[zaloguj się]
[pdf]

CNOTA (3528) sb f

o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl du
N cnota cnoty, cnote cnocie
G cnoty cnót
D cnocie cnotåm, cnotom
A cnotę cnoty cnocie
I cnotą cnotami, cnoty
L cnocie cnotach, cnoci(e)ch
V cnoto

sg N cnota (694). ◊ G cnoty (667). ◊ D cnocie (164). ◊ A cnotę (336) [w tym: -e (6), -ą (2)]. ◊ I cnotą (317) [w tym: -a (4)]. ◊ L cnocie (166). ◊ V cnoto (12). ◊ pl N cnoty (147), cnote (?) (1); -y : -e Murm (1 : 1). ◊ G cnót (416); -ó- (26), -o- (29), -(o)- (364); -ó- ForCnR (2), KochFr, ZawJeft, KochCn (3), KochFrag, OstrEpit, SarnStat (2), GosłCast (5); -o- OpecŻyw (13), MurzNT (2); -ó- : -o- Mącz (3 : 7), BiałKat (1 : 2), KochTr (1 : 1), SiebRozmyśl (5 : 1). ◊ D cnotåm (37), cnotom (13); -åm BielŻyw (2), RejKup, KromRozm II (2), RejWiz (2), RejZwierz (2), BibRadz, BielKron, KwiatKsiąż, SienLek, GórnDworz (7), HistRzym, RejPos, RejZwierc (2), WujJudConf, RejPosWstaw, BiałKaz, StryjWjaz, ModrzBaz (2), GórnTroas, GrabowSet, WujNT (4); -om KrowObr, KochFr (2), PudłFr, LatHar, SkarKaz (2), SkarKazSej (2); -åm : -om SkarŻyw (1 : 4); ~ -åm (34), -ąm (1) RejKup, -(a)m (2); -om KochFr (2), -óm (1) PudłFr, -(o)m (10). ◊ A cnoty (200). ◊ I cnotami (172) [w tym: -amy (7)], cnoty (1); -ami : -y PaxLiz (1 : 1). ◊ L cnotach (177), cnoci(e)ch (2); -ach : -(e)ch SkarŻyw (37 : 2); ~ -ach (118), -åch (46), -(a)ch (13); -ach OpecŻyw, RejRozpr, BibRadz (2), OrzRozm, HistRzym, KwiatKsiąż, WujJudConf, WierKróc, KarnNap, ModrzBaz (10), KochPs, NiemObr (2), KochPieś, PudłFr, ArtKanc (3), ZawJeft, GrabowSet, LatHar (24), WujNT (7), WysKaz, SiebRozmyśl (4), SkarKaz (8), CiekPotr, GosłCast, PaxLiz, SapEpit, SzarzRyt (2); -åch KlerWes, HistAl, RejWiz (5), RejZwierz (4), BielKron, RejPos (7), BiałKat, RejZwierc (4), WujJud, StryjKron, PaprPan (2), GórnRozm, Phil, KołakCath; -ach : -åch LubPs (1 : 2), Mącz (1 : 1), GórnDworz (2 : 9), SkarŻyw (34 : 3). ◊ du N (cum nm) cnocie (2) GórnDworz Ff, X3v. ◊ A (cum nm) cnocie (4) GórnDworz Ff, GórnRozm N2v, WysKaz 4, SkarKaz 121a.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Zacność, prawość, szlachetność, dodatnie cechy moralne; virtus Mącz, Calag, Calep, Cn; bonitas Mącz, Calep; integritas, probitas Mącz, Cn; affabilitas, fides, generositas, honestas, praestantia, splendor Mącz (3518): March1Wiet Av, A2; Ktokolwiek ſwey cnoty nie ma/ Prozno ſie sláchetnym mniema. BierEz K2; Mnogie Pánie iż ſrom máią/ W dawney cnoćie łatwie trwáią BierEz R4v, C2v, F4, G [2 r.], G3v, H4 (24); goſpodárz był cżłowiek dobri/ a tę cznotę oſobną miáł/ iż goſciom dobrze ſłaćz kázáł ForCnR A2v, A; PatKaz III 149; KlerPow 3, 10; FalZioł +2v; Właſnoſć cznoty ieſtci wſcięgać ięzik BielŻyw 17, kt, nlb 6 [2 r.], 9, 10 [2 r.], 11 (26); GlabGad, A2v, L8, N3, P2v; Gdiż wyſokoſć cznot twey panſkey [!] miłoſci więtſzego by roſławienia potrzebowała MiechGlab ktv, [88]; Cnota sie ze złością nie zgodzi. BierRozm 14, 8, 12, 14, 16, 19; KlerWes Av, A2; LibLeg 8/133; WróbŻołt K6 [2 r.], K7; RejŁas w. 38, 59; RejRozpr K2v, K3v, K4 [2 r.]; kthorzi vczinek thakovi bicz mali a Liekki powyadali myenyacz yſch beſz naruſchenya cznothy dlya pozithku dobrego przeczyw poganynowy za krzeſcziyanynem vczinyon biczmoze LibMal 1548/144, 1544/91; Trudna to iſcie robota Gdzie ſpołu proſtota cżnota RejJóz D5, A2, A3 [2 r.], A3v [2 r.], A6 [2 r.], C4 (32); RejKup d7v [2 r.], e7, g3, g4, g7 (11); HistAl G3v, G4, K2v; MurzHist B4v; KromRozm III B; BielKom nlb 4, B2, B2v, G3v, E (11); Ku nábyciu práwey cnoty mężowie Lácedemońſcy wielki ieſt przyſtęp y pomoc niemáła ćwicżenie á wychowánie GliczKsiąż A3v, E2, E3, E6, E7v [3 r.], E8 (17); Sędźia powinien mieć w ſobie thy cnoty/ boiaźń Bożą/ prawdę/ mądroſć/ roſtropnoſć/ miernoſć/ przećiw wſzythkim rowną miłoſć/ práwá vmieiętnoſć/ możnoſć. GroicPorz bv, bv, dd3; KrowObr A; Iż Ipokrátes/ on Philozoph zacny/ vcżynił rzecż do diſcypułow ſwoich/ wiodąc ie ku pocżćiwym cnotam RejWiz A5; Okázuią zacnośći iednák iákie znáki. Lecż to przedſię bez cnoty ná głogu iágody RejWiz 4; A nadobny obercuch piękne ſznurkowánie/ Gdy ná cnocie z rozumu będzye háfftowánie. RejWiz 16; Gdyby wſzyſcy powinną cnotę miłowáli/ Miecżeby ná lemieſze wſzyſcy pokowáli. RejWiz 137v; Pátrzay iáko kroleſtwá okrutnie powſtáią/ Ani Bogá ni cnoty przed ocżymá máią. RejWiz 172, A3 [2 r.], A4, 3 [2 r.], 3v [4 r.], 4 [3 r.] (159); Leop Eccli 34/20, 50/12; Pátrz iáko diſcrecia ieſt nádobna cnotá RejFig Aav, Aav, Cc3, Cc5v; PHilozophi ktorzy ſie/ rozumem paráli/ Wolność nád wſzytki ſkárby/ s cnotą obieráli. RejZwierz 50v; Gdyż widziſz iż ná ſwiecie/ cnotá wſzędy tanie. RejZwierz 123; Y Coż po twym żywocie/ ieſli nie maſz cnoty/ Iákoby gdzye piękny ſad/ á ogniłe płoty. RejZwierz 133v; Abowiem brudna cnotá/ bárzo ſławę pſuie RejZwierz 136, 2v, 5, 12v, 13, 14 [2 r.] (101); BibRadz 2.Mach 15/12; nienaydźieſz ná świećie ludu żadnego/ v ktorego by to ſłowo Cnotá ważnieyſze było/ nád Polaká OrzRozm Lv, E2, I, L, Lv, M4, Q2v [2 r.]; Tego krolá [Artakserksesa] wychwaláią Hiſtorykowie w iego cnotach BielKron 117; [Turcy] Swiádkow nieprziymuią áż doświadcżone w cnoćie męże/ ktorym może wierzyć bez przyſięgi. BielKron 261, 53v, 90v, 129v, 135v, 249v (14); GrzegRóżn M3v; Nie był żaden prokurat miedzi nimi ſławny. Bo nie Statutem/ ale cnotą ſię rządzili KochSat B2, B2, B4, B4v, C2 [2 r.], C2v; KochZg A4v; KwiatKsiąż Av, A3v, A4, B2, B2v (23); Homo novus, Człowiek który z niskiego ſtanu y rodzáyu yeſt/ ále przes ſwą właſną cnotę yuż ſie wſtáwił [!] y doſtoynośćy yákiey doſtał. Mącz 157b; Lex virtutum commendatrix, Práwo cnot yeſt ſtánowicielka Mącz 206d; A viris virtus nomen est mutata, Cnotá od męſtwá ymię oſięgnęła. Mącz 239c, 45d, 46c, 49b, 53b, 62d (103); OrzQuin R3, R4 [3 r.], Y2, Y3v; Ci nie w nádźieię Stároſtw/ y márnego Złotá Krew ſwoię rozlewáli/ ſamá ſzczyra cnotá. [...] Spráwiłá to że byli mysli ták beſpieczney. Prot D2, Av [2 r.], A4v, Bv, C, C3 (10); SienLek 11, 14v; RejAp AA4v, 174v [2 r.]; gdy cnoty weſzły ná ſwiát záraz też przyſzły zá nimi złośći GórnDworz I; rozumieiąc w nim być iáką ſkrytą cnotę/ dla ktorey go ták wiele białychgłow miłuie GórnDworz Cc8; Owa iáko w inych rzemięſłach/ ktho ſie chce vcżyć/ thák y w cnotach/ kto ie ma ſtátecżnie poiąć/ miſtrzá mu potrzebá GórnDworz Ff2v; affect s ciáłá á nie z duſze pochodzącz/ ieſli ieſt poſłuſzny rozumowi/ ſtawa ſie cnotą GórnDworz Ff5, A2v, B7v, C4 [3 r.], C7, D (146); Ten kupiec zá duſzę twą przedáie tobie trzy mądrośći/ á ſą złothe cnoty. HistRzym 60; A kto niema rozumv tedy thákowy niema cnoty y mocy duchowney. HistRzym 75v, kt, 4, 40v, 73, 83v; RejPos A3 [2 r.], 39, 243v, 247 [2 r.], 248 [3 r.], 358; BiałKat d4v; BielSat [I4]v, N4v; Ktory więcey miłuiąc ſwą wolą niż cnotę/ Smiał odkryć przed brácią ſwą oycowſką ſromotę. HistLan B3, A4, B2v, C3v, E3, E4, F3; Lecż rádzęć dzierz ſie cnoty by piyány muru/ Niechceſzli mieć z nietrefnych przymowek kápturu. RejZwierc 29v; Mędrcy záwżdy onym łáćińſkim wirſzykiem naprzednieyſzą cnothą zwáli: Modus omnium eſt pulcherrima virtus RejZwierc 54; Owa czokolwiek z rozumu pochodzi/ To cnotam miło złoſciam bárzo ſzkodzi. RejZwierc 214v; Lepiey być dobrym s cnoty niż s ſtráchu. RejZwierc 221v; Przodkowie náſzy ktorzy cnotę ználi/ Dla ſpolney rzecży y gárdłá dawáli. RejZwierc 222v; Kiedy ciáło płocżeſz wodą/ Płocż cnotą duſzę vbogą. RejZwierc 237v; W káżdey rozmowie/ Strzeż cnoty w głowie. RejZwierc 239; W káżdey robocie/ Bądź brátem cnocie. RejZwierc 239; A ieſli w tákiey cenie ſą powinne práwá/ A iákaż tu o cnocie potym będzie ſpráwá. RejZwierc 269, Av, A5v [2 r.], A6 [2 r.], A6v, B [2 r.] (305); WujJud 64; BudBib c2, Sap 8/7; HistHel [A2]; MycPrz I A2; Strum R3v; WierKróc A3v, B3v; BiałKaz Nv; StryjWjaz A2 [2 r.], A3, B4; CzechRozm 89v [2 r.]; A iż dom twoy tu w Polſzcże był tákowey cnoty/ Ze ſie oń opieráli iák o mocne płoty/ Wſzytki tráfne nietráfne dzyeie tey korony PaprPan A4v; Cnotę tu ták ná funty mierzáią prawdziwie PaprPan Y; Wſzák máło po vrodzye kiedy nie máſz cnoty PaprPan Z4, A2v, A3 [2 r.], B3, C2, C4v (50); Politią zową/ tę Rzecżpoſpolitą [...]/ w ktorey vrzędy y doſtoynośći zá ſpolnemi głoſy y zezwoleniem mnoſtwá ludzi dawáią/ á iednáko ſię wſzytcy do sławy cnotą nábytey/ y do pánowánia máią [sit omnium de virtutis gloria et imperio contentio] ModrzBaz 3v; Wiem ći ia/ iżeć wten ſpoſob osłáwuią náuki y wſzytkich cnot zabáwę ModrzBaz 9; ábowiem mądrość vkázuie ſpoſob dobrego rządzenia/ á cnotá dawa chęć ku ſtánowieniu dobrego rządu. ModrzBaz 19v; Przeto nie kſztałt cnoty [speciem virtutis] ma być w tych/ ktorzi prágną sławy/ áłe [!] ſámá cnotá [virtutem ipsam] ModrzBaz 58v; Ktorzi zacni ſą cnotą [qui virtute clari sunt]/ á wielkiemi przećiwko Rzecżypoſpolitey zasługámi sławni/ ći choćiaby nie ślácheckiego rodu byli/ zá śláchćice máią być pocżytáni. ModrzBaz 76, 3v [2 r.], 5v [2 r.], 6, 6v, 8 [2 r.] (156); KochDryas A2v [3 r.]; SkarJedn 91, 375; KochOdpr C3; Calag 489a; Niémáſz Bogá/ przécz ſye boim? W tymże cnotá zgáſłá błędźie/ A nierządu pełno wſzędźie. KochPs 18 [idem 78], 35, 52, 78, 105, 128, 170; dał mi Bog inne plemię miáſto Ablá/ ktorego zábił Kaim/ to ieſt ktory ná cnoty y podobność Ablowę wſtąpi. SkarŻyw 269, A2, A3v [2 r.], A4v [3 r.], 29, 36 (36); FRáſzká Cnotá powiedźiał Brutus poráżony KochWr 11; StryjKron A [2 r.], A6 [2 r.], 76, 597, 607; CzechEp 82 marg; KochJez B4v; KochEpit A3v; Ieſli Królom niezayźrzę pereł/ áni złotá/ A milſza mi dáleko/ niż pieniądze/ cnotá KochFr 41, 9, 15, 38, 48, 86 (11); KlonŻal D3; KochDz 104 [5 r.], 105 [3 r.]; KochMuza 27; KochPhaen 5 [2 r.]; Cnotá kleynot nie ſtrácony/ Cnotá ſkarb nie przepłácony KochMRot A2, A2 [6 r.], A2v [6 r.], A4v, Bv [2 r.], B2v, B3v; WerGośc 259; WerKazPapr 274; WisznTr 2, 3; BielSjem 7, 12, 15; KochPam 79, 88; Iáko ćién nieodſtępny ćiáłá náſzláduie/ Ták zá cnotą w téż tropy zazdrość poſtępuie. KochPieś 44; Cnotá móy kómpás/ który nie wpółnocy/ Ale w pół zbytków bije KochPieś 49, 2 [2 r.], 11, 12, 20, 32 (14); KochSob 71; KochTarn 74 [2 r.], 75 [3 r.]; Nieſczęſné czáſy: nie ták przed tym było: Cnotá płáćiłá/ áż y wſpomniéć miło. PudłFr 9, [3] [2 r.], 4 [2 r.], 9 [2 r.], 10, 15 (39); Więc łatwie we Wloſzech wiedźieć/ iáko kto żyie/ iákiey kto cnoty bo poſpołu w iednem mieśćie mieſzkáćie GórnRozm H2v; czyli práwi mám ták rozśiać te dwie cnoćie po łudźiách [!]/ iżby káżdy człowiek był ich vcześnikiem? GórnRozm N2v, B, B3, B3v, B4, C (22); KmitaPsal A4; KochWr 24, 30, 32; PaprUp A2, A3 [3 r.], A3v, E2v, F3v, F4v, I2; ZawJeft 11, 23 [2 r.], 24, 35, 37 (13); ActReg 32, 169; Calep 362b, 1128b; Ktory nie złotem/ áni práktykámi/ Ale wielkich cnot iáſnemi znákámi/ Sercá śláchetney Polſkiey krwie zhołdował GrochKal 14, 17, 19, 22; Ten ſie nadobnie vpſtrzy y zbrámuie/ Kto ſie od złośći s ſwey cnoty hámuie. Phil D4, B3, B4, C2, C2v, D2 [6 r.] (32); GórnTroas 4 [3 r.], 13, 14, 19 [2 r.], 27 (12); obyczáie z cnót pochodzą/ á rozum z náuk KochCn B3v, B3 [3 r.], B3v [8 r.], B4, B4v [2 r.]; KochCz kt; KochPij C2v, C3 [2 r.], C3v [2 r.]; GrabowSet A3v, C4, H2 [2 r.], I2v, K2v (12); A ſwą cnotą ták świéći/ że y przodki dawné Rozświéca/ y potomſtwu imię czyni ſławné. KochFrag 42, 30 [2 r.], 42, 51 [4 r.], 52, 53; Tych zwyćięztwem/ tych triumphem vſzláchćiona ieſt cnotá wáſzá OrzJan 53, 44 [2 r.], 46, 50, 59; wſzytko to zmędrzáło przy dworze/ Cnoty o kość WyprPl A2v; LatHar +2, +2v [2 r.], 325, 421, 507, 640; KołakCath B2, B3, C3v; Spráwiedliwość tá Cnotá ieſt ſámá wſzytkich Cnot inych mátką KołakSzczęśl C4, A3v, Cv, C2v, C3, C3v [5 r.], C4 [3 r.]; RybGęśli B, B3v [2 r.], C2, C2v, C3v [2 r.] (10); Y ácz ſczodrobliwość dárowánia iest wielka cnotá, wſzákóż práwo wielkié niektórym perſonam záwiéra rękę do dárowánia. SarnStat 1275, 5, 71, 80, 118, 121 (12); WitosłLut A4; Cnotá, nie złoto, ſławá, nie kámienie, Mądrość záiſte miáłáby bydz w cenie. KlonKr A4v, A4v [2 r.], B, Bv, B2, B3 [2 r.] (12); KmitaSpit Av; Poddánych cnotá przedniá poſłuſzeńſtwo. PowodPr 60 marg; Cżłowiek rozumny/ honeſtum ábo cnotę/ má zá Páná ktoremu podlega. PowodPr 61, 60, 61 [2 r.], 63 [3 r.], 70, 78; SkarKaz )(3v, 312b [2 r.], 352a, 385b, 420b, 421a; VotSzl C2; CiekPotr 6, 15, 20, 23, 48 (8); CiekPotrŚredz )?(4 [2 r.]; CzahTr Bv, B4v, D [2 r.], [D]v [4 r.], [D2] [7 r.] (23); źle ſie płáći cnotá: Zli górą idą GosłCast 69, 3, 6 [2 r.], 10 [2 r.], 11 [3 r.], 12 (35); PaxLiz ktv, A4v, B, D4v, E; A napilniey Práwá cnotę ludzką ſzczepić [...] máią. SkarKazSej 698b, 660b, 664a, 668b, 670a, b [2 r.] (22); TORVN budowny y bogáty wcnotę/ Tám ſzcżyrych mieſzcżan oglądaſz ochotę KlonFlis G2, A3, B4v; SkorWinsz A2 [2 r.]; SapEpit A2, A3, A4v, [B2] [2 r.], [B2]v (10); KlonWor ded **3v, 13, 41, 58, 61 (8); ZbylPrzyg kt; Ieśli ieſt Cnotá chwały godną wſzędźie/ Tedy ma Lutnia ćiebie ſławić będźie SzarzRyt D4v, A2v, Bv, B4v, C, C3 [2 r.] (12).

W połączeniu z nazwą poszczególnych cnót [cum G] (4): BielŻyw 57; GórnDworz X4; Tá tedy cnotá męſtwá/ iż magis viro conuenit, quàm caeterae omnes virtutes, ma być w wielkiey wadze. Phil B4; KołakSzczęśl C3v.

Tytuły (4): Fortuny ij Cznoty Róznoſtz w Hiſtorij o niektorym młodźieńczu vkázaná/ w ktore ieſt wypiſán zywot ſwietſki a zwláſſcża Zywot Dworſki. ForCnR kt; ForCnRWiet Av.

Utwór M. Stryjkowskiego (2): Potym Roku 1574. po Henrikowym viáchániu/ ktoregom Koronácią wierſzem drukowáną w Krakowie/ y Gońcá cnoty Carmine Sapphico z niemnieyſzą pracą wydał StryjKron A3v, A2.

Błędne tłumaczenie łacińskiego „Dominus virtutum” (1): Niechay ſie nie ſromaią mnie ktorzy ocżekawaią ciebie panie, panie cznoth [Ps 68/7: Domine virtutum Vulg, Domine exercituum PolAnt, Panie zastępow Wuj] TarDuch A6.

W charakterystycznych połączeniach: cnota (cnoty) dawna, dobra (14), miła (11), nadobna (10), (nie)doskonała (7), niepospolita (4), okazała, osobna (osobliwa) (10), ozdobiona, pańska (4), piękna (11), poczciwa (23), powinna, prawa (5), prawdziwa (6), (prze)sławna (8), rozmaite (5), szlachetna (4), uszlachciona, wdzięczna (2), wielka (56), wierna (2), wyborna, wysoka (30); doskonały w cnocie (3); ku cnocie skłonny (2), sposobny; cnoty doskonałość, grunt (2), miłość (umiłowanie) (5), piękność; cnot matka (2), zabawa; cnotę (cnoty) baczyć (2), miłować ((nie)miłując(y)) (20), obruszać, pamiętać (pomnieć, spominać) (4), pomnożyć (rozmnożyć, umnożyć) (5), stracić (3), (wy)sławi(a)ć (2), (za)chow(yw)ać (6), zalecać; cnoty (cnot) ćwiczony, naruszyć (naruszenie, wzruszenie) (3), naśladować (2), odstąpić (3), patrzać (patrzeć, upatrować) (4), pilnować (2), rozmiłować się (rozmiłowanie) (6), strzec (przestrzegać) (8), zachowanie; dla cnoty (cnot) słynąć, wysławiać; do cnoty (cnot) ćwiczyć się (wyćwiczony) (2), pobudzać (2), wieść (przywodzić się) (6); od cnoty odrodzić się (wyrodzić się) (2), odstępować (występić) (3), odwodzić się (odwieść, uwieść) (6); wedle cnoty sprawować się (2); z(e) cnoty (cnot) pojść (pochodzić) (3), rosnąć, sławny, słynąć (3), uwodzić, wykroczyć, wyrodzić się; cnocie przypatrzać się (przypatrować się) (3); ku cnocie pobudzać, prowadzić, przychodzić, wieść (powieść, przywieść, przywodzić, przywiedziony) (14); na cnotę baczyć, patrzeć (3), pomnieć (pamiętać, wspomnieć) (4); prze cnotę wsławić się; w cnoty przywieść, wprawić; za cnoty słynąć; cnotą (cnotami) bawić się (bawiący się) (5), chlubić się (2), ćwiczyć się (2), kuglować, odrodzić się, oślachcić (oślachciony) (6), (o)zdobić się (ozdobny, (nie) ozdobiony) (44), parać się, przechodzić (5), przodkować, (przy-, u-)stroić się (6), rządzić się (2), sławny, słynąć (3), sprawować się (7), świecić (3), urość; z cnotą iść, (z)bracić się (zbratać się) (6); przy cnocie rządzić się, stać, zosta(wa)ć (2); w(e) cnocie (cnotach) ćwiczyć (się) (ćwiczony) (8), mnożyć, przechodzić, słynąć (2), sprawować (się) (3), stać, trwać, (u)kochać się (rozkochiwać się) (4); cnota błyszczy się (5), oślachca, (o)zdobi (6), rozsławia się, sprawuje, stroi, świeci (się) (4), ubogaci.

Przysłowia: Beſpiecżnie káżdy po ſwiáthu wędruie/ Kto ſobie cnotą gośćiniec toruie. RejZwierc 220v.

RejWiz 91v marg, 101, Cc4v; bo cnotá y w ćiemnośćiách świeći. Mącz 154a; W fortunnych cżáſiech cnotá ſie więc niſzcży/ Ale w przećiwnych naiáśniey ſie błyſzcży. RejZwierc 211v, 211 [ogółem 6 r.].

Wſzytko ſię łamie/ Gdzie cnotá chramie. RejZwierc 238v.

Dobra cnotá w ſiermiędze/ Byś miał przyćirpieć nędze RejZwierc 239; Milſza mi z cnotą chudobá/ Niżli z niecnotą ozdobá KochMRot A2.

Z łyká forboty/ Sláchćić bez cnoty. RejZwierc 238v, 238v.

Iedná cnotá/ niecnotá. BierEz I4; yedna cznota ſama albo nycz nyeyeſt abo nyedoſkonala yeſth PatKaz III 150v, 150v.

lepſza cżnota we błocie niż niecznota we złocie RejJóz C4 marg; RejKup d8; Cznotá nád złoto i nád kámyenye lepſza. RejWiz 7 marg, 60, Cc4; Nie toć ieſt ſzcżęſny co ſiedzi we złocie/ Poleruie ſie cnotá przy kłopocie. RejZwierc 229, 220, [233], 239 [ogółem 9 r.].

W cnoćie ſláchectwo zależy. BierEz I2v; RejZwierc 52v; Cnotá cżyni śláchćicá zKmiećiá. ModrzBaz 76 marg; Trudniéy záwſze cnoty doſtáć/ Niżli wielkim Pánem zoſtáć. KochMRot A2 [ogółem 4 r.].

Cnotá ſtrzępioná/ Szwab bez ogoná. RejZwierc 238v.

Ale gdy do dobrego muśi idź piechotą/ Bo y o ſzkápę trudno gdy iecháć zá cnotą. RejWiz 22v.

Vbior cnocye nie pomaga. RejWiz 100v marg, 15v marg, Dd3v; RejZwierc 211v, 222, 238v [ogółem 6 r.].

Słába vrodá bez cnoty RejWiz 4 marg, Dd2v; Bowiem poſag/ vrodá/ zacność/ obycżáie/ Záwżdy to wſzytko ſtoi/ bez cnoty/ zá iáie. RejZwierz 45v, 66v [ogółem 4 r.].

Złoto do złotá idź/ gdy Miecz y Cnotá/ Więtſza ieſt v Polaków niż tá ſkrzyniá złotá. BiałKat d4v.

Bez cnothy cżłowyek źwirzę. RejWiz 194v marg, Ce4.

Wyrażenia: »cnota bohaterska« (1): nieśmiertelna pámiątká cnoty Boháterſkiey. Odyſſea Homerowa nic inſſego nie ieſt iedno żeglowánie [...] Vlyſſeſá Itáceńſkiego KlonFlis A3v.

»głowna cnota« (4): GórnDworz I5, X4v; Z tych głownych cnot/ ine cnoty náſtępuią GórnRozm L2v, L2v.

»gniazdo cnoty« [szyk 2 : 1] (3): Abowiem ſláchectwo práwe ieſt iákaś moc dziwna á práwie gniazdo cnoty/ ſławy/ káżdey powagi y pocżćiwośći. RejZwierc 52; ModrzBazStryj ¶ 2v; A iż w tym domu Cnoty gniazdo vpátrzono WisznTr 2.

»cnoty krolewskie« [szyk 3 : 2] (5): StryjWjaz D; gdy nam dał Krolá/ wedle ſercá ſwego/ wielkich cnot krolewſſkich y práwie Chrześćiáńſkich pełnego Sthepháná SkarJedn 375; ActReg 126; MAſz Polſko Paná, maſz oyca práwego, Wſzech cnot przeſławnych krolewſkich pełnego. KlonKr F4; SkarKaz )(3v; [cf a. SkarŻyw A2v].

»owoc cnot« = virtutis fructus Modrz (4): habit/ to yeſt/ wſpoſobienie a owoc cnot/ ſtoi zawżdy cały KwiatKsiąż A4; RejZwierc 131; ModrzBaz [41]; KochFrag 49.

»pogańskie cnoty« (1): (to ieſt áni záchowánie zakonu Moyzeſzowego/ áni Pogáńſkie cnoty) w Chriſtuśie nic nie ważą WujNT 664.

»cnota polska« [szyk 3 : 3] (6): OrzRozm Lv; O mężna Polſka cnoto/ toć v ćiebie nie podleyſzégo nád śmierć nie ieſt. OrzQuin R2v; StryjKron 607; GrochKal 20; PowodPr 43; Nicći wam iednák po tym/ w Polſzcześćie zrodzone/ Cnot Polſkich obyczáiow dobrze wyćwiczone ZbylPrzyg B4v.

»cnoty przodkow, ojcowskie« [szyk 6 : 4] (6 : 4): BiałKaz I4; Záś ſynowie ich/ iáko dáleko od oycowſkich cnot y godnośći wyrodźili ſię [quam altae virtutis patrum degeneres]? ModrzBaz [41]v, 141v; SkarŻyw 478; człowiek/ á zwłaſczá národu Szlácheckiego czći ieſt y poważenia godny/ y dla ſwey/ y dla prżodkow ſwych cnoty GórnRozm E4v; PaprUp A4; Calep 298a; Z tąd omierzł [Popiel] Lechom tákiemi ſpráwámi. Márny odrodku, czemuześ też w cnoty Nie wſzedł oycowſkie, iák w inſłe [!] kleynoty? KlonKr B2; CiekPotr 24; KlonFlis A2.

»rodzona (a. wrodzona, a. urodzona), przyrodna cnota« = virtus innata JanStat [szyk 14 : 13] (26 : 1): Nie z bogactw áni z ſláchectwá Trzebá pátrzyć przyiaćielſtwá. Ale ze cnoty wrodzoney/ Y rozumem ozdobioney. BierEz S2, S2; RejZwierz 14; Dos etiam significat, quicquid alicui datum est, vel a natura, vel ab hominibus, Przirodzona cnotá. Mącz 95a, 144c; GórnDworz B8, Ff3; RejZwierc A3, 18v, 60, 236v; MycPrz I A2v; WierKróc A4; StryjKron 707; Ano święći przodkowie oni mili náſzy/ nie máiąc áni piſmá/ áni żadnego vpominánia/ áni praw żadnych vſtáwionych ná ſię/ tylko ták z przyrodzoney cnoty ſwoiey/ pátrz iáko pięknie/ trzeźwie/ pobożnie/ żyli WerGośc 262; WisznTr 19; PaprUp Cv, F3v, K4; OstrEpit A2v; SarnStat 839, 915, 934; CzahTr D; GosłCast 35; KlonFlis G4v; SzarzRyt B4v.

»cnota rycerska, rycerstwa« [szyk 2 : 1] (2 : 1): Tám znaydzyeſz Achilleſá/ Priamá/ Hektorá/ [...] Znaydzyeſz iáko ſwą cnotę rycerſką záchowáć RejWiz 17; KochJez B4; ZawJeft 13.

»szkoła cnot« (1): áby też oni tákże ſwoie Dwory nie zá co inſzego v ſiebie mieli/ iedno zá ſzkoły wſzelákich cnot [scholarum virtutum omnium] ModrzBaz 14.

»cnota szlachecka« (2): Bo co niektorzi powiedáią/ iż cnoćie ślacheckiey [virtuti hominum equestris ordinis] ma być ták wiele pozwolono/ áby im wierzono/ że oni okrom poimánia ſtáwią ſię do ſądu ModrzBaz 85; SzarzRyt B4v.

»święta (a. świętobliwa) cnota« [szyk 26 : 17) (43) : Acż drudzy s ſwiętą cnotą záwżdy idą zgodą RejWiz 76, 34, 58v, 76, 77, 79v (12); RejZwierz 21, 77, 111v; OrzRozm E2v; GórnDworz Hh3; RejZwierc 23, 50v, 54v, 71, 142v (11); StryjWjaz Av, A2v; ModrzBazStryj ¶ 2v; PudłFr 10, 61; PaprUp A3; ZawJeft 8; KochFrag 14; KołakSzczęśl C3; KlonKr F4; CzahTr [D2] [2 r.]; GosłCast 12; SzarzRyt A4, Dv.

»wzor cnot« (1): iáko rzecż piękna y droga milcżąc ſama do ſiebie ćiągnie: tak wzor cnot [...] dziwnie ſercá do ſiebie wabi. SkarŻyw A3v.

»(za)cna cnota« [szyk 15 : 4] (19): RejJóz D5v marg; KrowObr A; Nye vmrze Alexánder y Scipio Rzymſki/ Nadobnie zacna cnotá ozdobiłá wſzytki; RejWiz 99v, 7, 28, 98v, 137, Cc4; KwiatKsiąż G3v; GórnDworz Y4; RejZwierc B4v [2 r.], 214, 227; ModrzBaz 8, 12v; GórnTroas 4; SarnStat 330; GosłCast 72.

Szeregi: »cnota, (a) bogobojność« (3): A thák ſtáraymy ſie iedno pilno/ wziąwſzy ſobie rozum/ cnotę/ á bogoboyność ná pomoc RejZwierc 115v, 14, 130.

»cnota, (a, i) bojaźń boża« [szyk 8 : 1] (9): RejWiz 49v; Bo ſmácżneć ſą dáry/ vpominki/ y ine dobrodzieyſthwá/ ále záwżdy ma być ſmácżnieyſza cnotá á boiáźń Boża. RejZwierc 147, 60v, 67v [2 r.], 138, 146; GrabowSet A2v; CiekPotr 24.

»czystość, (abo) cnota« (2): ále tho poſzło s cżyſtoſći ſercá náſzego ábo s cnothy HistAl E6v; GosłCast 3.

»(ani) dobroć (a. dobrota), (a, i, ni) cnota« [szyk 8 : 4] (12): Pánowye zwirzchni dla ſwey dobroći á cnoty byli by bogowie GliczKsiąż H2v, P7; RejWiz 175v; KochZuz ktv; Mącz 280d, 323c, 366d; KuczbKat 400; RejZwierc 102; PaprPan I3v; SkarŻyw 270; Calep 136a.

»cnota, (a, i) dowcip« = virtus, (et) industria Modrz, JanStat [szyk 6 : 1] (7): Piękneby ſpieránie miedzy obywátelmi było o cnotę á o dowćip ModrzBaz 74v, [41], 42v, 61v, 74v; SarnStat 573; GosłCast 9.

»cnota, (a, i) dzielność« [szyk 14 : 5] (19): Maſz W. M. wielką teraz pogodę ku okazániu cnoty/ y dźielnośći Senátorſkiey ſwey OrzRozm A4, C4; KochSat [C2]; GórnDworz I2, Y8, Kk3v; RejZwierc [282], 103v; Oczko A4; StryjKron 76 [2 r.], 411, 707; Y wſzyſtkiégo rycerſtwa przypominał cnoty/ Y dźiélność oſobliwą KochJez B4, A2v; PudłFr 36; GórnTroas 52; OstrEpit A2v; KlonKr F2v.

»cnota i familija« (1): W cnoćie y w Fámiliey/ v wſzech záwołána. PaxLiz C.

»fortuna i cnota« [szyk 2 : 1] (3): ForCnR kt; ForCnRWiet Av; In eo bello et virtus et fortuna enituit Tullii, Ná tey woynie cnotá y fortuná Ciceronowá okazáłá ſie. Mącz 247d.

»cnota, (a, i, a(l)bo) godność« = virtus, virtus et dignitas Modrz [szyk 22 : 2] (24): KochSat C; [białegłowy] naydzieſz/ ktore oycem ſwym/ ábo bráciey/ ábo mężom/ w cnothach/ á w godnośći ſą rowne GórnDworz Z6v, E6v, I; á onym ktorzi ſą niżſzego rodu/ á nieták możni/ y nie ták bogáći/ niepomálu [!] w cnoćie y godnośći náganiáią. ModrzBaz 19, [41]v, 43, 45 [2 r.], 50, 51v [2 r.]; KochFr 121; KochMRot B; KochTarn 75; PudłFr 75; PaprUp D2v, F3v; KochFrag 49, 50; obiecuiemy [...] w ich ſtárádaẃnéy czći y doſtoynośći [...] záchowáć y oné/ wedle cnoty y godnośći káżdégo á vpodobánia náſzégo [...] ná Vrzędy [...] przekłádáć SarnStat 1192, 115, 330, 1062.

»cnota, (i) ludzkość« (3): GórnDworz Ee; PudłFr 40; Iáko Alexándrowi/ kthory zápomniawſzy ſwey cnothy y ludzkośći/ Káliſteneſá/ iż go iáko Bogá cżćić nie chciał/ okrutną męką zábił. Phil G4.

»cnota a (i) łaska (a. łaskawość)« = virtus et benignitas JanStat [szyk 5 : 2] (7): dla wielkiey łáſki á cnoty mężá wáſſego naſláchetnieyſſego/ á krołá iego miłoſći March1Wiet Av; RejWiz 122; RejZwierz 19v marg; Ktory to Przywiley we wſzyſtkich punktćiech [...] zá pewną wiádomośćią/ łáſkáwośćią/ y cnotą nam wrodzoną [...] potwiérdzamy SarnStat 915, 839, 934; GosłCast 3.

»cnota, (i, a, abo) mądrość« = virtus et prudentia a. sapientia Modrz [szyk 8 : 6] (14): Doctory/ Phariſeuſze [...] niebyli wedle boga mądrzy ani dobrzy/ a przedśię przed światęm abo cnoty abo mądrości tituł mieli MurzNT 111; KwiatKsiąż F3v; Virtute ac sapientia ita munitus est, Ták ſie w mądrość y cnotę opátrził. Mącz 237a; OrzQuin T4; ModrzBaz 6, 19v, 24v, 47v, 114v, 138; Dziś ieſli co maſz, o to ſię pytáią, Cnotá y mądrość máło mieyſcá maią. KlonKr A4v, F; PaxLiz A3; KlonWor 7.

»cnota, (i, abo, lub) męstwo; z cnotą męstwo« = virtus Modrz [szyk 18 : 7] (24; 1 ): Iż go tylko dla ſpráwy ſławney/ męſtwá/ Cnoty/ Obráli StryjWjaz A4; S cnotą męſtwo tu naydzyeſz choć żádney vrody PaprPan K, A4v, Kv, Dd2v; ModrzBaz 4v, 6, 14, [16], 39 (12); SkarŻyw 187; WerGoścPapr 202; PudłFr 58; Leſko Xiaze Sierackie/ bel Pan rowni tztnota y meſtwem przodkom ſwoim. PaprUp B3v; KochFrag 41; KlonKrGum Av; CzahTr G; ábowiem w oney náwie świętey/ wiozł ſię práwie bránt y wſzytko iądro cnoty y męſtwá Greckiego KlonFlis A3v.

»cnota, (i) miłość (a. miłosierdzie)« [szyk 3 : 3] (6): pátrz iáko beſtia/ Cnotą y miłoſierdziem/ złego cżłeká miya. RejZwierz 119, 135v; RejPos 119v; KmitaPsal A3v; oni Deciuſowie ktorich mieloſc y cnote przeciwko oitziznie opowiedaia PaprUp F3; GórnTroas 5.

»nauka, (a, abo, i) cnota« = virtus et doctrina, doctrina et probitas Modrz [szyk 10 : 8] (18): á radoſć ſie takim nie rodzi, iedno z cznoty á z nauki BielŻyw 146; KwiatKsiąż A4v, F4; Ornatissimus homo, Wſzelákiemi cnotámi y náukámi obdárzony. Mącz 269b; GórnDworz X5, KK5v; RejPos 56; RejZwierc 24; áby żaden tego vrzędu nietrzymał/ iedno ten/ ktoryby od ſzkoł iáwne świádectwo o náuce y cnoćie miał. ModrzBaz 132, 43v, 74, 133; PudłFr 12, 14, 40; ZawJeft 35; KochPij C3; LatHar 512.

»cnota a niecnota; cnota z niecnotą« (1; 2): Cnotá z Niecnotą RejZwierc B3v, 231, 268. [Ponadto w innych połączeniach strukturalnych 30 r.].

»cnota, (i, a) obyczaje« = mos atque virtus Modrz [w tym: dobre (8), poczciwe (4), piękne (3), (za)cne (2)] [szyk 33 : 5] (38): Bacż cnotę y obycżáie/ Ktorać dobry vmyſł dáie. BierEz B3; BielŻyw 35; RejJóz kt; RejWiz 51; Snadź ten náſz gdzyeś Trzecieſki/ tey ſzkoły záchwyćił/ W cnotach y w obycżáioch/ by ſie przy nich ćwicżył. RejZwierz 75v, 61v, 65, 70; OrzRozm R2; KwiatKsiąż B4v; RejAp AA4v; GórnDworz V7; RejZwierc A3, 8, 17v, 18v [3 r.], 20v (15); PaprPan G2; ModrzBaz 9v; Niechay kto chce cżyta Hiſtoryki/ obacży iákich obycżáiow y cnot/ ći Ceſárze byli NiemObr 141; PudłFr 57; PaprUp A4, A4v; KochPij C3; SkarKaz 311a; CiekPotr 24; ZbylPrzyg B, B4v.

»cnota, (i, a, albo) poczciwość; cnota z poczciwością« [szyk 19 : 8] (19; 8): RejWiz 5v, 9v, 28v, 43v, 76v, 79; RejZwierz 33v; áby páná od rzecży nieſłuſznych odwiodł/ á przywiodł go ná drogę cnoty/ y pocżćiwośći. GórnDworz Ee3, Ee5; Wielki tho rozum ktho ſie ſam rozmierzy/ A ſławney cnocie s poććiwoſcią wierzy. RejZwierc 219v, 12, 38v, 60v, 71, 96 (13); StryjWjaz A2v; Phil H4; SkarKaz )(3, 277a; KlonWor ded **3.

»cnota, (a, i) pokora; z cnotą pokora« [szyk 3 : 1] (3; 1): BielKom F4v; RejWiz 60; PaprPan Bb2; Com ſłychał z młodych lat mych że cnotá pokorá/ Nie miewáły kochánia y mieyſcá v dworá CzahTr D.

»cnota, (a) powaga« [szyk 2 : 1] (3): Homo eo splendore, ea virtute qua omnes existimatis, Człowiek yeſt tey powagi/ tey cnoti yáką mu wſzyſcy prziwłaſzczácie. Mącz 409c, 192d; OrzJan 35.

»cnota, (i, a) powinność« = virtus et officia Modrz [szyk 8 : 3] (11): RejWiz 49v, 106v; RejZwierz 76v; RejPos 54; Powiedział krol: Iż ia wolę gwałt ocżom vcżynić niżli cnocie á krolewſkiey powinnośći ſwey. RejZwierc 47, 43, 94; To práwá ktore z przyrodzenia vrosły/ Filozofowie pilnie wyłożyli/ ktorzi o cnotách y powinnośćiách piſáli. ModrzBaz 74, 10v, 64; SkarŻyw 269.

»cnota, (i, a) prawda« [szyk 7 : 6] (13): BielŻywGlab nlb 11; RejKup d4; RejWiz 41v; RejZwierz 138; RejAp 170; A cnoty/ prawdv/ miáry ſtrzeż pilnie iáko oká w głowie. RejZwierc 25v, 51 [2 r.], 70, 85; PaprPan F4v, Ff; KochMRot C.

»przyrodzenie a (i) cnota; z przyrodzeniem cnota« (3; 1): RejWiz 101v, Cc4; Niech fárbuie káżdego s przyrodzeniem cnotá RejZwierz 2v; Ale y przyrodzenie/ y cnotá poććiwa/ Nie śćirpi o tym milcżeć co ieſt rzecż prawdziwa. RejZwierc 240v.

»rozum, (a, i, ani) cnota; rozum z cnotą« [szyk 55 : 33] (70; 18): MetrKor 31/621, 622; Gdzye rozum ſzcznothą dobry żkłath RejJóz L5v marg, L5v; Bowiem kto ſie rozumem s cnotą nie ſpráwuie/ Ieſt korek ná łáńcuſzku co wſzytkim kugluie. RejWiz 47v, 7v marg, 9v, 14, 19v, 47 (14); RejZwierz 48v, 51v, 61v, 63v, 77v (8); OrzRozm A3v, Q2; KwiatKsiąż E2; GórnDworz B8, Gg5v, Hh6; RejZwierc B4v, 4v [2 r.], 5v [2 r.], 6, 13v (44); PaprPan G, Nv, R; Król náſz ták mądry v nas/ [...] właſnéy cnoćie y cáłému rozumowi ſwą cénę vſtáwi Oczko A4; PudłFr 14, 36; GórnRozm E3v, E4v; GostGosp 6; KochPij C3; OrzJan 41; LatHar +3.

»cnota, (i) rycerstwo« (2): SeklKat A2v; Z tąd mię Habdánkiem zową/ gdym w Polſzce godnośći/ Z Cnót y z Rycérſtwá doſtał/ Szlácheckiéy wolnośći. BiałKat d4v.

»cnota, (a, i) sława; cnota z sławą« [szyk 31 : 26] (48; 9): Ták mu ſie zda iż wſzytko zá pieniądze znaydzye/ Sławę y cnotę kupić co nie bywa w prawdzye RejWiz 77v, 9v, 10, 17v, 28v, 43v (11); RejZwierz 90; KwiatKsiąż O4; RejZwierc Av, 12 [2 r.], 14, 37, 38v [2 r.] (28); PaprPan H3, Mv; SkarŻyw A2v, A4, 357; ZawJeft 8; GrochKal 4; gdyż prawdziwa cnotá y ſławá nie potrzebuie ludzkiey chwały. Phil I2; KołakCath C3v; Bo choćiaſz nie porownam máiętnośćią z możnym/ Leć cnotą z dobrą ſławą ſtánie o bok z kożdym. CzahTr K, K, K2, L4; GosłCast 41; KlonWor ded **3; SzarzRyt C2v.

»cnota, (a, i, abo) sprawa« = virtus et actio a. facinus Modrz [szyk 26 : 7] (33): RejWiz 186; Pátrzże ná to cne panię/ tego Tęcżyńſkiego/ Stáre cnoty y ſpráwy/ znaydzyeſz w leciech iego. RejZwierz 61v, 20; BielKron 189v; Prot D3; GórnDworz Z6; RejPos A3 [2 r.]; RejZwierc A3, 14v, 67, 91v, 105 (11); WierKróc B2; PaprPan Dd2v; ModrzBaz 7v, 15v, 17v, 42v, 65v, 74v; StryjKron 667; KochJez A4v; téż y w cnoćie/ Y w ſpráwách ſławnych ſwoich przodków niech dźiedźiczą KochEpit A4, A3; KlonKr B3v; KlonWor 8.

»cnota, (i, a) sprawiedliwość; sprawiedliwość z cnotą« [szyk 11 : 4] (14; 1]: Panowie ſędźié/ o waſzey ſprawiedliwoſći ij tznocie/ tákowo wſzytcy ludźie domnimanié maią ForCnR D4v; RejWiz 121; RejZwierz 11; BielKron 62; RejAp 170; Proſzę cie w ktorym kráiu czo dobrego vkáſz/ Kędy ſpráwiedliwośći s ſwiętą cnotą nie máſz. RejZwierc 212, 51, 148, 148v, 225v; SkarŻyw 243; Phil L2; KołakSzczęśl C3; SkarKazSej 700a; KlonWor 67.

»cnota a (i) stałość; cnota z stałością« = constantia et virtus Modrz [szyk 5 : 5] (8; 2): tak iż tilko ſama ſmierć cznotę á ſtałoſć cirpliwoſci Diogeneſowi odięła BielŻyw 71; RejJóz I6v; Ieſli cnotę s ſtałoſcią mocnie záchowacie/ Pewnie że ty zá ſobą dobrewroſzki macie. RejZwierz 34, 57v; RejZwierc 94, Aaa3; WierKróc A3, A4, Bv; ModrzBaz 116.

»cnota i stateczność« (1): áni ty miłuieſz/ Iedno w kim cnotę/ y ſtátecznosć czuieſz. KochFr 65.

»cnota a (i) sumnienie« [szyk 4 : 2] (6): RejWiz 103; RejPos 253v; RejZwierc 37, 41, 42; Lecz pátrz coś winien cnoćie y ſumniéniu GórnTroas 50.

»cnota, (a) szlachectwo« [szyk 1 : 1] (2): Mącz 143d; á gdzieſz tu on nawdzięcżnieyſzy kwiát cnotá á ſláchectwo ſłuſznie zákwitnąć może? RejZwierc 64.

»cnota, świątość (a. świątobliwość)« (2): Pobudzała mie też ktemu iey miłoſci cznota wyſoka/ ſwiątoſc zywota niepoſpolita y bogoboynoſc niewymowna WróbŻołtGlab A2v; GroicPorz B.

»cnota i (a, ani) uczynek« = virtus et factum Modrz [szyk 6 : 2] (8): KlerPow 2; oto zawſze praczuią aby ich wyſſoka cznota y vczinki zgadzali ſię zych ſlachetnim vrodzenym SeklKat A2, A2v; RejPos 58; ModrzBaz 39v, 42, 59; SkarKaz 311a.

»wiara (a. wierność), (i, a) cnota; cnota z wiarą« = fides et virtus Mącz, Modrz [szyk 17 : 13] (29; 1): RejJóz Lv; Widziſz w iákiey zacnośći pieniądze á złotá/ Ze przedáyna y wiárá/ przedáyna y cnotá. RejWiz 58v, 63, 137, 156v; Mącz 11c, 251a, 463b; OrzQuin D4; RejAp 76v; RejPos 351 v; RejZwierc 244; ModrzBaz 18v, 20v, 29; ReszPrz 74; BielSen 17; PudłFr 76; KochProp 6; nietakich [nam kasztelanow potrzeba] [...]/ ale Mezow godnich/ tznoti y Wiari pelnich/ bo mowi Bernat Swieti Qui de dignitate non venit honor, non honor ſed adulatio eſt. PaprUp Ev; ActReg 30, 31; Phil O3; KochFrag 49; OrzJan 112; SarnStat 360; CiekPotr 18; CzahTr [D]v; GosłCast 9, 56.

»cnota, (i, a) zachowanie« [szyk 5 : 3] (8): A wiele ten celował/ w Polſzcże cudzoziemcow/ Záchowániem y cnotą/ y Włochow y Niemcow. RejZwierz 76; Proicere virtutem patriam, Cnoty á záchowánia oycowskiego pozoſtać. Mącz 162d, 40c, 143d, 165c, 172a, 237b, 406a.

»zacność, (i) cnota« [szyk 5 : 4] (9): RejWiz 76, 77; RejZwierc 103v; BiałKaz H2; o cnoćie y zacnośći [virtuti et dignitati] wſzytkich iednáko rádźić y myślić. 6. żadney cżęśći Rzeczypoſpolitey nieopuſzcżáć. ModrzBaz 15; SkarŻyw 187; GrabowSet Mv; WitosłLut A5; SapEpit Bv.

»cnoty, (i) zasługi« = merita a. obsequia et virtutes JanStat [szyk 4 : 2] (6): BiałKaz Hv; ModrzBaz 66v; Gdyż tuteczni obywátele zá ſwoie zaſługi y cnoty nád przychodnie ſłuſznie máią bydź przekłádáni SarnStat 71 [idem 909], 593, 909; KlonWor 14.

»cnota i (a) żywot (a. życie)« [przeważnie z: dobry itp.] (9): rodziczowie tilko przyrodzenie dawaią, ale miſtrzowie cznoty y dobry żywot. BielŻyw 89; GliczKsiąż I2v; RejAp 158v; RejZwierc 65, 112v, 144v; GórnRozm H2v; KochFrag 42; GosłCast 4.

Personifikacja (74): przyiąl ią kor tznot/ chwálątz ią z iéy nieporuſſeniá OpecŻyw 183; Bo pokuſa rozmáicie łowi [...] Snad by mię iuż namową wzruſzyły/ By mię corki cnoty odſtąpiły BielKom Fv, nlb 6; Pocżćiwość/ á przy niey ieſt pánią ſtárą Cnotá RejWiz 23v, 3v marg, 6, 7v, 33v, 101v, Cc4; A wſzákoż miła cnotá/ y w ſukience ſzárey RejZwierz 115v, 3v [2 r.], 91v; Prot D4v; GórnDworz D; Abowiem to iey ſanecżki ná ktorychby ſie narádſzej woźiłá/ ozdobna cnotá. RejZwierc 104v; A przed tymi iey wſzetecżnemi dworzány wierz mi iż ſie trudno do cnothy przebić. RejZwierc 122; Niech ſie nie chłubi nikt bogáctwem/ bo tho wſzytko plewy/ kto tego niepomiernie vżywa/ á iż v tego nie będzie cnotá ſzáfárką á rozum podſkárbim RejZwierc 145; Ieſliś nie łotrem/ Bądź cnocie kmotrem. RejZwierc 238v, A5v, 22v [3 r.], 68 [3 r.], 122 marg, 122v [2 r.] (26); Cnotę ten właſną mátkę ták ma s przyrodzenia PaprPan O2, Ev, E2, E3, H3, N, N4v; Ziębnie bo cnotá/ gdy widźi/ áno cżeść iey należącą/ odeymuią od niey ModrzBaz 39; KochPam 80; GrabowSet F4; RybGęśli D4; SarnStat 144; Tám gdy cnotá miſtrzyni nigdy nie zdeptána/ Zywot więc nákieruie/ nigdy nie ſkálána GosłCast 44; KlonFlis G2.

Wyrażenie: »święta cnota« (1): RejZwierc 223 cf »sumnienie z cnotą«.
Szeregi: »cnota, (i) fortuna; cnota z fortuną« [szyk 4 : 4] (3; 5): BielKom B4v; Cnotá s Fortuną rozno s ſobą chodzą/ A nigdy w iednym gmáchu ſie nie zgodzą. RejZwierc 211v, A5v, 21v, [121]v [2 r.], 211v, Aaa4.

»cnota, (a) rozum; cnota z rozumem« (4; 4): Aby ſie y ſpráwy/ y poſtháwy/ y ſłowká/ práwie ſciągáły do onego celu á do onego znáku/ gdzie cnocie z rozumem goſpodę zápiſano RejZwierc 19; Abowiem przez ty dwie woyſká trudno ſie inácżey przebić maſz/ ieſliże cnothá/ rozum/ á boiazń Boża nie będą wárterzmi około ciebie. RejZwierc 126v, A5v, 21v, 22 [2 r.], 23, [121]v.

»sława z cnotą« (3): A do portu ſie pytaycie. Gdzie ſławá s cnotą wyſiádłá RejZwierc Av, Av [2 r.].

»sumnienie z cnotą« (1): Naſroſzſzy to dwá z miotłą bákáłarze/ Kogo ſumnienie s ſwiętą cnotą karze. RejZwierc 223.

a. Cnoty chrześcijańskie; virtus Murm, Mymer1; dos animi, sanctitas Mącz (812): Bo tznoty/ a grzechy ſtátz ſpolem niemogą w ſertzu cżyſtem OpecŻyw 37; ſynowim bożému przybytek vcżynil/ a ze krwie twé cialo iemu ſprawil ij wſſytkimi tznotami napelnil OpecŻyw 186, 2 [2 r.], 2v, 8, [34]v, 37 (24); OpecŻywList C; OpecŻywPrzedm C3 [2 r.], C4 [4 r.]; Sąciem wżdy ludźie cznót wybornych/ ktorzy iego [Jezusa] nauki aż do ſmierći naſladuią. ForCnR A3v; PatKaz II 48, 77v; ludzye bogouye dla cznot rzeczeny ſą a zly gorſzy yeſt nyſz ktora beſtya PatKaz III 141v; Iedennaſna regula ſzwyątoſzczy yeſth okraſſenye uewſzytkych cznotach PatKaz III 150, 96 [2 r.], 109 [2 r.], 115v, 122v, 129v (20); Mymer1 3v, 33, 34, nlb 1v; TarDuch B3v; WróbŻołt A3; To ieſt głowá/ náſſá á pan náſz przez vznánie á pokorę náſſę/ ktora ieſt głowá wſſytkich cnot RejPs 186v, 104v, 126 [2 r.], 188v; SeklKat Xv; KromRozm I B3v, B4; MurzNT 4 marg, 93v; KromRozm II e3, e4; KromRozm III M8; Wierni náucżiciele máyą cnotámi być oſwieceni iáko gwiazdy. LubPs E2v marg, I4v [2 r.], S6v, X4v, Z3, bb2 marg; KrowObr 107, 133v, 152; RejWiz 186v [2 r.], 187; Leop AAA2 [2 r.]; Roſtropność/ ſzoſta. Y To nie mnieyſza cnotá/ w ſłuſzney roſtropnosći RejZwierz 132v, 113v, 132v, 133; Nápominánie ku miłośći/ czyſtośći/ y inſzym cnotam. BibRadz Hebr 13 arg, I *4, 2.Mach 15/17, Philipp 4/8; BielKron 137v; RejAp 187, 189v; GórnDworz Ff8; Kſiążę to ieſtći káżdy cżłowiek krześćijáńſki vbogácony cnotami przez moc krztu świętego HistRzym 53v, 30, 47, 47v [2 r.], 48, 50v (22); ſam Pan potym tę cnotę miedzy inemi cnotámi wyſławić y błogoſławić racżył/ mowiąc ták: Iż błogoſłáwieni pokorni á ſercá ſpokoynego RejPos 271v, B2, 23, 64v, 106v, 199 [2 r.] (18); BiałKat 91, 148v, 151, 248v; KuczbKat 90, 140, 195 [6 r.], 205, 310, 425v [2 r.]; A Iż prawdá ná wſzytki cnoty ieſt práwie iáko Máiowy deſzcż ná wſzytki ziołá RejZwierc 82v; Wiárá ieſth ſzcżep wſzech cnot. RejZwierc 129 marg, 82, 82v [2 r.], 96 marg, 106v, 116 (16); Pirwſza tedy cnotá w ktorey tu żyć mamy/ ieſt Mierność ábo Trzeźwość. RejPosWstaw [212]; Druga cnotá ktorą po nas mieć chce náuká Páná Kryſtuſowá/ ieſth Spráwiedliwość. RejPosWstaw [212]v, [212], [212]v [2 r.], 22, 44; WujJud 99, 103, 106, 217; WujJudConf 101 [2 r.], 190v; BiałKaz Mv; PaprPan R4; ModrzBaz 68; SkarJedn A5v [2 r.], A6v, 71, 187, 375; KochPs 7, 21, 36 [3 r.], 43, 48 (23); y wielce ſię w cnoćiech żywotá Chrześćiáńſkiego w práwił. SkarŻyw 86; Do klaſztoru z Biſkupſtwá vcżyć ſię cnot kápłáńſkich poſzedł. SkarŻyw 291 marg; A oſobliwie vmiał fundámenty y korzenie cnot y wyſtępkow ludzkich odkryć y vważyć/ ſkąd co pochodziło SkarŻyw 332; Był wielki cżłek wonnośćią cnot wſzytkich ozdobiony SkarŻyw 546, A2, A4, A4v [2 r.], A5 [2 r.], A5v (138); CzechEp 12; NiemObr 78, 79; WerGośc 203; WerKaz 306; ArtKanc H15v, K8, L19v, P5; Proś by cnoty kwitnące We mnie mnożył GrabowSet I2v, Fv, G, Mv, M4, M4v, Ov; Doſyć dobrze y ten tylko w cnotách poſtępuie/ ktory ſię grzechow śmiertelnyeh wiáruie LatHar 250, +3v, 1, 18, 32, 38 (76); KołakCath C3; KołakSzczęśl C2, C4v; WujNT 222, 463, 540, 673, Philipp 4/8 (19); ieſli tákie ſtáránie vcżyni/ że ſię ná te dwie cnoćie z dáru Bożego zdobędzie WysKaz 4, )?(2v, 41 [4 r.], 44 [2 r.]; SiebRozmyśl A3, E3v, G, L2v [2 r.], M2v; Oboie ty dwie cnoćie wſtrzymywáłość y poſłuſzeńſtwo ſławnie wypełnili oni czterzey młodźieniaſzkowie w Bábiloniey SkarKaz 121a; Chrześćiánie nikomu ſię do cnot nie máią dáć vbiegáć. SkarKaz 312b marg; iż kto czuyny o ſobie á práwym ieſt vczniem tego Páná/ á ma w ſobie cnoty Apoſtolſkie SkarKaz 552b, 120b [5 r.], 121a [2 r.], 242a, 278a, b (29); Trudno tám cnotá kwitnąć ma/ gdźie náuczáią: iż ſámą wiárą bez dobrych vczynkow zbáwion być káżdy może. SkarKazSej 686a, 686b marg, 687b, 688a [2 r.], 695b.

W połączeniu z nazwami poszczególnych cnót [cum G] (21): PatKaz III 108v; pięć ich przyſzło s pięknemi przypráwámi á s pięknemi gotowoſciámi ſwoiemi/ tho ieſt/ z ochędożonemi cnotámi mocney wiáry á ſthałośći ſwoiey RejPos 241; Táki ieſli co wnábożeńſtwie opuśći/ z cnoty poſłuſzeńſtwa wſzytko ſię mu v Páná Bogá nágrodzi SkarŻyw 335, A2v, 41, 298, 332 [2 r.], 354 (12); poſłuſzeńſtwá cnotą/ Ziednáłá wam od Páná dar ſczęśćia miłégo ZawJeft 42; rácżże nam dáć cnotę pokory prawdźiwey LatHar 619, +5v, 628; SkarKaz 116b, 121a; Bo gdźie ludźie máią boiaźń Bożą/ y cnoty pobożnośći [...]: tám rząd dobry SkarKazSej 686a.

W charakterystycznych połączeniach: cnota bogomyślna, dobra (12), doskonała (15), kapłańska (2), kwitnąca, nadobna, nieposlednia, niewymowna, niewysławiona, niewysłowiona, niezliczona, niezmierna, okazała (17), osobna, piękna (2), pobożna, powinna, prawa, przednia (7), rozliczna (2), rozmaita (13), sławna, wielka (48), wyborna, wysoka (15); cnot doskonałość (8), fundament (8), głowa, jasność, krolowa, matka (3), obfitość, okrasa (2), okwity, przykład (7), skarb, sława (2), wonność; w cnotach doskołość; cnoty (cnot) ćwiczenie, dostępić (dostąpienie) (3), mnożyciel, nabyć, napełniony (napełnić, pełny) (9), naśladować (naśladowanie, naśladownik) (14), pilnować (pilnujący) (2), przyczyni(a)ć (przyczynienie) (3), przystrzegać (przestrzegać) (2), rozmnożenie (pomnożenie, przymnażanie, przymnażać) (8), skaźca, strzec (3), uczyć się, zachowanie, zamiłowanie; do cnoty (cnot) pomagać, przywodzić (wieść) (3), sposabiać; z cnoty w cnotę iść (2), mnożyć się, postępować (2); cnotam przypatrować się, przyuczać się; ku cnocie (cnotam) napominać, nawrocić się, pobudzać (pobudzenie) (5), postępować, przywodzić; cnotę budować, ćwiczyć, dodawać, miłujący (3), minąć, nabyć, naprawiać, (po)mnożyć (rozmnażać) (5), porzucić, rozszerzać, stracić, szczepić (5), wzgardzić, wysławi(a)ć (3), (za)chować (4), zalecić; w cnoty bogaty, ustrojony, wprawić (się) (2), zdobić; cnotą (cnotami) brzydzić się (2), kwitnąć (kwitnący) (2), napełnić, obdarzyć (2), ochędożony (przychędażać) (2), okraszony (okrasić) (7), oświecony, ozdobiony ((o)zdobić (się)) (12), przechodzący, przybrany (przybrać, przybierać się) (3), sprawować się (2), świecić się, ubogacać (ubogacić (się), ubogacony) (5), ubrany, zasłużyć; w cnocie (cnotach) ćwiczyć się (2), kochać się (5), okazały (2), okraszenie, pomnażać się (mnożyć się, pomnożenie, pomnożony, rozmnażać (się), rozmnożyć) (16), postępować (postępek, postępowanie, postępujący) (17), przechodzić (przechodzący) (3), trwać (trwający, wytrwanie) (7), ubogacić, (u)rość (2), wychowany (2), (za)chować (zachowywać się) (4), (za)kwitnąć (kwitnący) (6), zaprawować, żyć; przy cnocie stać, zostać; cnota rozkrzewiła się, rozkwitła (2), (u)mnoży się (3), wiedzie, zakwitnęła; cnoty niedostaje.

Wyrażenia: »cztery cnoty (głowne, przednie, wysokie)« (7): Murm 206; Tenci też kxięgi vdziałał o naprawieniu obycżaiow dobrych, mowiącz że ſą cztyrzy cznoty duſze, to ieſt opatrznoſć, ſprawiedliwoſć, ſiła olbo [!] moc á miernoſć. BielŻyw 45; KochCn B3v; Phil D2; LatHar ++8v; WysKaz 44; Sćiány niech będą: nádźieiá w obietnicách Bożych [...]. y ony cztery głowne cnoty. Mądrość duchowna/ ſpráwiedliwość/ czyſtość y męſtwo SkarKaz 457a.

»cnoty duchowne, dusze« [szyk 3 : 1] (3 : 1): BielŻyw 45; y táki klaſztor záłożył/ z tákim dobrym ćwicżenim y fundámentem cnot duchownych SkarŻyw 508; SkarKaz 120a, 352b.

»katolicka cnota« (1): Ktoremu do tych Páńſkich krolewſkich y Kátolickich cnot [...]: áby Pan Bog wielkie ſzcżęśćie [...] dáć racżył [...] prośiemy. SkarŻyw A2v.

»cnota krześcijańska (a. chrystyjańska), Chrystusowa, Krystusa« [w tym: w pl (36)] [szyk 42 : 9] (48 : 2 : 1): ForCnRWiet Av; Bom tám zgotował pochodnią ſławnych cnot Kryſtuſá mego LubPs dd2v, gg2; RejZwierz 132, bb3v; BielKron 145; RejPos 173, 250; BiałKat 263v; KuczbKat 5; CzechRozm 240v; Wſzákże żadny cżás ták pogodny do cnot Chrześćiáńſkich/ y ku otrzymániu dárow Duchá S. nie ieſt/ iáko młode á nowe nacżynie SkarŻyw 136; ná táką cnot Chryſtuſowych doſkonáłość wynieśiony był SkarŻyw 534, 57, 74 [2 r.], 87, 117, 124 (21); NiemObr 11, 78; LatHar 22 marg, 134, 235, 247, 348 (10); WujNT Rom 13 arg, 726; WysKaz 41; SiebRozmyśl G3; SkarKazSej 687a, 696a, 701a; [cf »cnoty krolewskie« SkarJedn 375].

»owoc cnot« (1): á owoc cnot świętych/ y ſkarb ſobie zbieray SkarŻyw 353.

»cnota przodkow« (1): á ieſli nábożeńſtwá wiáry y cnoty przodkow ich pochybili wnich: zguby docżeśney y wiecżney [...] cżekać máią. SkarŻyw 358.

»siedm cnot przednich« (3): RejZwierz bb3v, 132; Siedḿ cnot przednieyſzych. RejZwierc 231.

»szkoła cnot« [szyk 2 : 1] (3): SkarŻyw 363, 463; Tyś w grzechách y w złośćiách wychowány/ á oni w ſzkole cnot wſzytkich żywot ſwoy święty wyćwiczyli. SkarKaz 43a.

»cnoty święte (a. świątobliwe)« [szyk 38 : 8] (46): OpecŻyw 23v; OpecŻywPrzedm C3; Tres virtutes Theologice. Drey tugenden do dye lerer der gotheyt von ſagen. Trzy cnoty ſwyęte. Murm 206; HistLan Ev; RejZwierc 73, 82v, 116, [213]; A nazacnieyſze tho były v nich reliquie/ cnoty świątobliwe/ wiárę y náukę zmárłych ludźi nietylko inſzym zálecáć/ ále też y ſwym przykłádem ku náśládowániu podáwáć. WujJudConf 61, 182; StryjWjaz C2; SkarŻyw 14 [2 r.], 29, 74, 134, 143, 192 marg (17); KochMRot C; Przyſzłáſwá ná wielki błąd/ ná tákowe cżáſy/ Gdzie iuż złość z świętą cnotą śmie chodzić zá páſy. BielRozm 4; LatHar 570; KołakCath Bv [2 r.], B2v; SiebRozmyśl L [2 r.], Mv; SkarKaz 82a, 83a marg, 84b, 122a, 348a, Oooob; SkarKazSej 687a, 696a; SapEpit A4.

»trzy cnoty (boskie, głowne, święte)« (11): Murm 206; RejZwierz 113v; OrzRozm E2v, E3v; RejPosWstaw [212]; WujJud 58v; trzy cnoty głowne/ Wiárę nádźieię/ y miłość przypomina NiemObr 78, 79; LatHar ++8v, 508; WujNT 26.

»wzor cnot, w cnotach« (1 : 1): niegodziło ſię wzoru cnot wſzytkich Chrześćiáńſkich [...] zániecháć SkarŻyw [282]; WujNT 1.Tim 4 arg.

»zacna cnota« (1): Bo tego ſam Pan chce po nas/ ábyſmy zacnymi cnotámi náſzymi pobudzáli ludźie ku chwale y ku wyſławiániu Boſkiego Imieniá KuczbKat 385.

»cnoty zakonne« (2): Regułá S. Frańćiſzká [...] ſię [...] chylić pocżęłá/ y pomału niſzcżeć by wniey były cnoty zakonne y Ewánielickiey doſkonáłośći mogły. SkarŻyw 463, 463.

Szeregi: »cnota i (a) bogobojność« [szyk 1 : 1] (2): PIotr z Abrucu Apuliey ziemie Włoſkiey/ rodzice miał vbogie/ tylko cnotą á bogoboynośćią zacne. SkarŻyw 470; SkarKazSej 686a.

»bojaźń boża i cnota; bojaźń boża z cnotą« [szyk 4 : 2] (5 : 1): Boiaźń Boża s cnotámi zá tákich płużyłá MycPrz I C3; KarnNap G2; boiázń Bożą y doſkonáłe cnoty w ſercá ich ſzcżepił SkarŻyw 298, 263; SiebRozmyśl L3v; SkarKazSej 686a.

»czystość i cnota« (2): Ná potłumienie cżyſtośći S. w Piśmie S. záleconey/ y cnoty wyſokiey nowego Teſtámentu/ żadnego do Kápłáńſtwá nieprzypuſzcżą [...]/ ktoryby żony niemiał SkarJedn 347; SiebRozmyśl Mv.

»dobroć i cnoty« (1): a tenżeć przyochędáżá pługawość naſzę dobrocią i cnotami MurzNT A4.

»cnota i doskonałość« (3): y Swiętych Bożych cnoćie y doſkonáłośći vwłocżą LatHar 331, 211, 219.

»cnota, (a, i) dostojeństwo« (3): bo ią buog vcżcijl wielką chwálą/ wyſoką tznotą ij wſſem dóſtoienſtwem. OpecŻyw 5v; RejPos 184v, 271v.

»łaska, (i, a) cnota« [szyk 6 : 5] (11); kozdą laſką kozdą cznotą wyyąwſzy laſką poſzwyączenya zuyelką robothą y praczą nabyla PatKaz III 153, 109, 150v; RejWiz 49v; HistRzym 65v; LatHar 500, 627, 629, 672; WujNT 540, 1.Cor 3 arg.

»mądrość i cnota« (2): OpecŻyw [34]v; W klaſztorze onym było bráćiey cżterdzieśći oſob/ ludzi mądrośćią y wſzelką cnotą przybráne SkarŻyw 183.

»męstwo, cnota« (1): wielebna przycżyná męcżennika twego Sebeſtyaná/ wielkim męſtwem/ rozmáitemi cnotámi/ y rozlicżnemi cudámi wſławionego [...] niechay nam pomocy dodawa. LatHar 440.

»cnota i (a) miłość boża (a. boska, a. ku Bogu)« [szyk 4 : 1] (5): Ták on wiek był ſzcżęſliwy/ y w cnotę á miłość Bożą rodzáyny. SkarŻyw 178, 58, 291, 362; LatHar 134.

»nauka i cnota« [szyk 6 : 4] (10): á rozmawiáiąc z Athánázyuſzem/ y wiedząc wielkich cnot y náuki cżłeká: cżćić go nápotym y ważyć v ſiebie pocżął. SkarŻyw 391, 317, 412; LatHar +6v, 1, 66, 81, 158, 380, 512.

»cnota, (i) obyczaje« (5): PatKaz III 122v; Miał żonę s. Szcżepan [...]/ z ktorą miał ſyná Emeriká/ thychże cnot y obycżaiow świętych iáko ſam BielKron 299v; SkarKaz 83a, 277a; SkarKazSej 688a.

»cnota, (a, i) pobożność« [szyk 10 : 3] (13): á cnoty y pobożnośći wſzelákiey pilnuią SkarŻyw 306, A2, 142, 358, 560; KochMRot B3; CzechEp 11; PaprUp A4v; KołakSzczęśl B4v; SiebRozmyśl L; SkarKaz 549b; GosłCast 10; SkarKazSej 698a.

»poććiwość, cnota« (1): Bo wnet do Wiáry przybędzie Pobożność/ Stałość/ Poććiwość/ Cnotá. RejZwierc 127v.

»pokora, (i) cnota« [4 : 2] (6): SkarŻyw 124, 225 marg, 291; Bo táka záwſze byłá cnotá y pokorá ludźi Kátholickich WujNT przedm 5; SiebRozmyśl F2v, Mv.

»cnota, (a, i) powinność« [szyk 8 : 1] (9): RejZwierz A2v; Iuż nas też iáwnie vcży nie tilko zakon Páńſki/ ále ſámá cnotá á powinność cżłowiecżeńſtwá náſzego RejPos 209v, 173, 221v, 229, 252v; RejZwierc 106v; NiemObr 78; KołakSzczęśl A4.

»cnota i prawda« (1): Zápomina cżęſto cnoty y prawdy dla ktoreyieś ty mężnie gárdło dał LatHar 420.

»rozum, (i) cnota« [szyk 1 : 1] (2): MurzHist A3; O ſproſnośći tey Konf: iáko ieſt [...] przećiw rozumowi przyrodzonemu y cnotom Chrześćijáńſkim/ indźiey ſię mowiło. SkarKazSej 701a.

»cnota, (a, i) sprawa« [szyk 4 : 2] (6): Abowiem ten zły duch záwżdy ſie o to ſtára [...]/ áby ſie ludzie z dobremi ſpráwámi á z dobremi cnotámi nie mnożyli RejPos 23v, 198, 247v, 256, 271v; RejZwierc 141.

»cnota, (i) sprawiedliwość« [szyk 5 : 1] (6): RejPs 127; RejPos 180v; iáko ſłońce iużby ſie rozkwitłá cnotá y ſpráwiedliwość ich. RejZwierc 96, 133; CzechRozm 89; SkarKaz 313b.

»cnota a stałość« [szyk 3 : 1] (4): RejZwierz 113v; RejPos 87; Cznotá á Stałość ſioſtry. RejZwierc 73 marg, 178.

»cnota, (i) świątobliwość (a. świątość)« [szyk 5 : 2] (7): Ale kto miedzy wami w ſwiątoſci ij we tznocie wyſſy/ niecháy bedzie iako námnieyſſy. OpecŻyw 95; HistRzym [39]; RejPos 199; WujJud 50; BiałKaz Kv; SkarŻyw 106; ták przez cnoty y świątobliwość/ kto ſię do Bogá przybliża/ [...] ſzcżęśliwſzym ſię náyduie. KołakSzczęśl A2.

»cnoty i uczynki« [szyk 6 : 4] (10): WróbŻołt Iv; MurzNT 108v; KrowObr 47; Bonifacyuſz [...] był iáłmużnik wielki y winnych cnotách y dobrych vcżynkách oſobliwie ſię kochał SkarŻyw 440, 3, 294; LatHar 396, 472; WujNT 566; SkarKaz 350a.

»wiara, (i, a) cnota« [szyk 11 : 4] (15): mowięm/ wiara a cnota/ ſą chrześcjańſkié ſkarby i kochanié MurzOrt B2; HistRzym 47; RejPos 3, 4, 24, 59v, 87, 180v, 194; BiałKat 206, 263v; RejZwierc 170v; SkarŻyw 358, 509; CzechEp 63.

»cnota i zachowanie« (1): ná ktorey [kapitule] do wſzytkich cnot y záchowánia zakonnego wſłuſzbie Chryſtuſowey/ y ſzukániu zbáwienia przypráwował. SkarŻyw 472.

»cnoty i zasługi« [szyk 3 : 2] (5): ktorego cnoty y zaſługi/ ku kośćiołowi Bożemu Papieſz Zácháryaſz widząc/ krolewſką go doſtoynośćią ozdobił SkarŻyw 519; LatHar 28, 92, 610; SiebRozmyśl Dv.

»cnota i (a) żywot (a. życie)« [szyk 6 : 5] (11): BielKron 145; RejPos 123v, 278v; WujJud 50; SkarŻyw 14, 57, 211, 362, 411 [2 r.]; Chrześćijánie dziatkom ſwoim máią dáwáć imioná nie pogáńſkie/ ále świętych ludzi: áby żywotá y cnot ich náśládowáli. WujNT 196.

Personifikacja (1): WIárę ták málowáli/ oná nágo ſtałá/ A Cnotá ią nadobnie/ vbrána/ witáłá. RejZwierz 113v.

b. Przymioty przypisywane Bogu (9): TarDuch D8; CzechRozm 250; SkarŻyw A3; wywiodł produxit podobnego ſobie duchá/ ktory by był nádány mocámi ábo cnotámi Bogá oycá. CzechEp 258; LatHar 204; ábyśćie cnoty [virtutes] opowiedáli tego ktory was wezwał z ćięmnośći ku ſwoiey przedźiwney świátłośći. WujNT 1.Petr 2/9; Iáko człowieká znamy z twarzy/ ták P. Bogá z dobroći/ z miłośierdźia/ z łáſkáwośći/ z prawdy/ y z innych cnot iego Bozkich SkarKaz 278a.

W charakterystycznym połączeniu: cnoty boskie (Boga) (3).

Szereg: »sława i cnota« (2): ktory nas wezwał właſną ſławą y cnotą [gloria et virtute] WujNT 2.Petr 1/3, s. 808 marg.
c. Talent; zdolności artystyczne; wiedza (24): á ktoriżby znich mniey piękny był, aby ſie tim więcey vcżył, tak aby cznotą ſwą mogł okraſić ſzkaradoſć przyrodzoną. BielŻyw 49; BielKron 101v [2 r.]; KwiatKsiąż A2v; SienLek 30; PaprPan Ff3; y ſą wniem iákoby nieiákie iſkry roſtropnośći y cnoty ku zacnem ſpráwam [sunt in eo quasi igniculi prudentiae et virtutis] ModrzBaz 6, 129v, 143; StryjKron A6; To prawdá/ że by byłá nigdy nie zrownáłá Z ránym rozumem twoim/ z pięknemi przymioty/ Z których ſye iuż znáczyły twoie przyſzłé cnoty. KochTr 5; PaprUp C; A iż z náuk płyną prawdźiwé cnoty/ przeto Grékowie Barbaros zwáli wſzytkié té ludźi/ którzy náuk nie ználi. GórnTroas 4; Vdátnych wierſzopiſow námięniáć nietrzebá/ Bo ći ſwą byſtrą cnotą wdrą ſię y do Niebá. RybGęśli D3v.

W charakterystycznych połączeniach: cnota osobna, prawdziwa; dla cnoty słynąć; ćwiczyć do cnot; cnotami bawiący się.

Wyrażenia: »przyrodzona cnota« (1): A przeto iako ſię Socrates będąc ſtarym grać nauczył/ takze też przyrodzoney cnoty młodzieniaſki kazał wnim cwiczyc KwiatKsiąż I2v.

»cnota zacna« (1): Abowiem przyſzedſzy iuż ku doſtałemu wieku/ niemożeſz iuż [...] cnot zacnych [vir- tutum excellentiam] ták wiele zſiebie pokázowáć/ ieſliże w młodem wieku niezáłożyſz w ſobie fundámentow náuk ModrzBaz 14.

Szeregi: »cnoty i dzielności« (2): Ták wielé cńót [!] iéy młodość/ y tákich dźiélnośći Niemogłá zniéść: vpádłá od ſwéyże buynośći KochTr 12, 2.

»cnota i nauka« [szyk 2 : 2] (4): Trzećia/ áby dziatki y młodzieńce do wſzelákich cnot y náuk [instituenda et erudienda] ćwicżono ModrzBaz 4, 6; SkarŻyw 527; Theras co ma za Profeſori [Akademia] obatzcie rownec naukami y cnota tijm PaprUp C.

»cnoty i obyczaje« (1): Wielki pozitek y ozdobe tziniela tha Academia R.P. kiediſie Sinowie iei wniei kochali/ wniei ſie cnot y obitzaiow vtzac/ weijrzimi w Regiſtra co za Profeſori co za Bakalarze co za Miſtrze PaprUp B4.

»cnota i prawda« (1): CHceſzli cnoty y prawdy poznáć wſzytki ſztuki/ Záiedź brácie do Ruśi PaprPan Lv.

d. Niewinność, czystość; probitas Modrz (113): GlabGad N3; A namędrſzy nie vgodzy Gdzie walcży z miłoſcią cznota Iſcie nam ſila kłopota RejJóz D4; Ieſtlić więczey ſwa wola/ nizli cznota mila RejJóz D8v; Gdy[biała głowa] ſtraći wſtyd iuż ni rozum ani żadne ſlowa Cżo ſie ku cznocie ſciągaią iuz iey nie ſmakuią RejJóz E8, A3v [2 r.], Dv, D3v [3 r.], D4 marg, D6 [2 r.] (36); Wthora cnota yeſtći wſtyd á cżyſtosć/ dla cżego áby nyerządną nye byłá/ miłowáć tho káżda ma. GliczKsiąż P6v; Dobrzeć ſnadź głádką poyąć/ ále ktoraby y cnotę myáłá. GliczKsiąż P7v; [Lukrecja] zábiłá ſie ſámá mowyąc/ nyechcę wyęcey żyć ná ſwyecye/ gdy mi cnotę moyę wyrwano. GliczKsiąż P8; Iż głádkosć s cnotą ſie rzadko ſchodzi/ záwſſe nyepokoy á woyná. GliczKsiąż P8v, P5v, P6v, P7 [2 r.], P7v [2 r.], P8 [4 r.] (17); KochZuz A3v [2 r.], A4v; RejFig Aa6v; Hetman [...] chciał ią zá żonę mieć/ Oná niż cnotę zruſzyć/ woláłá ſie zábić. RejZwierz 47, 40v, 44v marg, 45v [3 r.], 47v marg; BibRadz Sap 4/1; [Olimpiada] Rarum pudiciciae exemplum, to ieſt/ przykład okazánia cnoty niepoſpolity [...] ſzłá ná śmierć bez ſtráchu [...] rękomá ſie zákrywáłá/ áby ktorey cżęśći ciáłá nágiego nie vkazáłá/ [...] bo zá wſtydem cnotá chodzi. BielKron 127, 75, 104 [2 r.], 132v, 272v; Ktemu theż thego chczę/ áby káżdy poſtępek iey/ był s pokorą/ á ze wſtydem złącżony/ bo the dwie cnocie/ białągłowę zbytnie zdobią. GórnDworz X3v; Owa miłość cznoty/ toć to ieſt naytwárdſzy munſztuk/ białymgłowam. GórnDworz Aa3; ieſli ſie to trefia miedzy inemi białemigłowámi/ że poniewoli drugie zá ſtáre/ zá chore/ zá vłomne małżonki ſzedſzy/ cnotę ſwą wcále záchowuią GórnDworz Cc, V8, Aa2v, Aa5v, Bb, Bb7v, Ccv; RejPos 50; BielSat D3 [2 r.]; RejZwierc Aaav; PaprPan Dd2; ModrzBaz 54v; SkarŻyw 242 [2 r.], 243 [2 r.]; Constupro ‒ Panne, bialą głowe gwałce, ô cnote prziprawiąm. Calep 250a; OstrEpit A2v; GosłCast 59; Puſzcżáiąc w ſtan Małżeńſki/ ſwoię śieſtrzenicę W cnotách nie náwątloną: iák w oku źrzenicę. PaxLiz A2; KlonWor 59.

W charakterystycznych połączeniach: wielką cnota (2); cnoty bronić, przestrzegać; cnotę miłować, stracić, zacho(wy)wać (3), zruszyć; od cnoty odkroczyć; z cnoty zwieść (zwodzić) (2), wykroczyć; ku cnocie się ściągać (2); pomnieć na cnotę (2); o cnotę przyprawiać; przy cnocie (zo)stać (2); w cnocie stać, zachować się; cnoty miłość, wzruszenie, zachowanie (2).

Wyrażenia: »cnota czystości (panieńskiej), panieńska« (3 : 2): á iſz tym iey cnoty pánieńſkie cżyſtość y świątobliwość vcżćić y wsławić chćiał. SkarŻyw 194, A5v, 71 [2 r.]; Cnotá bowiém czyſtośći pánieńſkiéy, a vkochánié ſtanu bezżeńſkiégo, byle wedle Bogá, ſą ćiotczoné rodzoné. GosłCast 7.

»przyrodzona cnota« (1): A ták ią rozbili/ iż ią zdárli/ złupili z onych iey wdzyęcżnych á bogátych vbiorow á z oney iey ochędogośći/ ktorą miáłá od Páná ſwego: tho ieſt/ onę niewinność iey/ á onę przyrodzoną cnotę ſwoię. RejPos 210.

»święta cnota« (2): Dawáiąc tę przycżynę/ gdzye ieſt ſwięta cnotá/ Tám nie trzebá ni pereł/ ni żadnego złotá. RejZwierz 40v; SkarŻyw 71.

Szeregi: »dobroć, cnota« (1); Iáko ieden chwaląc białągłowę/ z obycżáiow/ z dobroći/ s cnoty/ nákoniec y s cudnośći/ kiedy oná tey oſtáthniey chwały nie prziymuiąc/ rzekłá GórnDworz Q5v.

»nauka, cnota« (1): A iáko cudnoſcią y wdzyęcżnoſcią przechodziłá ine dzyewki/ ták y náuką/ cnotą/ y ſwiątobliwoſcią. BielKron 136v.

»cnota z poczciwością« (1): Lecż nazacnieyſzy przodek/ cnotá s pocżćiwoſcią/ Ktorych tá páni ſtrzeże RejZwierz 49.

»cnota, pokora« (1): Przeydzye nas żony godnoſcią/ Cnotą pokorą cudnoſcią. BielKron 134.

»(ni) rozum i (ani) cnota« (2): Miłoſcż y rozum y cznotę odmieni RejJóz E3 marg, D8.

»cnota i stateczność« (1): Jeden Egipcyánin [...] w nieucżćiwą pożądliwość vpadł: ktory nie mogąc prze iey cnotę y ſtátecżność y wiárę ku mężowi/ vżyć: ſzedł do Cżárnokśiężniká SkarŻyw 35.

»cnota i świątobliwość« (1): BielKron 136v cf »nauka, cnota«.

W przen (2): Bo ieſzcże ten każdy ieſt wzdy dobrey nadzieie Kto nad inſze vbiory cżnotą ſie odżieie RejJóz G2, G2 marg.
2. Zaleta, przymiot właściwy danemu gatunkowi (o zwierzętach lub rzeczach) (6): Ieſlić koń/ ma thę cnotę w ſobie/ dziwuię ſie że go zá tyſiąc złotych nie ceni. GórnDworz Q4; Bo fárbuy go [ogon koński] ty iáko chceſz/ vmáluy go iáko chceſz/ gdzie cnoty nie máſz/ przedſię ſzkápá ſzkápą. RejZwierc 90, 183; Ale iáko w wielu źwierzętách przyrodzenie wiele cnot wyráźiło/ áby ludźi ku náśládowániu ich pobudźiło [sed ut in multis animantibus natura virtutes certas expressit] ModrzBaz 52, 142v.
Szereg: »przyrodzenie i cnota« (1): Nauká albo mądrośc/ przes ktorą ſię wywiaduiemy o przyrodzeniu/ y o cnoćie wſzelákiey rzecży. KwiatKsiąż E3 marg.
3. n-pers (3):
Zestawienia (3): ſhermowal thoporkyem Ianovi cznoczie okolo glowy LibMal 1554/194, 1554/194 [2 r.].
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): c co/ cudná/ cnota MurzOrt Bv.

Synonimy: 1. cześć, poczciwość, szlachetność, zacność, zaleta; 2. przymiot.

Cf CNOŚĆ, CNOTLIWOŚĆ, CZSNOTNOŚĆ, NIECNOTA

DM