[zaloguj się]
[pdf]

MĄDROŚĆ (1577) sb f

mądrość (1574), mędrość (2), (czes.) mudrość (1); mędrość BierRaj, LudWieś; mądrość : mudrość PaprPan (10:1).

o jasne.

Fleksja
sg pl
N mądrość mądrości
G mądrości mądrości
D mądrości mądrościåm
A mądrość mądrości
I mądrością mądrościami
L mądrości mądrościåch
V mądrości
inne sg G a. D - mądrości; sg a. pl G - mądrości; sg L a. pl A - mądrości

sg N mądrość (387). ◊ G mądrości (531). ◊ D mądrości (59). ◊ G a. D mądrości (1). ◊ A mądrość (230). ◊ I mądrością (187). ◊ L mądrości (111). ◊ V mądrości (17). ◊ pl N mądrości (4). ◊ G mądrości (11). ◊ D mądrościåm (1). ◊ A mądrości (18). ◊ I mądrościami (2). ◊ L mądrościåch (6); -åch (4), -ach (1) LubPs, -(a)ch (1). ◊ sg a. pl G mądrości (11). ◊ sg L a. pl A mądrości (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Zdolność trafnego rozróżniania dobra i zła, trafnego rozumowania, rozwiązywania trudnych sytuacji, też wiedza; prudentia Murm, BartBydg, HistAl, PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz, Calep, JanStat, Cn; sapientia Vulg, HistAl, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, Calep, Cn; phronesis, sophia Mącz, Calep; sal Mącz, Cn; argutia, consilium, peritia, philosophia, sollertia Mącz [w tym: czyja (387): G sb i pron (152), pron poss (129), ai poss (106); użycia pl (26)] (1509): March1 A2, A3; Xántowi ſie rádowáli: Dziwuiąc ſie iego mądrośći/ Iż wyſzedł z tákiey trudnośći. BierEz E; Bo kto wiele słow wylewa/ Nie wiele mądrośći miewa BierEz K3v, D4v, F2v, G3v, I2, Kv, P4; Panna mądroſcij pelna/ gdy vbacżyla wolą iego/ tak iemu odpowiedziala. OpecŻyw 22v, 31, 33, 144v, 175, 183v [3 r.]; OpecŻywPrzedm C4; PatKaz II 42; PatKaz III 111; Murm 206; TarDuch B4; FalZioł IV 51b, V 66; [Sokrates] ſiny też miał ku macierzy podobne w obycżaioch, ale ſobie k mądroſci nie podobne roſpuſtne, á nie ſtatecżne BielŻyw 48; Wſzey mądroſci grunt ieſt cirpliwoſc. BielŻyw 85; [Al]bowiem vboſtwo ieſt ſłużebnicza mądroſci BielŻyw 93; Mądroſć ieſt poſeł rozumu BielŻyw 165, 2 [2 r.], 3 [2 r.], 23, 29 [2 r.], 32 (48); BielŻywGlab nlb 9, 14; GlabGad A2v; Iako czynią ludzie prości, Ktorzy nie mają mądrości. BierRozm 8, 20; KłosAlg A4; Pállás páni wſſech náuk/ mądroſćią ſſáfuie. KlerWes A2, A2v; March3 T6v, T8v; WróbŻołt Z5v, 106/27; y ſąſiadom naſzym podgornym wyſwieczona mędroſć twa podoba ſie. LudWieś A2; Słyſzeliſmy iż twoy vmyſl mądroſćią kwitnie y iáſnieie HistAl H2v, A6v, B3v, B5v [2 r.], D6, D6v (20); KromRozm I F4; MurzHist Rv, Tv; MurzNT 60, Mar 6/2, s. 168v marg [3 r.], Luc 1/17; KromRozm II b2, ſ4; KromRozm III B8v; BielKom C2v; ſzkoły y kolegia ſą tákowe myeſcá ná mądrosć a ſpráwyedliwosć/ yáko koſcyoł ná kazanya y modlitwy. GliczKsiąż K8v, L [3 r.], L3 [2 r.], L8, N7; LubPs E3, Y; KrowObr B4v, 66v, 108v, 163v, 237v; Boć ieſt dáleka rozność mądrość do náuki/ Bo káżda s tych z oſobná miewa ſwoie ſztuki. Bowiem gdy do mądrośći náuká przypádnie/ Sláchetne przyrodzenie wiele rzecży zgádnie. RejWiz 80, 27v marg, 29v, 46v [2 r.], 62v [4 r.], 80 [2 r.] (18); Mąż ktory miłuie mądrość/ rozweſela oycá ſwoiego Leop Prov 29/3, Ex 35/35, 36/2, 3.Reg 10/4, 7 [2 r.], 2.Par 1 arg (30); RejZwierz 15 marg; Obyſćie byli lepiey milczeli/ bo by wam wżdy to możono poczytháć zá mądroſć. BibRadz Iob 13/5; Ten [Danijel] kilká zacnych Hiſtoriy ktore ſię dźiały zá czáſow iego bárzo tu nadobnie wypiſał/ okázuiąc iákie ieſt prawdźiwey z fáłeſzną mądrośćią zátárgnienie BibRadz I 446, 3.Reg 11/41, 1.Esdr 7/25, Iob 28/12, 18, 20 (39); iáko wielkie ſkárby mądrośći ſye zámykáią w tobie OrzRozm Ev, A3, K3, V v; Káżda rzecż potrzebuie ćwicżenia/ po ćwicżeniu przychadza mądrość/ ále z więtſzą pracą nábyta. BielKron 81v, 34v, 76v [2 r.], 78, 79 [4 r.], 79v [2 r.] (25); GrzegRóżn L3v; KwiatKsiąż B2, E2v, F3v, K2v, P; Exornari philosophia, Być w naukách ćwiczony/ álbo być obdárzon mądrośćyą. Mącz 269c, 16a, 17a, 46c, 177d, 228b (23); OrzQuin O3v, O4, X2; Prot D2v, D4; SarnUzn C4, Gv; LeovPrzep av; RejAp 104, 115, 116 marg, 120v [5 r.], 140v, Dd3, Ee2; gdiż tho ieſt pirwſzy do mądrośći ſtopień/ chcieć ſie dáć lecżyć GórnDworz B, C6v, N5, Yv, Y2v, Z3 (15); HistRzym kt, ktv, 9 [2 r.], 13v, 23 (13); Słyſzyſz też co powieda o Oycu ſwoim niebieſkim/ iż ſie on poſmiewa á poháńbia tákie mądrośći/ ktore w proſtocie ſercá ſwego nie ſtoią przy nim / á przy ſwiętey woley/ náuce/ y poſtánowieniu iego. RejPos 289, 28v, [36] v, 37v [2 r.], 38v [4 r.], 40v (19); RejPosWiecz3 [97]; O Grecya/ [...] gdżie twoiá mądrość? gdźie twé miáſtá? gdźie twoie bogáctwo? BiałKat 128v, 128v; KuczbKat 65, 130; Mądrość ieſth cel wſzytkich ſmyſłow. RejZwierc 14v marg; Ale mądrość ieſt coś dziwnego/ coś poważnego/ á proſto ieſt z niebá dar Boży RejZwierc 146, 145v, 146 [3 r.], Aaa4v, Bbb2v; WujJud A3v, 154v; WujJudConf 29v; RejPosWstaw [412]v, [413]v, [414]v [3 r.]; BudBib 2.Par 1/11, 1.Esdr 7/25, Iob 15/8, Ps 36/31[30], Prov 13/10 (27); BudNT Iac 1/5, 2.Petr 3/15; CzechRozm 4v [2 r.], 149, 154, 228v, 251v; Nie wydádzą mudroſcią by namniey ſtárſzego PaprPan I3, E2v, G4v, I2v, N, N3 (9); Bo trudno śię może náleść inſza drogá/ ktorąby kto łácniey mądrośći doſtąpić mogł/ iáko cżytáiąc wiele y słucháiąc/ á w pámięć ſobie biorąc. ModrzBaz [16], 9v, 14, 17, 46v, 47v, 67, 82; Calag 564a; KochPs 27, 72, 138, 165; Mądrość káznodzieyſka ná tym náleży/ áby rzemiesło to krorym [!] duſze łowią/ vmiał. SkarŻyw 312, A4v [2 r.], 25, 26 marg, 71, 80 (20); KVpićby ćię mądrośći zá drogié pieniądze/ Która (ieſli prawdźiwie mięnią/ wſzytki żądze/ Wſzytkie ludzkie fráſunki vmiéſz wykorzenić KochTr 9; CzechEp 203, 253, 257; NiemObr 6, 87 [2 r.], 88; KochFr 131; ReszPrz 81, 100; O Swięty vpominku/ niebieſka mądrośći/ Od Páná pochodżąca [!] z gurney wyſokośći. WisznTr 22, 23 [2 r.]; ArtKanc E9, H15, K11v; GórnRozm Fv [3 r.] F3v, F4, I4 [2 r.]; Pan ták chce/ roſkázuie/ á náſze mądrości. Wiátrem bierze/ y kłádźie w morſkie głębokości. KmitaPsal A5; PaprUp G, H3; ZawJeft 34, 36; Philosophia ‒ Chęcz do mądroſci. Calep 800b, 800b [2 r.], 802b, [869]b, [992]a; GrochKal 12; Phil D2 [2 r.] G, O2; GrabowSet Ev; OrzJan 62, 65, 91 [2 r.], 92 [2 r.], 93 [2 r.] (12); LatHar +3, 264, 531, 553, 556; KołakSzczęśl C4 [2 r.]; A tuć ieſt rozum/ ktory ma mądrość. WujNT Apoc 17/9, Matth 13/54, Mar 6/2, Luc 2/40, s. 201 [3 r.], Luc 21 arg (28); cżego nie vcży mądrość prawdźiwa/ dáleko mniey Boiaźń Boża. WysKaz 4; bo kłamáć nie może ten ktory dar mądrośći zálecáiąc mowi WysKaz 8, 3, 4 [2 r.], 8, 46, 47; SarnStat 121; SiebRozmyśl G2 [2 r.] K3, Mv; PowodPr 20; Rozgá y karánie dáie mądrość SkarKaz 420a; V nas v ludźi rozumienie nie wſzytko ieſt záraz áni zupełnie: ále pomáłu go y po troſze przybywa: y mądrośći nam ſię przyczynia/ z náuki/ rozczytánia y doświádczenia. SkarKaz 485a, 42a [2 r.], b [2 r.], 43b, 45b [3 r.], 79b (22); CiekPotr 26; GosłCast 43, 53; PaxLiz A3, Ev, E2; Bo fundáment mądrośći ieſt: ſwoiey nie dufáć mądrośći. SkarKazSej 658a; Nie mieſzka mądrość w ćiele poddánym grzechom. SkarKazSej 660b; Do praw ſtáwienia wielkiey mądrośći y nabożeńſtwá potrzebá. SkarKazSej 669b marg, 657, 657b [4 r.], 658a [4 r.], b [2 r.], 660a [4 r.] (66); KlonWor 1; SzarzRyt D3v.

mądrość do czego (4): Nie tylo myślenim/ ále dźiáłánim y dotykánim ſię rzeczy/ y długim doświádczenim rośćie y nábywa ſię mądrość do rządow ludzkich. SkarKazSej 663a, 660a [2 r.], 662b marg.

mądrość około czego (1): oſobliwie vmiał fundámenty y korzenie cnot y wyſtępkow ludzkich odkryć y vważyć/ ſkąd co pochodziło (marg) Mądrość około cnot y wyſtęmpkow ſkąd co pochodziło. (‒) SkarŻyw 332.

mądrość ku czemu (1): Vſlyſzał tedy wſſyſtek lud Iſráelſki ſąd on ktory Krol vcżynił/ y vlękli ſie Krolá/ widząc w nim być mądrość Bożą/ ku ſpráwowániu ſądu. Leop 3.Reg 3/28.

mądrość na co (5): Miał wielką mądrość/ ná poznánie objcżáiow ludzkich SkarŻyw 332; á Bogu ſię ſwemu vkorzćie/ ieſli mądrośći doſtáć ná dobrą rádę záchowánia oyczyzny ſwoiey prágniećie. SkarKazSej 661a, 657a, 660a, 663b.

Ze zdaniem przydawkowym [z zaimkiem względnym] (4): SkarŻyw 332 marg; ábowiem mądrośći/ iáko Rzeczpoſpolit: ſpráwowáć/ miedzy niemi nie było GórnRozm N2v, N2, N2v.

W połączeniach szeregowych (81): OpecŻyw 177; KlerPow 2; BartBydg 171; HistAl D6, F2; KromRozm II r3; GliczKsiąż H3; LubPs ddv; Sędźia powinien mieć w ſobie thy cnoty/ boiaźń Bożą/ prawdę/ mądroſć/ roſtropnoſć/ miernoſć/ przećiw wſzytbkim rowną miłoſć/ práwá vmieiętnoſć/ możnoſć. GroicPorz bv; KrowObr 189v, 241v; Leop Ex 31/3, 35/31, 3.Reg 7/14, Prov 21/30; RejZwierz 113v; BibRadz Ex 31/3, I 341a marg, Is 11/2; BielKron 81v; Mącz 272c, 298c, 328b; wielkieć to ſą cnothy/ mądrość/ wſpaniáłe ſercze/ powſcięgliwość GórnDworz X3, G3, K3v [2 r.], V8, X2v, X4 [2 r.]; Gdyżći to głoáno Pan twoy vſty ſwemi opowiedáć racży/ iż żadnemi wymyſły/ mądroſciámi/ rozumy á náukámi ſwemi/ nikt nie pozna Bogá Oycá iego niebieſkiego RejPos 289, 194; BiałKat 201; KuczbKat 70, 305; BudNT przedm a4v; CzechRozm A3, 156; PaprPan S2; ModrzBaz 18v, 24, 26, 71v, 138; SkarJedn A6v, 375; Był wielki cżłek wonnośćią cnot wſzytkich ozdobiony/ mądrośćią/ miłośćią/ vboſtwem/ ludzkośćią/ porádą SkarŻyw 546, 357, 478; że y tá trawá/ to ieſt/ ludźie: y kwiát iey/ to ieſt/ wſzytká ozdobá/ zacność/ mądrość/ vmieiętność/ náuká ktoraby w nich byłá/ vwiędnąć/ vſchnąć y vpáść muśi CzechEp 122, 122, 123, 178, 347; WerGośc 203; ArtKanc M18v; GórnRozm L2v; Siedm dárow Duchá S. Mądrość/ rozum/ rádá/ męſtwo/ vmieiętność/ pobożność/ y boiaźń Páńſka. LatHar +++, ++8v, 23, 26, 532, 553, 554, 600; KołakCath B2v; WujNT Luc 2/52, s. 411, 580, Apoc 7/12; SarnStat 1119; KlonKr A4v; PowodPr 63; SkarKaz 45b, 457a, 581b; GosłCast 3; Wielkiey mądrośći/ y biegłośći/ y vmieiętnośći/ y nabożenſtwá/ ſtáwienie Praw/ y opátrzenie exekucyey ich potrzebuie SkarKazSej 699b, 660b; KlonWor 7.

W przeciwstawieniach: »mądrość ... głupstwo (a. głupość) (16), szaleństwo (a. szaloność) (5), błazeństwo (3), dowcip (2), imienie (2), nieumi(ej)ętność (2), sprosność (2), chytrość, nieopatrzność, prostota, ślepota« (34): OpecŻyw [133]; lepiey ieſt mądroſć mieć niż imienie BielŻyw 165, 55, 131, 159; żądáliſmy oddálić od ſiebie nieumieiętnoſć/ á być nápełnieni mądroſćią w vmyſlech náſzych HistAl I4v; oſądzam to iż obycżáie wáſze więcey ku ſzalonoſći niż ku mądroſći ſie skłániáią. HistAl K4; których [mędrców] mądrość wślepotę Bóg obrácá MurzNT 28v, 66; GroicPorz a2; Mądrość chytrcowa ieſth/ zrozumieć drogę ſwoię: á nieopátrzność głupioh obłędna. Leop Prov 14/8; Ktory ieſt ćierpliwy/ ſpráwuie ſie wielką mądrośćią: ále ktory niećierpliwy/ wywyſſa głupſtwo ſwoie. Leop Prov 14/29, Prov 14 arg, Eccli 20/33, 41/18; BibRadz *3v, Eccle 1 arg, 17, 1.Cor 3/19; Y vyrzałem áno ták wiele przeſięga mądrość błazeńſtwo/ iáko ſie bárzo dzyeli ſwiátłość od ciemnośći. BielKron 79v, 79, 79v [2 r.]; OrzQuin Q3; bo to ieſt prawdźiwa mądrość/ ktora ſie od cnoty nie odſtrzela/ á inácżey thedy nie ieſt mądrość/ ále chytrość przewrotna. GórnDworz Hh6; Nie w mądroſciach ſwiátá tego Duch ſwięti/ ále w proſtocie. RejPos 283v marg; Mądrość chytrego (ieſt) rozumieć drogę ſwoię/ á ſproſność głupich (ieſt) zdrádá. BudBib Prov 14/8, Eccle 1/17; CzechRozm 60; y ták człowiek doſtał dowćipu/ iáko y z czego żywność miał ſobie obmyśláć/ ale mądrośći iáko Rzeczpoſp: ſpráwowáć/ y ktorem ſpoſobem zgromádzenie ludźi w rżądźie záchowáć/ tey doſtáć nie mogł GórnRozm N2, I4v; WujNT 1.Cor 3/19, Zzzzz4v; WysKaz 5.

W porównaniach (4): Leop Eccli 21/21; BielKron 81v; Boć mądrość ná ſwiecie ieſth iákoby iáki ozdobny ratuſz w iákim zacnym mieſcie/ rozlicżnemi cnotámi iáko on ratuſz wieżycżkámi oſádzona RejZwierc 14v; A iż względem niego wſzytká ludzka mądrość/ vmieiętność/ dowćip/ Loiká/ wymowá/ wywody/ y dowody/ ſą rownie [...] iáko trawá y kwiát ktory z niey wyraſta CzechEp 122.

Tytuł księgi Starego Testamentu „Liber sapientiae” (1): To iuż iáko ſie im tám będą niewiernicy dziwowáć [...] nadobnie o tym Sálomon nápiſał w Mądroſciach ſwoich RejAp 173.

W charakterystycznych połączeniach: bydlęca (jest) mądrość (6), chrystyjańska, cicha, człowiecza (3), dana (jest) (10), doskonała (5), dostała, dziwna, ewanjelijska, fałeszna, gruntowna, kaznodziejska, każda (5), krolewska (3), ludzka [= ludzi], łagodna, mierziona, mizerna, mocna, nabyta (2), napotrzebniejsza, nędzna, niebieska (6), niedostateczna, niepożyteczna, obrzydła, okazała, osobliwa, pirwsza, pogańska (2), politycka, postawna, prawa (6), prawdziwa (8), (na)przedniejsza (3), przyrodzona (3), skryta, sławna, spaniała, spokojna (3), stateczna, szatańska, szczyra (2), użyczona, wiel(i)ka ((na)więtsza) (36), własna (2), wnętrzna, wrodzona, wszel(a)ka (wszytka, wsza) (34), wysoka (nawyższa) (3), zakryta, zamilczana, zatajona, znamienita, zupełna (2), żadna; mądrość Boga [ = pochodząca od Boga] (3), człowieka, Salomonowa (4); chęć mądrości, cień (2), dar (2), droga, fundament, hojność, korona (3), korzeń (2), nasienie, pieczęć, pokarm, skarb (4), słowa, służebnica, światłość (2), tajemnica, wiekość, woda, zdroj; badanie mądrości, ćwiczenie, doda(wa)ć (przydać) (3), dosięgnąć (sięgać) (2), dostać (dostawanie) (5), dostąpić (dostąpienie) (4), dzierżeć się (4), naby(wa)ć (3), odkrywanie, osięgnienie (2), pełen (napełniony) (16), potrzebować ((po)trzeba, potrzebujący) (13), poznanie, pożądanie, pragnąć (2), prosić (2), rozmiłować się (rozmiłowanie) (3), szukać (szukanie) (11), trzymać się (2), (na)uczyć (uczący) (14), (na)uczyć się (10), udzielić, użyczać, uży(wa)ć (3), żądać (2); chęć do mądrości, droga (3); chciwość ku mądrości; czyrpać mądrość, da(wa)ć (rozdawać, dawający) (21), mie(wa)ć (21), miłować (3), naleźć (najdować) (8), objawić, otrzymać, poznać; prosić o mądrość (2); mądrością darować, napełni(a)ć (napełniony) (10), obdarzon(y) (obdarzyć) (8), opatrzony (opatrzyć) (3), oświecić, ozdobion(y) (ozdobić) (3), przybrany, przychędożony, szafować, wyćwiczyć.

Przysłowia: Ktorégo dom Buog tak vmiłował/ Ze mu wſzitky dari zatznieyſze dał: Boiazń ſwoię/ ktora ieſt przodek mądroſci Rozum/ męſtwo/ chciwoſtz ku ſprawedliwoſci. KlerPow 2; Prorok opowieda iż pan náſz nam wſſem łáſkáwą pámięć poſobie zoſtáwił wnáukách zakonu ſwego y iako by ich nam właſnie ſtrzedz przyſtáło powiedáiąc iż to ieſt pierwſſy początek wſſelyákich mądroſći. RejPs 165v; A iż ieſt ſwięte á ſtráſliwe imię y ſnadz to ieſt práwy początek káżdey mądroſći áby káżdy noſił boiaźń iego przed oczymá ſwemi RejPs 166v; Pierwſſy ſtopien mądroſći bać ſie bogá miłego. RejPs Ff5v, 177; BielKom B6; Táć yeſt pirwſſa mądrosć/ páná bogá ſie bać GliczKsiąż P6; Boyaźń Páńſka pocżątkyem yeſt káżdey mądrośći LubPs Z4v, Z4v marg; RejZwierz A3; Otho boiazń Boża ieſt mądroſć [Ecce timor Domini est sapientia]/ á wiarowáć ſię złego/ ieſt zrozumienie. BibRadz Iob 28/28; Bać ſię Páná/ ieſtći korzeń mądrośći [Radix sapientiae est timere Dominum Vulg]/ á gáłązki iey ſą przedłużeniem żywotá. BibRadz Eccli 1/19[25], Prov 9/10; RejPos 208v [2 r.]; iż to ieſt nawiętſzy pocżątek káżdey mądrośći poznáć Bogá á vcżyć ſie boiáźni iego. RejZwierc 8; Przednieyſza mądrość/ kto ſye boi bogá KochPs 171; KołakCath B; WysKaz 4 [2 r.]; SkarKaz 348a; CzahTr L4; SkarKazSej 661a. [Ogółem 23 r.].

Doſkonáłość boiáźni boſkiey/ ieſt mądrość y rozum [Consummatio timoris Dei sapientia et sensus]. Leop Eccli 21/13; Boiaźń Páńſka ieſt koroná mądrośći [Corona sapientiae timor Domini Vulg]/ ktora z śiebie podawa uſpokoienie/ y doſkonáłe zdrowie. BibRadz Eccli 1/16[22]; nietylko ieſt pocżątkiem ále y koroną/ to ieſt wykonániem mądrośći Boiaźń Boża WysKaz 4.

mądroſć nadewſzitko ieſt nalepſza BielŻyw 15; Mądrość/ cżęść nalepſza. RejWiz 80 marg [idem] Cc7.

Mądrość zátáiana á ſkarb niewidomy/ y co żá pożytek w obu [Sapientia absconsa et thesaurus invisus, quae utilitas in utrisque]? Leop Eccli 20/32; ábowiem mądrość ſkryta á ſkarb niewidomy: y co zá vżytek obudwu [sapientia enim abscondita et thesaurus invisus, quae utilitas in utrisque]? Leop Eccli 41/17; SKarb zákopány y mądrość zámilczáná pożytku nikomu nie przynośi. SkarKaz 513a.

Leć mądrosć z láty przychodzi GliczKsiąż P3; Mądrość látom przyſmákiem CiekPotr 25.

Obumbratur sapientia vino, Mądrość bywa záćmiona od piyańſtwá. Mącz 502a; Abowiem gdźie opilſtwo pánuie/ rozum/ zdrowa rádá/ roſtropność/ mądrość vſtępuią WerGośc 203.

ktory [Sokrates] też mowił że wielika mądroſć ieſt dobre od złego rozeznać BielŻyw 45.

bo ieſt nawyſſza mądroſć ſamego ſiebie poznać BielŻyw 139.

Kto z mądremi cżęſto gada/ być bez pożytku iákiego z mądrośći ich niemoże SkarŻyw A4.

NIe to mądrosć mądrym być/ álbo wielkosć świátá Rozumem chćiéć ogárnąć KochFr 131.

Ale to ſłowo cnotá wiele w ſobie zámyka. Naprzód mądrość/ która/ czego ſzukáć/ á czego ſię chronić/ vczy KochCn B3.

Zgodá y iedność/ do mądrośći drogá. SkarKazSej 661a marg.

Wyrażenia: »mądrość boża (a. boska)« = sapientia Dei Vulg [szyk 16:4] (20): ten [Józef] był wierny práwdziwy/ pelen boſkieé mądroſtzi OpecŻyw 4v, 2v, 156; PatKaz II 42; Leop 3.Reg 3/28; BibRadz Prov 8 arg, II 93a marg, 133b marg; BielKron 76v; KuczbKat 145, 395; Tá będąc wzakonie Chrześćiáńſkim wychowána miáłá dar oſobny mądrośći Bożey w ſobie SkarŻyw 124, 500; SkarKaz 484a marg; SkarKazSej 657b marg, 660b, 661a, b [2 r.]. Cf »drzewo mądrości boży«.

»mądrość (jest) cielesna« = prudentia a. sapientia carnis, sapientia animalis a. carnalis Vulg [szyk 7:1] (8): KrowObr A2v, 241v; CzechEp 208; Gdyż mądrość ćieleſna/ ieſt nieprzyiaćiołką Bogu WujNT Rom 8/7, Rom 8/6, 2.Cor 1/12, Iac 3/15, Zzzzz4v.

»mądrość (jest) diabelska« = sapientia diabolica Vulg [szyk 5:1] (6): Leop Iac 3/15; CzechEp 232; WujNT Iac 3/15, Zzzzz4v; Bo tá mądrość nie ieſt z niebá/ ále ieſt źiemſka/ bydlęca/ dyabelſka. SkarKazSej 661a, 658a.

»drzewo mądrości boży« = drzewo wiadomości dobrego i złego (1): Bilo tham drzewo mądroſczi, bozy skthorego pan bog yemv poziwacz zakazal LibMal 1554/190v.

»duch mądrości« = spiritus sapientiae PolAnt, Vulg (17): Wduſſę złą niewnidźie duch mądroſći. March1 A3v [idem] March3 V2; BibRadz Is 11/2; GrzegRóżn Mv; BiałKat 201; GrzegŚm 22; KuczbKat 70; BudBib Deut 34/9; KochPs 77; NiemObr 86; LatHar 553; WujNT Eph 1/17; SkarKaz 45b; SkarKazSej 660b, 662b, 678b; Tego tedy z rozmyſłem przed inſzymi ſtworzył/ Y Duchá mu mądrośći w iego ćiáło włożył. SapEpit [B2]v.

»mądrość duchowna« (6): HistRzym 73; NiemObr 87; Bo mądrość ćieleſna/ ieſt ſmierć: á mądrość duchowna/ żywot y pokoy [Nam prudentia carnis mors est, prudentia autem spiritus vita et pax]. WujNT Rom 8/6; SkarKaz 45b [2 r.], 457a.

»duszna mądrość« (1): Lecż Iákub ś. káp. 3. v 15. zowie ią [filozofiją] źiemſką duſzną y Dyabelſką mądrośćią CzechEp 232.

»głupia [= niedoskonała, zawodna] mądrość« (3): KochPs 26; KmitaPsal A5; NArodźie głupią mądrośćią chłubliwy/ Y błędom zmyślnym wierzyć vporczywy SzarzRyt A3.

»mądrość ludzka [= niedoskonała, dotycząca spraw doczesnych]« = sapientia humana a. hominis Vulg [szyk 12:9] (21): KrowObr A2v, C4 [2 r.], 108v; Tu Páweł ſztrofuie niektore Koryntſkie náucżyćiele nie iżby vcżyli iákich fałeſznych náuk/ ále iż ſię paráli ludzkiemi zbytecznemi wvwody á ludzką Mądroſćią więcey niż Bożą BibRadz II 93a marg, II 93a marg [2 r.], 138a marg, b marg, 141a marg; GrzegRóżn A2v, Hv; KuczbKat 395; CzechRozm 59, 129; CzechEp 69 [2 r.], 122; WujNT 1.Cor 2/4, 5, 13.

»mądrość mądrych, mędrkow« = sapientia sapientium PolAnt, Vulg (4:3): KrowObr 108v; GrzegRóżn K3; Dla tego tedy Bog Ociec niebieſki ták racżył przeyrzeć národzenie Syná ſwego/ áby zátráćił mądrośći mędrkow/ á obroćił ludzkie wykrętne rozumy w głupſtwo. RejPos 17v, 201v, 227v; BudBib Is 29/14; WujNT 1.Cor 1/19.

»mi(e)łośnik (a. miłownik) mądrości; miłość mądrości, ku mądrości« = philosophus Murm, Mącz, Calep; amator sapientiae; amor sapientiae, philosophia Mącz [szyk 8:1] (7;1:1): Murm 177; BielŻyw 43; á Philoſophia (to ieſt miłość mądrośći) dla tego ieſt wolna/ yſz iey nauka wolne ludzie cyni [!]. KwiatKsiąż H3, F3v; Mącz 297d [3 r.]; MIłoſnicy mądrosći ták nam powiedáią/ Ze niemowné źwiérzętá rozumu niemáią. KochFr 124; Calep 800b.

»nauka mądrości, o mądrości« = filozofia; doctrina sapientiae Vulg; philosophia Mącz; opus sapientiae Modrz (6:2): GlabGad A3; BibRadz Eccli 50/28[29]; Procedere in Philosophia, Dobrze ſie vczić á s pożytkiem w náuce o Mądrośći. Mącz 44c, 36d, 338b, 402c, 504d; Bo o Solonie nápiſano/ że w Egiptćie báwił ſię náuką mądrośći ModrzBaz 129v.

»mądrość obyczajow« (1): á tá [biegłość w prawiech] zaiſte à morali philoſophia, to ieſt/ od mądrośći obyczáiow wcżyna ſię: iáko od przirodzoney Philoſophiey kunſt lecżenia. KwiatKsiąż I4v.

»roztropna mądrość« (2): LubPs M4v; Cżyńże ſobie ſyropek z roſtropney mądrośći/ A nie dáy ſie vwodzić nikcżemney chćiwośći. RejWiz 79.

»mądrość świata tego (a. tego świata), świecka« = sapientia mundi huius PolAnt, Vulg [szyk 25:3] (17:11): OpecŻyw [123]; KromRozm II p3; GroicPorz a2; KrowObr 108v [3 r.], 110v; BibRadz Eccle 1 arg, II 77b marg, 1.Cor 3/19; GrzegRóżn K3; Nie będziem ſie tego vcżyć z mądrośći thego ſwiátá/ [...] ále s kſiąg Bożich piſmá ſwiętego SarnUzn C4v; RejAp 42v; HistRzym 65; RejPos 283v marg; SkarŻyw 47; A cżynili to wſzytko z opilſtwá mądrośći świeckiey/ ktorą teraz zową/ nadobnym ſłowkiem/ Filozofią. CzechEp 232; WujNT 1.Cor 1 arg, 20, 3/19, Zzzzz4v [2 r.]; WysKaz 5; SkarKaz 83a, 117a, 122a; SkarKazSej 658b [2 r.].

»twa mądrość« = ty (jako tytuł grzecznościowy) (1): Vyźrzawſzy to krol/ rzekł iemu: Coż ten to koń ma do wiátru? Odpowiedział rycerz: Zali niewie twa mądrość że żywot káżdego zwierzęćiá nic inego nie ieſt/ iedno wiátr. HistRzym 111.

»mądrość (jest) ziemska« = sapientia terrena Vulg [szyk 9:1] (10): Leop Iac 3/15; BibRadz II 138a marg; CzechEp 232; Kłádzie rożność miedzy mądrośćią ziemſką y niebieſką. WujNT Iac 3 arg, Iac 3/15, Zzzzz4v; SkarKazSej 658a [3 r.] 661a.

Zestawienia: »bogini mądrości« = Minerva, Pallas Mącz (6): RejWiz A6v, 85 marg, Cc8v; vderzył ſie [Jowisz] w głowę/ y wyſzłá z mozgu iego Minerwá bogini mądrośći. BielKron 20v; Mącz 222b, PaprPan X.

»Mądrość Jezusa, syna Syrachowego« = Ecclesiasticus; księgi Starego Testamentu (1): Mądrość Iezuſá ſyná Syráchowego BibRadz *7v.

»Księgi mądrości, ktore Mądrością zową« [w tym: skróty odsyłaczowe (45)] = Liber sapientiae; tytuł księgi Starego Testamentu (60 : 1): Leop HHh6v żp, ZZ3v, AAA4v, BBB3 [3 r.]; w. 5. Mo. 10. v. 17. Iob. 34. v. 19. Mądroſći. 6. v. 8. Eklezy. 35. v. 15. BibRadz I 243d marg, I 1d marg, 2c marg, 3a marg, c marg, 4d marg (21); GrzegRóżn C2 marg, L2v marg; ták iáko o tym Sálomon nadobnie y ſzyroko piſał w kſięgach mądrośći ſwoich RejAp 127, 46 marg, 55, 60v marg, 89 marg, 127 marg; GrzegŚm 21 marg, 22 marg, 60 marg [2 r.]; Mądro. w j. kapit. RejZwierc 44 marg, 5 marg, 48 marg [2 r.], 69 marg, 179 marg [2 r.], 184v marg [2 r.]; A iż prawdę mowię/ doznáſz tego z wierſzyká/ 7. Rozdz. 8. kśiąg ktore mądrośćią zową BudBib c2, c2v, I 33d marg, II 68d marg; CzechEp 277; O cżym mamy wyráżone proroctwo w kśięgách mądrośći. NiemObr 11; LatHar +3, ++8v; KołakSzczęśl B3v marg, B4 marg; WysKaz 4; ieden [król] ieſt Sálomon w kśięg: ſwych Mądrośći: zwłaſzcżá w 6. kápit.: Drugi Iozáphát 2. Párál: 19. PowodPr 60; SkarKaz 382a. [Użycia wskazujące na pl (RejAp 127 i PowodPr 60) mogą być uznane również za znacz. 2.].

»Mądrość Salomonowa« = Liber sapientiae; tytuł księgi Starego Testαmentu, której autorstwo mylnie przypisywano Salomonowi (3): BibRadz *7v; Thákże w Mądrośći Sálomonowey: Spráwiedliwych duſze [...] ſą w ręku Bożych GrzegŚm 21; BudBib II 46 żp.

Szeregi: »mądrość i (a) baczenie (a. baczność)« [szyk 1:1] (2): GroicPorz ii2; Apoſtołowie y ich namieſtnicy máią moc karánia wyſtępnych/ y moc odpuſzczenia tym co ſię vznawáią: áby oboygá vżyẃáli według mądrośći y baczenia ſwego WujNT 587. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»mądrość, (i, a, abo) cnota« = sapientia et (ac) virtus Mącz, Modrz; prudentia et virtus Modrz [szyk 10:8] (18): Y mowili niéktorzy/ w mlodych leciech mnożyl ſie w mądroſcij ij wetznotach/ a dzis prożnuie OpecŻyw [34]v; MurzNT 111; KwiatKsiąż F3v; Mącz 237a; OrzQuin T4; ModrzBaz 6, 19v [2 r.], 24v, 47v, 114v, 138; SkarŻyw 183; StryjKron A; KołakSzczęśl C2; IEſt to Ian Olbrecht człowiek myśli wielkiey, Pełen mądrośći pełen cnoty wſzelkiey. KlonKr F, A4v; PaxLiz A3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 4 r.].

»mądrość i ćwiczenie« = sapientia et eruditio PolAnt (2): Abowiem boiaźń Páńſka ieſtći mądrośćią y ćwiczeniem [Sapientia enim et disciplina timor Domini Vulg] BibRadz Eccli 1/26[34]; BudBib Prov 1/1[2]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»dobroć i mądrość« (2): KwiatKsiąż E3; ſádzą ſie ná tho/ áby theż náſládowáli páná Bogá w dobroći/ y w mądrośći GórnDworz Gg4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»mądrość, (i, a) dowcip« = sapientia et ratio PolAnt; sapientia et prudentia Vulg [szyk 4:4] (8): BibRadz Eccle 7/26, Dan 1 arg; BudBib Eccle 7/25[26]; SkarJedn 313; ArtKanc O5; WujNT 1.Cor 1/19; VRzędów wſzyſtkich Króleſtwá náſzego nikomu/ iedno oſobam dobrze záſłużonym/ láty/ dowćipem y mądrośćią okazáłym [intellectu et prudentia bene vigentibus JanStat 300]/ y iedno tutecznym rodakóm nie rozdáwáć. SarnStat 484; SkarKaz 117a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.; w przeciwstawieniach 2 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 4 r.].

»Duch (Święty a. Boży) i (a) mądrość« = Spiritus et sapientia PolAnt, Vulg [szyk 7:5] (12): Ale obátzćie bráćia/ mężow miedzy wámi cnothliwego zachowánia ſiedm/ nápełnionych Duchá Swiętego/ y mądrośćią ktorym porutzymy ten vrząd KrowObr 4v [przekład tego samego tekstu RejPos 22, 23, BudNT, WujNT Act 6/3]; ále ſie nie mogli zmocnić mądrośći yego [Szczepana] y Duchowi ſwiętemu kthory mowił przezeń. RejPos 22 [przekład tego samego tekstu WujNT Act 6/10], 22, 23, 40v; BudNT Act 6/3; SkarŻyw 484; CzechEp 347; KołakSzczęśl C2; WujNT Act 6/3, 10, s. 419. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 8 r.].

»filozofija, (a, i) mądrość« (4): GrzegRóżn Hv; Haec est correctio philosophiae veteris et emendatio, Popráwienie ſtarádawney Philoſophiey á mądrośći. Mącz 350b; GórnDworz F6; SkarKaz 122a.

»(więcej) nauka, (i, a, albo, ale, niż) mądrość« = doctrina et sapientia HistAl, Modrz; scientia et sapientia Vulg, PolAnt; doctrina et prudentia Modrz [szyk 20:12] (32): March1 A3v; BielŻyw 80, 97, 100; March3 V2; WróbŻołt V; HistAl I4v; KromRozm II d4, p2v [2 r.], p3; Baẃ ſie więcey mądroſcią niżli náukámi [...]. Boć náuká ieſt by kwiát co ná drzewie roście/ Ale mądrość zá owoc sſtánie wſzytkim proście. RejWiz 80; Leop Eccli 6 arg, 21/21; BibRadz Dan 1/4; OrzRozm A2, A2v [2 r.], E; BielKron 79 [2 r.]; Nauká albo mądrośc/ przes ktorą ſię wywiaduiemy o przyrodzeniu/ y o cnoćie wſzelákiey rzecży. KwiatKsiąż E3 marg; Mącz 222b, 297d, 402c; LeovPrzep F3; ModrzBaz 46v, 68v; LatHar 558; SkarKaz )(4; PaxLiz A2v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 16 r.].

»mądrość, obaczność« (1): abowiem młodych ludzi nie zwykłoſć albo nie roſtropnoſć zawſze ma być rządzona y też poſtanowiana mądroſcią obacżnoſcią ſtarych ludzi BielŻywGlab nlb 14.

»opatrzność a mądrość« (1): [Plotynus] tilko o boſkich rzeczach rozmyſlał [...]. Ani czo innego za cżeſć ſobie pokładał iedno czo mogł opatrznoſcią á mądroſcią dowieſć BielŻyw 95. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»mądrość a rada« (1): Przezwał go też być mądrym ábo rádnym. O they mądrośći á o they rádzye wſzyſcy Mędrcy y wſzyſcy Prorocy myſląc vſtáli. RejPos 16v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»(więcej) mądrość, (a, i, niżli) roztropność« = sapientia et intelligentia PolAnt; sapientia et prudentia Vulg [szyk 8:2] (10): PatKaz III 125v; BibRadz Prov 3/13; GrzegRóżn K3; RejPos 214; A Ták rozważny ſtátecżny á pocżćiwy cżłowiek záwżdy ſie ma więcey mądrośći niżli tylko ſámey roſtropnośći dzierżeć y vcżyć. Bo roſtropność po łáćinie zową prudentia, á mądrość ſapientia. RejZwierc 145v, B2, 145v; NiemObr 70; WujNT Eph 1/8. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 2 r.].

»mądrość, (i, a, abo) rozum (a. rozumienie, a. rozumność)« = sapientia et intelligentia Vulg, PolAnt; sapientia et intellectus a. sensus Vulg; prudentia, ingenium Modrz; prudentia et intellectus JanStat [szyk 26:22] (48): BielŻyw nlb 6, s. 75; GlabGad M4v; MurzHist B4; iż zacnosć/ moc rycerſka nye w ſukni áni w ſſácye myęſzka/ ále doſtawáyą yey z rozumu á z mądrośći. GliczKsiąż F4v, F4v, L; KrowObr A2v, 108v, 110v; Leop Ex 36/1, 2.Par 1/10, Iob 38/36, Eccli 21/13; BibRadz Is 11/2; BielKron 81; Mącz 256a, 419c [2 r.]; Prot A2; RejAp 116; RejPos 187v, 208v; KuczbKat 70, 265; WujJud A7; BudBib Is 29/14, Dan 1/20; BiałKaz M; ModrzBaz 68v; KochPs 26; SkarŻyw 260; Wielcże głupia mądrośći/ rozumie ſzalony/ Pan cie zniſzcży/ y dowcip twoy będźie zwątlony. KmitaPsal A5; Calep 945a; LatHar 553; SarnStat 71, 909; Ale ſie przez ſłowo rozumie wſzytká zupełna y wnętrzna mądrość/ ábo rozumienie: ktore od namędrſzego y naprzemożnieyſzego Bogá táiemnie pochodźi/ y z niego ſię nieiáko rodźi. SkarKaz 484a, )(2, 80a, 206b, 484b, 485a [2 r.]; SkarKazSej 657a, 658a, 662b, 672b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 16 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 18 r.].

»mądrość, (i) umi(ej)ętność (a. umienie)« = sapientia et scientia HistAl, Vulg, PolAnt; sapientia et disciplina Vulg [szyk 17:3] (20): HistAl I5; Leop Sap 3/11, 2.Par 1/11, 12; BibRadz Eccle 1/16, 17, Eccli 50/28[29]; Magειa. Vmieyętność przirodzonych rzeczy/ doskonáła mądrość. Mącz 203d, 292a; BudBib 2.Par 1/10, 12, Eccle 1/16, 17; Ponieważ też wiárá y zbáwienie/ nie záwiſły ná wymowie okazáłey ludzkiey mądrośći y vmieiętnośći omylney CzechEp 69, 113, 252; NiemObr 70, 87; WujNT 1.Cor 12/8; WysKaz 4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 17 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 6 r.].

»mądrość i wiadomość« = sapientia et scientia Vulg (3): Leop Prov 28/2; LeovPrzep F3v; gdyż ſłyſzyſz iż ſie tám maſz náucżyć wſzelákiey mądrośći y wiádomośći wſzytkich ſpraw y poſtępkow kroleſtwá iego RejPos 326v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 2 r.].

»mądrość i wyrozumienie (a. zrozumienie)« (3): LubPs bb3v marg; BiałKat 201; ábyśćie byli nápełnieni znáiomośći woley iego/ we wſzelákiey mądrośći y wyrozumieniu duchownym [in omni sapientia et intellectu spiritali] WujNT Col 1/9. [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 3 r.].

Personifikacje [w tym: osoba dramatu w BielKom (13)] (21): Oſoby rozmawáiące w tey Komediey. [...] Ociec/ Stárość/ Mądrość/ Niemoc/ Pokuſa/ Anyoł. BielKom nlb 8, kt, B [2 r.], B4, B4v, B5 [2 r.] (12); Rzecż do mądrośći/ Sioſtra ma ieſteś/ á roſtropność zow przyiaćiołką ſwoią [Dic sapientiae: Soror mea es, et prudentiam voca amicam tuam]. Leop Prov 7/4 [przekład tego samego tekstu BudBib ], BBB3; Mądrość zbudowáłá ſobie dom [Sapientia aedificavit domum suam]/ y wyćioſáłá ſiedḿ ſłupow ſwoich. BibRadz Prov 9/1, Prov 9 arg; Ia mądrość [Ego sapientia Vulg] ieſtem iáko przekop z rzeki wywiedziony. BudBib Eccli 24/34[40], Prov 7/4; Ia mądrość w rádźie mieſzkam/ y przy myślách vczonych ieſtem. SkarKazSej 663a.

Szereg: »mądrość, (a) roztropność« (2): BielKom B4; IZali nie mądrość woła/ á roſtropnośc wydawa głos ſwoy [Nonne sapientia clamat; et intelligentia dat vocem suam]/ BudBib Prov 8/1. [Ponadto w połączeniach niewspółrzędnych 2 r.].

Iron. (2): PaprUp Gv; Bo go chmiel y iágodá/ á nie rozum/ rządźi. Abo ow dymny trunek/ co go piią łáiąc/ [...] Alchimiyká cnotliwa/ pocżątek mądrośći KlonWor 69.

W przen (3): nie ieſtći tho Orzechowſkiégo głowy/ proſtégo á domowégo Ziemiániná/ którégo wſzyſtká mądrość ieſt/ Pług/ Zóná/ Wół OrzQuin F; Piotr Duchem Bożym ſpráwiony/ mądrośći wężowey wedle Ewángeliey náśláduiąc: wćiáſną dziurę leść/ y ſkorę ſtárą z ſiebie odrzeć y ſpuśćić páńſtwo/ y żoną/ dziećmi/ y roſkoſzámi wſzytkiemi wzgárdzić vmyślił. SkarŻyw 570, 230.
Przen: Mądrzy ludzie (1): Pogáńſka ſtara mądrość/ piſałá hiſtorie/ ſławiąc ludzie wboiu mężne y w ſpráwách dzielne SkarŻyw A3v.
a. O doskonałej mądrości, będącej atrybutem istoty nadprzyrodzonej; w odniesieniu do Boga utożsamianej niekiedy z samą osobą Bogu [w tym: czyja (202): ai poss (90), G sb i pron (59), pron poss (53); użycia pl (10); o Matce Boskiej (1), o aniele (1)] (338): O boże wſſechmotzny [...]/ proſſę twé nięwymowné laſki racżyż mi to datz z ſwé mądroſcij / abych pilnie mogla ſlużytz iego ſwięté miloſci. OpecŻyw 15, 37v, 85v, [123], [123]v, 179 [2 r.]; PatKaz II 45v, 49 [2 r.]; PatKaz III 88, 98, 106v, 113; TarDuch E3; WróbŻołt 103/24; RejJóz C3v; MurzNT 51 [5 r.]; KromRozm II bv, g; Mądroſciam iego [Pana] licżby niet áni końcá żadnego LubPs ff2v, N4, X6, dd4v marg, ff2v marg; RejWiz 29; Leop Ps 50/8, 146/5, Eccli 42/21; Abowiem mądrość otworzyłá vſtá niemych [quoniam sapientia aperuit os mutorum Vulg]/ á ięzyki niemowiątek ſpráwiłá wymowne. BibRadz Sap 10/21, *5, Iob 28 arg, I 283d marg, Prov 3/19, Sap 10/4, 9, II 133b marg; GrzegRóżn D3, Nv; SarnUzn B4v, C5v; Ták iáko Sálomon wſpomináć racży/ pod oſobą mądrośći/ O tym ſwiętym Boſthwie iego RejPos 232, 32, 62, 149, 149v [2 r;], 152 (11); BiałKat 73v, 106; BudBib Sap 8/5, 6, 17, 9/2, 4 (8); BudNT Luc 7/35; CzechRozm 4v, 5, 59, 60, 170v, 219; Niebądźmyż przeto mędrſzi niżli on Bog/ ktory oną mądrośćią ktorą ſtworzył wſzytkie rzecży [qui qua prudentia res condidit]/ tąż ie w cáłośći záchowáć chce. ModrzBaz 80; SkarJedn 44; KochPs 51, 114, 184, 213; SkarŻyw 82, 243; CzechEp 197, 222 [3 r.], 242; KochMarsz 154; KochPhaen 1; ArtKanc A11v, B2v, D8, D12, D19, I13v; GórnTroas 29; GrabowSet C, V4; Bo to vcżynić y może iáko wſzechmocny/ y vmie iáko nie dośćigłey mądrośći pełny LatHar 190, 165, 304; WujNT 32, Matth 11/19, s. 47, 208, Luc 7/35, s. 580, Zzzzz4v; SkarKaz 45b, 206a, 274b, 279b, 486b [2 r.]; piſmo ſámo świádczy: gdy Pan Bog/ ábo Mądrość iego mowi SkarKazSej 697a; SzarzRyt B3.

W połączeniach szeregowych (50): PatKaz II 47; PAn bog w troycy iedyny/ mądroſć nieſkonczona Dobroć y miłoſierdzie/ moc niewyſłowiona Ieſt ták namiłoſciwſſy KlerWes A; WróbŻołt dd4v; MurzNT A4; KromRozm II k; Abowiem oná [Panna Maryja] rządzi wſzyſthki rzetzy ná ziemi/ ſwoią mądrośćią/ opátrznośćią/ roſtropnośćią/ y láſką KrowObr 163v, 214v; BibRadz *3, II 135c marg; iż Bog ich/ ktorego oni zową Oycem/ ponieważ nie ieſth ieden s Synem ſwym/ tedy muśi być bez Mądrośći/ bez formy/ bez ſwiátłośći/ bez śił/ bez wſzechmocznego rámieniá/ Nákoniec bez duchá SarnUzn Hv, B8, B8v, Hv, H2 [3 r.]; RejAp 53, 55v [2 r.], 66, 69; GórnDworz Mm6; RejPos 330; BiałKat 76; CzechRozm 5 [2 r.] 8v, 40, 94, 143, 173v, 219v; Wielki by to był vſzcżypek wſzechmnocnośći [!]/ mądrośći y prawdzie Chryſtuſowey/ żeby kośćiołowi ſwemu/ błędliwą á nieſtátecżną głowę dáć miáł SkarJedn 163; SkarŻyw A3, 258; CzechEp 271, 276, 298; Znáki tey twey Troiákośći świętey/ Vkazałeś iáwnie w ſtworzeniu ſwym Moc, mądrość, wiecżność, dobrotę ArtKanc I11; GrabowSet D; LatHar 664, 665; WujNT 201, 304, Rom 11/33, 1.Cor 1/30, Apoc 5/12, Xxxxx3; SkarKaz 515a, 518a.

W przeciwstawieniu: »głupstwo ... mądrość« (2): GrzegRóżn K3; Iáko y zbáwienie pochodzi z śmierći Páná Chriſtuſowey: ktorey opowiedánie świátu ſię zda głupſtwem; ále wiernym ieſt mocą y mądrośćią Bożą. WujNT 1.Cor 1 arg.

W charakterystycznych połączeniach: doskonała mądrość (2), dziwna (5), ista, miłosna, nazacniejsza, niedościgła (niepościgła) (3), niewybadana, niezbrodzona (2), prawdziwa (3), rozliczna, rozmaita (2), szczera, wielka (nawiętsza) (6), wszelka (wszytka) (3), wysoka, zakryta (2), znierownała, zwirzchnia; mądrość anjelska, (Ojca) (9), Chrystusowa, Nawyższego, Ojca (ojcowska, ojcowa) (10), Pana (Boga, Chrystusa) (8), Syna (Bożego) (2); cień mądrości, cudność, droga, głębokość (2), osoba, pełny (3), skrytość (2), stolica (2), studnia (studnica) (2), światło, tajemnica (3), wielkość, zdroj, zwierciaMo, źrzodło; mądrością napełniać, opatrzyć, sprawiony (2), stworzony.

Wyrażenia: »mądrość boża (a. boska), pańska« = sapientia Dei Miech, Vulg; sapientia divina HistAl; prudentia Dei Modrz [w tym: składnia orzeczenia typu: mądrość boża zbudował (3) PatKaz II 42, 66, HistAl G] [szyk 63:13] (61:15): PatKaz I 4v, 11; mądroſzcz boſka zbudoual ſobye dom zwyecznoſzczy boſtwa ſwego PatKaz II 42, 32 [3 r.], 49 [2 r.], 52, 66; PatKaz III 88 v, 90, 98v, 121v, 133v; Koſcioł ſwiętego Zophiae to ieſt mądroſci Bożey ktora ieſt Pan Chriſtus, przedtim był znamieniti MiechGlab 70; ábowiem boska mądroſć/ wſzytko przeglądáiąc y myſli ludzkie rozeznawáiąc/ thák gi [świat] od pocżątku ſtworzył/ iż nie było nic ſtałego álbo mocnego. HistAl G; KromRozm I M; MurzNT 103v [2 r.] 116 marg; KromRozm II t2; Iáko mądrość Páńſka wſzytko dziwnie ſpráwuie LubPs ee marg, dd5; Leop Eph 3/10; BibRadz I 123c marg, 336a marg [2 r.], b marg [2 r.]; GrzegRóżn D3; OrzQuin X4v [2 r.]; LeovPrzep b3; GórnDworz Gg4v, Mm6; RejPos 284, 352; KuczbKat 265, 395; BudBib Eccli 15/18 [19]; CzechRozm 60, 227v; ModrzBaz 13; SkarJedn 43; SkarŻyw 79, 112, 118, 203, 593, 595; NiemObr 67; ArtKanc A11v; LatHar 511, 639, 665; Dla tegoż też mądrość Boża rzekłá: Poślę do nich Proroki y Apoſtoły WujNT Luc 11/49, s. 175, 533, Rom 11/33, 1.Cor 1 arg, 21 (10); SkarKaz 42a, 206b, 277b [2 r.], 485a, b (9); SzarzRyt A3.

»Duch mądrości« (1): Duch S. ieſt Duch prawdy/ Duch mądrośći/ nie może słucháć/ ſyná mowiącego cżegoby nie wiedział. SkarJedn 280.

»(na)wyższa mądrość« = summa prudentia HistAl [szyk 9:3] (12): PatKaz III 116, 116v; BielŻyw nlb 3; HistAl I; Diar 107; Bo iż Pan Bog wſzechmogący/ będąc nawyſzſzą mądroſcią/ zwykł rzadko mowić/ y tylko rzecży ſwiętobliwe y potrzebne Phil G; SkarKaz 42b, 43a, 45b, 384b, 606a; SkarKazSej 664a.

»niebieska mądrość« = coelestis sapientia Modrz [szyk 4:1] (5): BibRadz I 336b marg; GórnDworz Gg4v; ModrzBaz 67v; ArtKanc K4; Potrzebuiem/ y bárzo potrzebuiem Pánie Boże náſz/ áby ſię náſze rozumy niebieſką twoią mądrośćią oświecáły. SkarKazSej 658b.

»nieogarniona mądrość« (4): RejPos 230, 330, 352; Náucżyſz ſię nieogárnioney iego mądrośći LatHar 258.

»nieskończona (a. bezskończona) mądrość« [szyk 12:2] (14): KlerWes A; LeovPrzep b3; Słuchayże co ſámá tá nieſkonczona mądrość powiedáć/ iáko nas w tey obłędliwośći vcżyć á przeſtrzegáć racży RejAp 32v, 196v; zrozumiał temu then bezſkońcżonych mądrośći Pan/ iż ſwiát rozlicżnych á dziwnych przypraw miał ſobie ſzukáć RejPos 327, 70, 165v, 191v, 225, 225v, [292]; RejZwierc 91v, 147v; WujJud 44v.

»mądrość niestworzona« (3): teſz myą zachoual ſyn nayuyſſego boga mądroſzczyą nyeſtworzoną ſwoyą yzem zwyecznoſzczy oddalona oth grzechu PatKaz II 68, 39, 55.

»niezmierna (a. niezmierzona) mądrość« [szyk 3:1] (4): Mαdroſcy nyeſmyerzona wyerni boze proſſαcyα abi przes moc tey ſwyαtey mſſey laſkawye ſyα ſmylowal nad wſſitkymy timy ktore ya wſwey pamyαcy mam. BierRaj 19; SeklWyzn d4v, Ev; KuczbKat 410.

»skarb mądrości« = thesaurus sapientiae Vulg (11): OpecŻyw 84, 134v; KrowObr 66v; SarnUzn G; O pánie/ ty ſzczérość ſerdeczną miłuieſz/ Y ſkarb ſwey mądrośći tákim okázuieſz. KochPs 76; SkarŻyw 79; LatHar 6, 511; WujNT 175, Col 2/3, Xxxxx4.

»wieczna (a. przedwieczna, a. wiekuista) mądrość« [szyk 15:1] (16): OpecŻyw 35; PatKaz II 41v; SeklWyzn d4v; BibRadz *3; SarnUzn G4, G5; BiałKaz G4; ArtKanc K11v; Iezu przedwiecżna OYcá niebieſkiego mądrośći/ zmiłuy ſię nád námi LatHar 340, 293; SiebRozmyśl C2; SkarKaz 45b, 85b, 515a; WIekuiſta mądrośći/ Boże niezmierzony/ Ktory wſzytko poruſzaſz nie będąc wzruſzony SzarzRyt B3v, B4.

Szeregi: »dobroć, (i, a) mądrość« [szyk 4:3] (7): PatKaz I 4v; MurzNT 103v; KuczbKat 410; WujJud 50; Tákći ludzkie Zbory niemogą być dobrze rządzone/ ábo wedle rozumu ſpráwowáne/ iedno od ludźi cżelnieyſzych/ ktorziby byli iákoby iákie pułboże/ ktorziby ſię ile naywięcey á nabliżey mogą przymykáli á ſtoſowáli do dobroći á do mądrośći Bożey [qui ad Dei optimi maximi bonitatem et prudentiam quam proxime accedant]. ModrzBaz 13; ArtKanc 111; SkarKazSej 660b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 9 r.].

»moc (a. możność), (i, a) mądrość« = virtus et sapientia Vulg [szyk 14:9] (23): OpecŻyw 40; PatKaz III 116 [2 r.], 116v [2 r.]; KromRozm II y; A nie inák iákoby w rádę Bog miał wnidź z mądrośćią y z możnoſćią ſwoią BibRadz I 1d marg, I 6c marg; BielKron 295v; GrzegRóżn K3; LeovPrzep F3v; Angelſka mądrość y moc. KuczbKat 20 marg; SkarŻyw 559; CzechEp 329; ArtKanc K4, O14; WujNT 533, 1.Cor 1 arg, 24; SkarKaz 205a, 518a [2 r.]; Niebá máchiná ták zgodnie ſpráwiona/ Ze mądrość Páńſka/ że moc nieſkończona Wiecznie ią rządźi SzarzRyt A3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 18 r.; w połączeniach współrzędnych 4 r.].

»mądrość i (a) nauka« [szyk 3:1] (4): OpecŻyw 84, 134v; PAn á zbáwiciel náſz [...] przecżby thák pod przypowieſciámi pokrywał ty nieſkońcżone mądrośći ſwoie/ á thy nieomylne náuki ſwoie/ tę im odpowiedź dáć racżył RejPos 191v; SkarKaz 80b.

»mądrość a (i) opatrzność« (2): RejPos 212v; Nie tylo ſię nie gorſzę/ ále ćię z tey mądrośći wielkiey y opátrznośći około nas wyſławiam. SkarKaz 160b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].

»rozum (a. rozumienie), (i, a) mądrość« = prudentia et sapientia PolAnt [szyk 4:3] (7): Iż pan Kryſtus był w poſtáći bożey/ to yeſt/ podobny Bogu rozumem á mądroſcyą KromRozm II r2; RejPos 320v; BudBib Ier 10/12; CzechEp 239; SkarKaz 277b, 485a, 486b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.; w połączeniach niewspółrzędnych 2 r.],

»słowo i (a) mądrość« [szyk 9:2] (11): Ták Bog ſam śiebie rozumieiąc/ rodźi ſłowo y mądrość ſobie rowną. SkarKaz 484b, 484b, 485a [3 r.], b, 486a, b [2 r.], 488a, 580a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»mądrość, (i) sprawiedliwość« [szyk 2:1] (3): Kto śię nawięcyi mądrości i ſprawiedliwuści [!] bożyi ſprzeciwia MurzNT 116 marg; SarnUzn B8; WujNT Zzzzz4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»mądrość i umiejętność« = sapientia et scientia Vulg (4): A gdyſz ty tedy nierad ſluchaſz/ tákowey mowy S. o Pánie Kryſtuſie Synu Bożym/ w ktorym Bog oćiec niebieſki/ wſzyſtki ſkárby mądrosći y vmieiętnośći zámknął KrowObr 66v; LatHar 6; WujNT Col 2/3, Xxxxx4.

»mądrość i wiadomość« [szyk 1:1] (2): O głębokośći ſkárbow mądrośći y wiádomośći Bożey/ iáko ſą nie zrozumiáne ſądy iego/ y nie wybádáne drogi iego SkarŻyw 79; WujNT 175. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.; w połączeniu niewspółrzędnym 1 r.].

»mądrość a (i) wszechmocność« [szyk 1:1] (2): LeovPrzep b3; kthore tho dobrá więtſze ſwiádectwo dáią mądrośći/ á wſzechmocnośći Bożey/ niż ſłonecżna ſwiátłość GórnDworz Gg4v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»mądrość i znajomość« (2): Powołáni ieſteſcie/ práwi/ ku vznániu TAIEMNICE BOGA, y Oycá y Syná/ w ktorym ſą zákrythe wſzytki ſkárby mądrośći y znáiomośći. SarnUzn G; WujNT 304. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

α. Jako przydawka dopełniaczowa w odniesieniu do działania (1): Zacne ſą twoie ſpráwy/ y wiełkiy mądrośći KochPs 156.
2. Mądre słowa; pouczenie, morał; zasada, maksyma; sapientia HistAl, PolAnt, Vulg [w tym: czyja (11): ai poss (7), pron poss (2), G sb i pron (2)] (59): Z ięzykáć wſzyſtki mądrośći: Náuk wſzelkich ich chytrośći BierEz Dv; OpecŻyw 58v; BielŻyw 160; Maſz mądroſci napiſane Od mądrych ludzi wybrane V Floriana praſſowane BielŻywUng [172]; GlabGad A3v; Reuela oculos meos: et confiderabo mirabilia de lege tua. Racż oſwiecić ocży moie/ á tedy więcż obacżę dziwne mądroſci w zakonie twoim. WróbŻołt 118/18, nn6v; HistAl K3; MurzNT Luc 11/31; Wy zyemſcy obywáciele vbodzy bogáći/ Słuchaycie z vſt mych mądrośći LubPs N2, K2v; RejWiz 129v; Sabá Krolowa przyiácháłá áby ſlyſzáłá mądrość Sálomoná Krolá/ ktorey ſie dziwiłá. Leop 3.Reg 10 arg; BibRadz Eccli 27/11[12]; BielKron 78 [2 r.]; Mam namożnieyſzy Ceſárzu przedáyne trzy mądrośći. [...] Rzekł Domicyan: [...] Powiedzże ninie ty mądrośći/ ktore chceſz przedáć? Tedy kupiec powiedźiał iemu rzekąc: Pierwa mądrość ieſt tá. Cokolwiek cżyniſz mądrze cżyń/ á pátrz końcá. Wtora mądrość: Gośćińcá nigdy nie opuſzcżay dla śćieſzki: Trzećia mądrość: Nie nocuy nigdy w tey goſpodzie gdzie goſpodarz ieſt ſtáry/ á żoná młoda [...]. Vsłyſzawſzy thy tho mądrośći Ceſarz/ dał iemu zá káżdą tyſiąc złotych. HistRzym 57v‒58,, 9, 23v [2 r.], 25, 58 [4 r.], 58v (26); SkarJedn 310; Z vſt pobożnégo ſzczéra mądrość płynie KochPs 54; CzechEp 254; ReszPrz 98; KołakSzczęśl A2; WujNT 47, Matth 12/42, Luc 11/31, 1.Cor 1/17; SkarKaz 517b, 637b; O mądrym mowi piſmo: (Mądry pyta ſię y ſzuka mądrośći ſtárowiecznych.) SkarKazSej 662b.

W połączeniu szeregowym (1): Boć [księgi] ſą y táiemnic/ y mądrośći/ y poćiechy/ y vprzeymego á gorącego nabożeńſtwá ku Pánu IEzuſowi vkrzyżowánemu/ pewnych znákow y potężnych pobudek pełne LatHar 287.

W charakterystycznych połączeniach: dziwna mądrość, jakaś, każda, mowiąca, napisana, prawa, rozliczna, starowieczna, szczera, wszy(s)tka (3); mądrość Salomonowa (Salomona) (8); mądrość mowy; powiedzieć mądrość (2), rozmyślać, (u)słyszeć (5); posłyszeć mądrości, słuchać (7).

Wyrażenia: »księgi mądrości« = księgi Pisma św. sapiencjalne i prorockie (3): [Panna Maryja] Teſz wſzytky kſyągy proroczkye mądroſzczy [...] pamyąthayącz umyalą [!] PatKaz III 122v, 112; Nápiſał Sálomon potomkom ſwym w pámięć ludzką kſięgi/ miedzy inemi troie mądrośći. BielKron 78v. [Cf 1. »Księgi mądrości« RejAp 127, PowodPr 60].

»mądrość nauki« (1): wboiázni Bożey y w mądrośći nauk świeckich/ y piſmá S. wielki pochop brał. SkarŻyw 178.

3. Konkretna wiedza lub określona dyscyplina naukowa [w tym: czyja: pron poss (1)] (9): Tedy Alexander wſzithki kxięgi poganſkie popalić kazał, ale kxięgi ogwiazdach o lekarſtwie, o rozmaitey mądroſci wſzitki do Macedoniey wziąć kazał. BielŻyw 154; GostGospSieb +3; WujNT Act 7/22.

mądrość w czym (1): Magia – Mądroſcz wrzeczach skritich, item czarnokſiestwo. Calep 630a.

W charakterystycznych połączeniach: eipska mądrość (2), greeka, rozmaita, wszelka (wszytka) (2).

Wyrażenia: »mądrość nauki« (2): Physica (phisica) ars seu scientia de naturis rerum tractans, mądroscz navky BartBydg 114; Mącz 238c.

»mądrość przyrodzona« = nauki przyrodnicze (2): GlabGad A5; Sagacissimus rerum naturae, W philoſophiey á mądrośći prziródzoney wielmi ćwiczony. Mącz 364a.

Szeregi: »filozofija a (to jest) mądrość« (2): GlabGad A5; Mącz 364a cf »mądrość przyrodzona«.

»mądrość i nauka« (1): Y iáko był dowćipny wſzytkiey ſię mądrośći y náuk wſzytkich Egipſkich y Greckich náucżył. SkarŻyw 478.

Synonimy: 1. baczenie, baczność, biegłość, bystrość, chytrość, dowcip, filozofija, nauka, obaczność, rozsądek, roztropność, rozum, rozumienie, rozumność, stateczność, statek, umiejętność, umienie, umysł, wiadomość, wyrozumienie, zrozumienie; 3. filozofija.

Cf NIEMĄDROŚĆ

ZZa