; ReszPrz 55; Y ieſzcże ná drugim mieścu Bázylius S. ták mowi: Obżárſtwo ieſt vtrácenim rozumu. WerGośc 244; ArtKanc R17; Calep [712]a; OrzJan 114; SkarKaz 205a, 277b; KlonWor 11.

peryfr. »od rozumu klucze stracić« = oszaleć, utracić zdolność myślenia [szyk zmienny] (2): RejWiz 41v; Hárdy gdy ſtráći od rozumu klucże/ Ieſt iáko pęcherz co ſie wiátrem tłucże. RejZwierc 218v.

»rozumem, rozum szafować; [czyjemu] rozumowi w szafunek dawać« = myśleć, decydować (4:2;1): RejJóz E6v marg; Dzyw oſsobny iſcie pán bog Ten/ naſwieczye vdzýałał. Dawſy rozum czlowiekowi Abi im mądrze ſhafował. Wolną drogę iemu na złe Y na dobre daċ raczył. RejKup B, cc4; RejWiz 6v, 13v, 85v; A choróby/ iż ſye ták w człowieku rzadko/ á máłobym nie rzékł/ nigdy nie trafią/ áby złączóné/ á z drugiémi ſpólné/ być niemiały: Przeto/ twoiemu to rozumowi wſzáfunek dawáią/ ábyś álbo ná więtſzy ból wzgląd miał/ álbo [...] Oczko 38.

»rozumem [z kim] się ścierać« = prowadzić spór intelektualny (1): [mówi Józef:] Niechcę ſie ia rozumem nigdy z pánem śćiéráć. GosłCast 17.

»rozumu się trzymać, dzierżeć się« [szyk zmienny] (6:1): iż ſie rozumu ludzkiego do ſmierći trzymáć woley niemam/ około wiáry KrowObr 108v, B2, 108, 109; Abowiem mu [diabłu] do onych bárzo trudna drogá/ Co ſie dzyerżą rozumu/ á boią ſie Bogá. RejWiz 139; SkarJedn 52; KołakCath C4v.

»uchodzić swoim rozumem« = przekonać (1): Ten [papież Celestynus IV] był vchodził ſwoim rozumem zuchwáłego Frederyká iż ciągnął przećiw Maurom BielKron 183v.

»uciec się do rozumu« [w tym: czyj (1)] [szyk zmienny] (14): Vciecż ſie do rozumu á nie kwáṕ ſie márnie/ Gdyż widziſz iż twa złá myſl do złego ſie gárnie. RejWiz 134v, 175v; GórnDworz D; RejPos 315v, Ooo2; RejZwierc 67v, 73, 73v [2 r.], 77v, 79v (9).

»rozumu uczyć« (1): Snadźby to potrzebnieyſza co rozumu vcży/ A niewinną duſzycżkę ſwiętą cnotą tucży. RejWiz 79v.

»za rozumy sw(oj)emi udać się« [szyk zmienny] (2): ták iáko y dziſieyſzy ſwiát zá tymi márnemi pożytki ſwoiemi/ á zá rozumy ſwoiemi ták ſie vdał/ że żadny niechce iść zá tym dobrotliwym Pánem ſwoim RejPos 277v, 288v.

»rozum swoj ukrocić (a. okrocić)« (2): Ale gdyby chcieli rozum ſwoy poimáć/ y ſłowem Bożym go okroćić/ namnieyby ſie im to [dogmat o Trójcy Świętej] dziwno nie widziáło. SarnUzn Ev; káżdy ſobie wiárę z prozney dumy myſli ſwych wymyſláć/ y iedność ćiáłá tego nie rozdzielnego tárgáć będzie ieſli w poſłuſzeńſtwie S. pod iedną głową y namieſtnikiem Chyſtuſowym rozumu ſwego nie vkroći SkarJedn 156.

»umiarkować (a. pomiarkować), (po)hamować, skromić, ukrocić (a. skracać), (u)miarkowany, pohamowany rozumem« [w tym: pohamować a pomiarkować (1); czyj (2)] [szyk zmienny] (4:2:2:2:2:1): BielKom F5; RejWiz 193v [2 r.]; KwiatKsiąż I2v; A tákże y ine przypadki od ſwiátá niepotrzebne/ vmiárkowawſzy wſzytko rozumem á cnotą w ſobie/ wſzytko to s ſiebie otrząſnie iáko plewy idąc z gumná kiedy owies wieią. RejZwierc 71v, B, 4v, 67v, 72, 74v, 87v; KlonKr B3.

»[na co] rozum umoderować« (1): A ieſli że więthſzy Stawek maſz ná odroſt álbo mniéyſzy: tedy iuż ná to rozum vmoderuy: wſadź piérwéy wedle rozumu/ álbo y téy náuki moiéy. Strum P2.

»na rozum swoj uprześpieczać (a. uprześpieczyć) się« = polegać na swojej inteligencji [szyk zmienny] (2): Z vpádu Sálomonowego [nauczymy się]/ ábyſmy ſye nye vprześpyeczáli ná rozum ſwoy KromRozm II m3v; BielKom Av.

»rozumu uży(wa)ć (a. pożywać), pożywanie, używający« [w tym: czyj (3)] = ratione uti, utens; prudentia animi uti Modrz [szyk zmienny] (13:2:1): PatKaz III 111v [2 r.], 112; Nauka głupiemu nic pożitecżna nie ieſt, ani też rozum temu prziſłuſzy ktogo nieużywa. BielŻyw 139; LibLeg 11/43; RejRozpr Dv; RejJóz A4; KromRozm II p3; RejWiz 123; BielKron 25v; WujJud a5v; ModrzBaz 29v, 62, 115v; [św. Walenty rzekł Klaudiuszowi:] á toś cżłek mądry iáko ſłyſzę/ á nie vmieſz tego rozumu ſwego vżyć ná dobre twoie? SkarŻyw 147; SkarKaz 484b.

»rozumu wspomoc; na rozum pomagać« (1;1): GliczKsiąż N6; Bo ácż nikt nie ogárnie Máyeſtatu tego/ Ale ſie wżdy [w Apokalipsie św. Jana] przypátrzy dziwnym ſpráwam iego. [...] Ale iż wżdy rozumu potroſze wſpomoże/ Ze ſie wątpliwe ſerce vſpokoić może. RejAp AA6.

»wychodzić z rozumu [czyjego]« = przekraczać możliwości intelektualne (1): wſſędy ieſt około mnie formá ręki twoiey ták iż o tem myſlenie moie wychodzi y zrozumu me^go/ á tá ſpráwá twoiá ieſt vmnie ták dziwna iż ia iey wyrozumieć nie vmiem. RejPs 206.

»wykroczyć z rozumu« = oszaleć (1): Pátrzayże co tu mowi ten ſwięty cżłowiek [patriarcha Jakub]/ áby błogoſłáwił dziatki ony Pan Bog/ y Anyoł kthory go oſwobodził od wſzego złego. Być mowił ku proſtemu Anyołowi/ tućby iuż był wykrocżił z rozumu/ ábowiem błogoſłáwieńſtwá niſkąd nie należáło ſzukáć/ iedno od ſámego Páná. [...] Ale [...] RejPos 150.

»(wy)polerować rozum; rozum się poleruje, wypolorowan bywa« [w tym: czyj (4)] [szyk zmienny] (3;3:1): GliczKsiąż N4v; Bo ſie ſtąd pámięć oſtrzy/ rozum poleruie/ Kto z dáleká pocżćiwy ſwoy ſtan przepátruie. RejWiz 17; ZOwiemy tedy wyzwolone álbo wolne nauki/ ktore ſą wolnego człowieka godne: to yeſt ty/ ktorymi cznota y rozum albo wyćwiczan álbo wypolorowan bywa KwiatKsiąż E2; GórnDworz B8v, Ff3; HistLan F6; RejZwierc 14v.

»[z czego] rozumem się wyprawić« = pojąć (1): A coż nam o tym [św. Jan o widzeniach] powiedział? [...] Oto tákże iáko y inſzy/ że ſie y podziś s thego żaden rozumem ſłuſznie wypráwić nie może. RejAp AA3v.

»wszystek rozum swoj [na co] wysadzać« = starać się o coś usilnie, zabiegać ze wszystkich sił (1): O iákoż to rożna náuká od poſtępkow świátá tego/ ktory wſzyſtek rozum y dowćip ſwoy ná to wyſadza żeby widźiał y był widźiány/ cżego nie vcży mądrość prawdźiwa/ dáleko mniey Boiaźń Boża. WysKaz 4.

»rozum opak wywracać (a. wspak obracać); rozumem wywracać, przewrocon; na rozum swoj wykręcać« [w tym: czyj (2)] = świadomie przekręcać, celowo wprowadzać w błąd [szyk zmienny] (2;1:1;1): SeklWyzn E; RejKup x4v; RejWiz 139; GrzegRóżn K2v; Niechayże tu iuż tedy oni wſzyſcy vſtáną/ ktorzy rozumy ſwemi ty ſłowá Páná Kryſtuſowe inácżey á niżli on ie ſam rozumieć racżył/ ſobie wywracáią/ á ná ſwe błędne rozumienie ich pociągáią. RejPos 88.

»wywrocić rozum, [kogo] z rozumem na nice« = skłonić do całkowitej zmiany zdania (1:1): Olimpiadę zacną Philipowę żonę/ W Mácedoniey prętko tám oſzukał onę. Vkazawſzy iey piękne s kryſztału tablice/ Wywroćił rozum zacny k ſwey myſli ná nice. PaprPan [Hh5], S4v.

»rozumem zabieżeć (a. zabiegać); rozum zabieżał (a. zabiegać nie może)« [w tym: czyj (2)] = occurri potest prudentia Modrz (3;2): RejZwierc 76v; ModrzBaz 33v; SkarŻyw 203; Iáko był on Nábál chłop głupi á proſty biernat/ ktore^go Dawid y z potomſtwem iego przez pochyby wygubiłby był; ále Abigáil mądra małżonká iego temu byłá rozumem ſwym zábiegłá. WerKaz 291; SkarKazSej 657a.

»rozum zaćmić (a. zacimiać); rozum zaćmion(y) (a. ciemny); zaćmienie rozumu« [w tym: czyj (1)] (2;3;1):á ná konyec wſtąpiwſſy do nyebá [Syn Boży musiał] vdźyelánim łáſki duchá S. rozumy ich záćmyone oſwyećić KromRozm III Bv; BielKom E6; SienLek 52; WujJudConf 66; SkarŻyw 262; SkarKazSej 662a; [zaczmyony rozvm ebes sensus ReuchlinBartBydg k5].

»rozumu zakroić« = postąpić mądrze, rozsądnie (4): RejJóz O8v; RejKup n8, p8; A wſzákoż iednák y tym co tám [w skrzyni] w ten cżás ſchował/ Zacny dowćip ſtárośći ſwoiey okázowal. Y práwie tu mogę rzec rozumu zákroił/ Gdyż tą ſpráwą dzieciom ſwym ták w głowie zábroł [!]. HistLan C2.

»rozum zaślepić (a. doślepić); zaślepnieć w rozumie; rozum oślepił [kogo], ślepy; ślepota rozumu; rozumem, na rozumie zaślepiony« [w tym: czyj (5)] [szyk zmienny] (4;1;1:1;1;1:1): (marg) Miłoſcz y rozum y cznotę odmieni (–) Bo więcz y rozum żaſlepi gdy ſie komu to w łep wrzepi RejJóz E3; RejWiz 11; RejAp 5; RejPos 191v, 230, 233, 277v; CzechRozm 154v; LatHar 30; Kto dobre vczynki czyni/ oświeca mu P. Bog rozum. á kto okrutny ná bliźniego/ [...] záślepnieie w rozumie ſwoim SkarKazSej 662a.

»rozum zatłumiać; rozum bywa zatłumion« = animus supprimitur Mącz (2;1): Mącz 321c; Iáko zbytnia wodá ogień zálewa/ tak też zbytnie pićie winá rozum zátłumia. WerGośc 244, 244.

[»z rozumem zebrać się« = skupić się, zastanowić się: I brat moj, jeśli się z rozumem zbierze, musi to znać, że tak było dobrze, jakoś W⟨asza⟩ M⟨iłość⟩ miedzy nami chciał stanowić ListyPol III 1551/147.]

»na rozumie się znać« = być mądrym (2): RejZwierc 217v; NAd złoto/ y nád śrébro/ przyiaźń przekłádáią Wſzyſcy ludźie/ którzy ſye ná rozumie znáią. PudłFr 33.

»z rozumem się zrachować« = rozważyć, pomyśleć (1): Ale nietrzebáć młodym dodawáć potuchy/ Rzadki dobry/ co ſkuśi téy żołniérſkiéy iuchy. Wczym mi ſie trzebá dobrze z rozumem zráchowáć/ Bobym niechćiał dworaká k téy ſłużbie prziymowáć: Ni háyduká WyprPl A2v.

»dobre baczenie rozumu« = poczytalność (2): dáiemy znáć ninieyſzym liſtem [...]: Iż my vważáiąc z dobrym baczeniém rozumu [libramine verae rationis JanStat 4, JanPrzyw 12] nienáruſzoną wniwczym wierność/ y potężną obywátelów króleſtwá Polſkiégo ſtałość: [...] SarnStat 8 [idem] 889.

»bujny rozum; bujność rozumow« (1;1): SkarJedn 373; Biblia y piſmo bez kośćielnego rozumienia y wykłádu do zbáwienia nikomu nie poſłuży: ále racżey kacerſtwá zniey ku ſwey zgubie buyny á ſwowolny rozum wycżerpnie SkarŻyw 27.

»bystry rozum; ([kto] jest) bystrego rozumu; bystrość rozumu« = ingenii acumen, perspicacitas, solertia; perspicax, sagax Calep [szyk 17:4] (8;7;6):RejKup Ev; y owſzem ták nas vcży Philozophia/ iż kto ciáłá ſubtylnieyſzego/ ten y rozumu byſtrſzego być muśi. GórnDworz X6, F8v, I2, M5, N8, N8v [2 r.] (12); BudNT przedm c4; NiemObr 142; Callidus – Chitry, biſtrego rozumu. Calep 152b, 791b, 937b, 989a; WujNT przedm 11; [mówi Dybidzban:] ZAwitay trunku swięty/ dawno pożądány, [...] Ty byſtrośći rozumu káżdemu dodáieſz PaxLiz Dv.

»chytrej głowy rozum; [kto] rozumu chytrego; chytrość rozumu« (1;1;1): BielKron 297v; Versutia, Chytrość/ oſtrość rozumu. Mącz 486d; ZawJeft 35.

»rozum cielesny« [szyk 14:3] (17): KrowObr A2v, 108, 114; tedy to ieſt pewna iż wiárá tákowa/ nie pochodźi z niego ſámego/ áni z rozumu ćieleſnego/ ále pochodźić muſi z oſſobliwego dáru Bożego. CzechRozm 209, 2v, 187 [2 r.], 245; NiemObr 8, 14, 15; WujNT 333, Yyyyyv. Cf »według rozumu cielesnego«, »z cielesnego rozumu«.

»rozum diabelski [= pod wpływem diabła]« (1): Ten táki rozum zowie ſię też dyabelſki. Bo czárt niocz ſię więcey nie ſtára/ iedno áby ludźie/ wieczne dobrá iáko y on tráćili/ y nic o tym co ieſt po śmierći nie myślili: ále ſię tylo tym dobrym mienim widomym zábáwiwſzy/ [...] ná wieki ginęli. SkarKazSej 658a.

»dobry rozum; ([kto] bywa) dobrego rozumu« = mądrość, inteligencja; mądry, inteligentny; disciplinosus Mącz [szyk 29:7] (16;20): BierEz P4; Cżoło wielkie á zewſząd okrągłe, gołe gładkie y trochę łyſe, cżłowieka wſpaniłego znamionuie, dobrego przyrodzenia y też rozumu GlabGad N4, M4v, M7, N3, N3v, N4 [3 r.] (24); KłosAlg A4; RejKup x3v; GliczKsiąż D2, E7v, H4, I5v; BielKron 143; KwiatKsiąż L4v; Mącz 90b; Pátrzaiże iáka to byłá miłość á ſtałość miedzy ludźmi pogáńſkiemi. [...] O iákoż by to owſzem miedzy námi ludźmi Krześćijáńſkiemi być miáło/ ktorzychmy iuż ſą y dáry Bożemi/ á ſnadź y lepſzemi rozumy obdárzeni RejZwierc 93v; PaprPan A3.

»dobry rozum« [w tym: w formule prawnej (2)] = pełnia władz umysłowych; sana mens Mącz (8): [ametysty] Myſli złych powciągaią/ dobri rozum cżynią, w ſprawowaniu rzecży cżuynego y bacżnego ſprawią FalZioł IV 48a; MurzHist O4; BibRadz 2.Esdr 10/28; Mącz 216b, 367c; Stoiąc oblicznie przed ſądem ſzláchetny N. dźiedźic N. z iednéy ſtrony: y ſzláchetny N. z drugiéy ſtrony/ zdrowy ná vmyśle y ná ćiele/ y przy dobrym rozumie będący [compotesque rationis existentes JanStat 442]/ iáwnie y przez wyznánié ſwé wyználi: Iż [...] SarnStat 684, 1248. Cf »z dobrym rozumem«.

»dobry rozum« = moralność, cnotliwość; intellectus bonus PolAnt [szyk 4:1] (5): OpecŻyw 111v; BibRadz Prov 3/4; SkarŻyw 552; Ma być zaſługom zapłátá: ále cnotá nie ma być naięmna/ ále ſpráwiedliwa/ y ſkłonna do tego co P. Bog/ y zakon iego/ y dobry rozum każe. SkarKazSej 670b, 696b.

peryfr. »dom rozumu« = szkoła (1): Ták ſzkoły te/ domy rozumu/ dla tego buduyą álbo nádawáyą/ áby tám było myeſce vcżenya y ćwicżenya w rzecżách ku roſtropnosći. GliczKsiąż L.

»doskonały [= wybitny] rozum; [kto] jest doskonałego rozumu« [szyk 5:1] (2;4): BielŻyw 97; [król Olbracht] vmárł z żáłośćią poſpolitego ludu ták ſwoich iáko poſtronnych/ ábowiem wieku młodego ieſzcże był/ ktemu cżuyny/ śmiáły/ opátrzny/ w ſpráwach prętki/ doſkonáłego rozumu BielKron 400v, 187v; GórnDworz Hh4; GórnRozm B3; LatHar 130.

»[kto] (jest) rozumu dośpiałego« [szyk 3:2] (5): Kto ieſt ſzcżęſnim na ſwiecie odpowiedział [Tales], kto ieſt zdrow na ciele, rozumu doſpiałego, á z przyrodzenia vmiały. BielŻyw 3, 92; BielKron 40v, 100v, 373v.

»dowcipny rozum; ([kto]) dowcipnego rozumu; dowcip, [dowcipność] rozumu« = ingenium animi HistAl; ingenium versatile, sollers natura, perspicuitas, acies ingenii Mącz [szyk 7:3] (3;3;4): Ktorzy maią wielki brzuch poſpolicie mało miewaią rozumu dowcipnego, więcey ſą ozralci leniwy, darmopychowie obłudni, pſotliwy y nie pobożni GlabGad P5v, N8v; LibLeg 11/9v; HistAl A7; [Księgi Pisma Świętego] Są ſzkołą y ćwicżeniem wſzytkiey mądrośći/ ktora zacnie przewyzſza káżdy dowćip rozumu ludzkiego BibRadz *3v; BielKron 240; Mącz 2c, 399b, 486c; RejPos 88; [dowczypnoscz rozvmv solercia i⟨d est⟩ acutum ingenium ReuchlinBartBydg Gv].

»rozum duchowny« [szyk 6:1] (7): OpecŻyw 74; Tá [św. Dorota] będąc wzakonie Chrześćiáńſkim wychowána miáłá dar oſobny mądrośći Bożey w ſobie: iſz ſię wiele mądrych dziwowáło/ ták wyſokiemu á duchownemu rozumowy iey. SkarŻyw 124, 133 marg, [237]; SkarKaz 42a, 45b, 84a.

»duma [= wymysł] rozumu« (1): Ale poniewaſz że oni [filozofowie]/ dumą rozu^mv ſwego vwiedzieni/ ie^mv [Pismu Świętemu] ſie (ieſli o nim wiedzieli) vchylić podobno niechćieli/ do tego [chwały Królestwa Niebieskiego] nieprzyſſli Leop *A3v.

»dziecinny (a. dziecięcy) rozum« [szyk 2:1] (3): KłosAlg A4; RejPos 38v; Ktemu też ſentencye zacne/ to ieſt/ wirſzyki náuki ábo przykłády iákie w ſobie zámykáiące [...] o cnotách/ y o powinnośćiách/ wiele mogą w dźiećinnym á młodym rozumie [in puerili ingenio] ModrzBaz 10v. [Cf 1.a. »rozum Boski« RejPos 40v.]

»głowa rozumu« (1): ktory [Adam] był głowá rozumu/ á ktoremu oſobliwie dano przykazánie HistRzym 75v.

»rozum w głowie, we łbie« [szyk 10:1] (10:1): BielSat G3v; RejZwierc 215v; KochPieś 21; Ze dwu przyczyn tę pracę tobie ofiáruię: Z pierwſzey/ żeć ſię życzliwym ſługą twoim czuię: Z drugiey/ że mi świádomy rozum w twoiey głowie ZbylPrzyg ktv. Cf »rozum mieć«, »mieć dosyć rozumu«.

»głupi, głupiego rozum« [szyk 11:2] (12:1): Powiedzial tesz ze powiedayą omnie abich ya mial Kamieniecz wſyacz a Turkowy poddacz tocz yeſt glvpyego rozvm abowiem bilabi tho wyelka glvposcz moya y vczyſk abich ya mial ze wſchech ſtron ſobye nie przyazny ſchvkacz LibLeg 11/13v; RejWiz 193v; OrzRozm B4v; BielKron 9v; GrzegRóżn O; WujJud 45; PaprPan Ee3; Ich [książąt i królów] rozumowi śmieie ſye głupiemu Bóg z wyſokośći/ który wſzyſtko widźi KochPs 4; KochTr 14; Głupiem rozumem ſwoim ludźie zapſowani/ [...] Fortunę boginią iákąś dobrą mieć chćieli [...]. Lecż bárzo w ſwych rozumiech byli oſzukáni WitosłLut A6; SkarKaz 313b; CiekPotr 35. Cf »wedle głupiego rozumu«.

»([kto] (jest)) grubego rozumu; grubość rozumu« = pinguis Mącz [szyk 18:3] (19;2): Niechciál mądry bóg mędrtzow na to wybratz [...]/ Ale chćial dziw ten mocy ſwé boſkié zachowatz ij mądroſci/ a dlá tego proſté rybitwy a grubégo rozumu na to obrál. OpecŻyw 40; Vſzy wielkie á miąſſze, cżłowieka znamionuią ſmiałego/ nie bacżnego/ nie wſtydliwego. rozumu grubego, ale poſłuſznego GlabGad O7v, A2, M5v, N2, N6, N8v (19); Mącz 300b.

»leniwy rozum; [kto] leniwego rozumu« = powolny, ospały; ingenium tardum Modrz (1;1): Twarz puczołowata wcżas tłuſta znamionuie zawiſnego, fałſzerza/ łgarza/ [...] wſzakoż plotkę leniwego rozumu y też bacżnoſci, ale w robocie trwałego. GlabGad N2v; ModrzBaz 8v.

»rozum ludzki, człowieczy (a. człowieczeński), człowieka« [w tym: „sam rozum” (2)] = animus hominis PolAnt; ratio hominis a. humana, humanum ingenium Modrz [szyk 150:27] (125:51:1): BierEz Cv; PatKaz II 35; Mądroſcią ſwą Ariſtoteles wſzitkę miarę rozumu ludzſkiego przeuyſſzał BielŻyw 90, nlb 6; GlabGad M6; KłosAlg Av, A4v; iákie ſą nieznośne rozumowi człowieczemu ſpráwy twoie náſz pánie. RejPs 33; SeklKat R4; MurzHist O4v, Q4v; MurzNT 103v; KromRozm II bv, n4v, o, q3v; KromRozm III A6, B6, B6v, B8, C, Pv; LubPs C, R2 marg, bb5, bb6, ee marg, ff4; KrowObr 20, 108v, 199; RejWiz 82, 127v; BibRadz *3v, I 123c marg, Prov 20/27, I 356b marg; BielKron 9, 333; GrzegRóżn Fv [2 r.]; KwiatKsiąż I4; OrzQuin Iv; SarnUzn B5, B6; RejAp AA8v, 128; potrzebá tego było/ żeby ten domek głowá náſzá/ w ktorey ſubtylna rzecż rozum cżłowiecży chowáć ſie miał/ cienkimi á drobnemi koſthkámi okryta byłá GórnDworz I, I4, Bb6, Ll6; GrzepGeom B4v; RejPos 5, 17v, 32 [2 r.], 47, 63 (15); BiałKat 176; GrzegŚm 30; KuczbKat 1 [3 r.], 15, 80, 85, 110, 235; RejZwierc Av, 2v, 116v; CzechRozm 4v, 19v, 27v, 38v, 58v (16); KarnNap D3, E4; ModrzBaz 28, 30, 62 [2 r.], 130; SkarJedn 43, 313; iedno to obáczyć trzebá/ iáka imperfectia á niedoſtátek w rozumach ludzkich záwżdy przebywał Oczko 2v, 1v; KochPs 108, 194; Z ktorymi Piotr walcżąc/ wielkie ręką Boſką zwyćięſtwo otrzymał/ gdy ſię náuce y cudom iego/ rozumy ludzkie vniżyć muśiałj SkarŻyw 600, A3, 28, 141; CzechEp 136, 171; NiemObr 10, 16, 97, 100; Doſyć ná rozum człowieczy/ Dźién dźiśieyſzy miéć ná pieczy KochPieś 47; GórnRozm E3, E3v; ActReg 42; GórnTroas 3; KochPij C2v, C3; KochFrag 15, 23; LatHar 34, 192, 375, 376, 381; KochSzczęśl C4, C4v; WujNT 67, 811, Xxxxx3; JanNKar B3; SarnStat 792; SkarKaz 160a, 242a, 276b, 277a [2 r.], 313a, 486b; SkarKazSej 657a, 689a, 691b; KlonFlis A4v; Porzućmy dumy/ Szaleńſtwo práwe Ludzkie rozumy. SzarzRyt C4. Cf »wedle rozumu ludzkiego«, »według rozumu ludskiego«, »z rozumu ludzkiego«, »przeciwko rozumowi ludzkiemu«, »nad rozum ludzki«.

»mały rozum; [kto] małego (a. maluczkiego), niewielkiego rozumu« = modicum iudicium Mącz [szyk 7:3] (4;5:1): GlabGad N6; MurzHist A2; BielKom D6; LubPs bb5v; Mącz 228b; Przypátruyże ſie thu ieſzcże moy miły bráćiſzku dziwney łáſce dobrothliwego Páná tego/ iż tu wedle tych obietnic ſwoich táiemnice kroleſtwá ſwego/ y Boſtwá ſwiętego ſwego/ ludzyom málucżkiego rozumu/ rybitwom/ proſtacżkom miłośćiwie obiáwić racżył. RejPos 277, 277v, 313; GórnTroas 42; Coż tedy pocżnę/ gdyżbym rad dárował Cżegoś ieſt godná/ á Bog to záchował Od moiey władzey? więc ſławić myśl chćiwa/ Wielką chęć/ máłym rozumem/ rozrywa? GrabowSet Mv.

»mądry rozum; mądrość rozumu« [szyk 2:1] (1;2): Y ty chceſzli być od zwierząt rozny A ich też głupoſci prożni Chciey ſie w naucę obierać Mądroſci rozumu nabywać BielŻyw nlb 6; CzechRozm 251v; GostGospSieb +2v.

»mdły rozum; [kto, co] jest (a. bywa) mdłego rozumu; mdłość rozumu« [szyk 7:4] (6;3;2): Ieſtli też w ktorim poſpolſtwie ſprawce mdłego rozumu będą: ſą iakoby głowa boleſciami rozdęta, ktora z wielką cięſzkoſcią od ciała noſzona bywa. BielŻyw 84; RejWiz 119, Dd2; KwiatKsiąż F2; RejAp AA6v; RejPos 100v, 116, 273, [290]v, 337v; Gdźie ſámá piękność świéći/ y kſztałty wſzech rzeczy? Niemoże tego poiąć mdły rozum człowieczy. KochFrag 23.

»mistrz rozumu przyrodzonego« = człowiek uczony (1): To w rzecżach przyrodzonych miſtrzowie rozumu przyrodzonego piſzą. FalZioł IV 51c.

»z mozgu rozumu ludzkiego« = wymyślony (1): Szukáli tedy obycżáiow rozmáitych kthoremiby zábieżeli/ áby dyabeł y ludźie nie mogli ich o trzy Bogi potwarzyć. A gdy tá potwarz (z mozgu rozumu ludzkiego y chytrośći/ przećiwko proſtey prawdźie Bożey) wyſzłá ná świát/ ſtáráć ſię pocżęto áby [...] GrzegRóżn Fv.

»rozum naruszony; naruszenie (a. poruszenie) rozumu« (1;2): FalZioł III 5d; MurzHist E3; A to nadźiwnieyſza/ że człowiek ná ten czás zda ſię ſobie namędrſzym/ kiedy naſproſnieyſzy: zda ſię ſobie namężnieyſzym/ kiedy naſłábſzy: zkąd łátwie niedoſtátek/ ábo poruſzenié rozumu znáczyć ſię może. KochPij C2v.

»nędzny, marny rozum« [szyk 6:1] (6:1): RejKup f5; RejWiz 165v; [Panie] rácz miłośćiwie obiáſnić á oſwiećić też thy nędzne rozumy náſze/ ábychmy cie práwie poznawſzy Paná á dobrodzyeiá ſwego/ [...] nic ſie nie lękáli żadnych ſtráchow ſwiátá tego RejPos 40v, 126, 133; SkarŻyw 115; CzechEp 171.

»rozum (nie)cały; niecałego rozumu« = ceritus Mącz [szyk 3:1] (3;1): Mącz 48c; KochPs 18, 79; A Oćiec iuż ná zmyſłách ſzwánkował y w mowie. Co kto rzekł: záwſze mowił/ Ták ieſt, on zchorzáły: Iáko gdy kto ma pámięć y rozum nie cáły. KlonWor 70.

»niepewny rozum; ([kto]) niepewnego rozumu« = permotus mente Mącz (1;2): Emotae mentis homo, Szalony człowiek/ niepewnego rozumu Mącz [234]c, [234]d; GosłCast 34.

»(nie)podobny rozumowi; (nie)podobny (a. podobien), podobniej k(u) rozumowi; podobieństwo, niepodobność rozumu; w rozumie niepodobny« = possibilitas rationis JanStat [szyk 11:10] (1:7;8;3:1;1): RejWiz 30, 121v, 133, 144, 153; iż to co dziś ieſt niepodobno rozumum náſzym/ á ſnadź y myſlić o tym ſtráſzno/ tho tám okiem w oko w wielkich rádoſciach wſzytko da Pan Bog oglądamy RejAp BB5v, 128v; RejPos 38v, 103v, 231v, 271, 273, 341; BiałKat 26; RejPosWstaw 44; CzechRozm 155; SkarŻyw 26, 28; KochFr 50; SarnStat 787; Chowáłá ſię też tá táiemnicá o perſonách w Boſtwie ták trudna y w rozumie niepodobna SkarKaz 275a.

»nierozumny rozum« (1): Iáciem/ poprawdźie/ o włos nieſzwánkował: Móy nierozumny rozum to ſpráwował. KochPs 107.

»rozum niewieści« (4): RejZwierc 49v; StryjKron 452; [mamka upomina Jempsar:] Przedśię ćię lekki rozum niewieśći vwodźi: Pómni wżdy ná to ktoś ieſt: y co ſie wżdy godźi. GosłCast 36, 62.

»w rozum obrany, obnażony, odrzeć się, [odrapany]« = głupi, szalony; oszaleć [szyk 5:1] (4:1:1): Ales ſię tu wrozum o darł Gdzes czego Viara niepotparł RejKup aa6v; KochPs 44; ActReg 161; OrzJan 126; LatHar 385, 581; [Bo iáko bydlęćiu niememu/ gdy wierzgnie: ták y cżłowiekowi w rozum obránemu przećiwić ſię nie trzebá. PlutBBud 59; O gnoyku tákeś w rozum odrapány? ŚmiglŁup D2v].

»rozum obrotny« = ingenium versatile Mącz [szyk 3:1] (4): Oczy iaſkrowate á iakoby miekczące ſie/ Acżkolwie rozum dobry y obrotny znamionu⟨ją⟩ [...], wſzakoż thaci bywaią obmowni GlabGad N7, N3, O6; Mącz 486c.

»omylny rozum; w rozumie omylny« (6;1): RejAp 51v, 53v; Co ſzyrzey zrozumiemi s they Ewányeliey s. niżey nápiſáney/ [...] gdy ią ſobie będzyemy rozważáć ku náuce náſzey/ á ku podpárciu ſłábe^go á omylnego rozumu ſwe^go RejPos 242, 230, 288v [2 r.]; SkarKaz 485a.

»opaczny rozum« (1): ieſzcże ſie/ y ſtąd ich [Żydów] opácżny rozum/ y omamienie pokázuie: gdy ſie do tego przykazánia ná kámiennych tablicach ſpiſánego kthorego iuż nie máſz przywięzuią CzechRozm 101.

»ostry (a. nieostry) rozum; ([kto] (jest a. bywa)) ostrego rozumu; ostrość, (ob)ostrzenie rozumu; rozum (wy-, za)ostrzyć; rozum się ostrzy« = acumen ingenii Mącz, Modrz, Cn; sagacitas Mącz, Cn; perspicacitas Calep, Cn; ingenium exercere HistAl; argutus, perspicax, promptus ingenio, sollers; altum ingenium, iudicium (acutum a. perspicax); facultas a. proventus a. vigor ingenii; excellere ingenio Mącz; ingenium exacuere Modrz [szyk 40:25] (14;23;11:2;9;6): FalZioł I 54, 82v; BielŻyw 128, 169; GlabGad A2, G8, N4, N5, O4v, P3; KłosAlg A4v; HistAl D5v; MurzHist Tv; KromRozm II p, q2; iż prokurator [...] cudzego rozumu polerowáć á záoſtrzyć nye może. GliczKsiąż N4v; RejZwierz 134v; BibRadz I 143d marg; BielKron 23v, 240, 273; KwiatKsiąż L2v; Perspicax, Oſtrego rozumu/ Báczny/ rozumny. Mącz 406b, 3a, 5d, 7b, 16a [2 r.], 46b (21); GórnDworz B7, C, V8v, Bb6; HistLan F4v; Indyani ſą ludzie biegleyſzy y oſtrzeyſzego rozumu/ niż ći/ kthorzy ſie rodzą w Pulnocnych kráinách álbo ná wſchod Słońcá BielSpr 1v; WujJud a2; CzechRozm 137; PaprPan D2; ModrzBaz 8v, 13v, 56; SkarŻyw A4, 133, 200, 201, 203, 411, 543; Calep 791b; OrzJan 108; Ná początku świátá/ poki w ludźiech oſtrzeyſzy był rozum/ y pobożność cnot więtſza/ Práwá było nie potrzebá. SkarKazSej 697a; [LorichKosz 4 (Linde s.v. obżarty); CerGór 48].

»rozum z pełna, zupełny; ([kto, co] (jest)) spełnego (a. nie(s)pełnego), (nie)zupełnego rozumu; rozumu zupełność« = sanae mentis (esse) Modrz, Cn; prudenter agere PolAnt; sanitas mentis Modrz; impos animi a. rationis Calep; sobrietas Vulg; compos animo a. mentis, sanae a. suae mentis (esse), integer mentis Cn [szyk 12:9] (10:1;5:4;1): March³ T7; RejPs 136, 198; RejWiz 17v, 60, 69; BibRadz 2.Cor 5/13; Anticyra, Wyſpá nie dáleko od Mácedonij kędy wiele korzenia roście Ciemierzice. Unde proverbium. Navigat Anticyras, Nieſpełnego rozumu człowiek. Mącz 11c, 214a; RejPos 348v; Bo to pewna rzecż/ iż ku doſtąpieniu obfitſzey łáſki tey Swiątośći/ bárzo to wiele pomaga/ ieśliby chory świętym Oleiem był pomázan/ dokąd ma w ſobie rozum zupełny KuczbKat 230; RejZwierc 75v, 155; WujJud 247v; ModrzBaz 67, 82; WerGośc 244; Pijáli przed tym y Philozophowie/ A przedśię mieli ſpełná rozum w głowie. KochPieś 4; Calep 513a; KochPij C2; WujNT Act 26/25; [TestEwang 1565/17].