1.
Miękka masa wypełniająca górną część czaszki ludzkiej lub zwierzęcej; u człowieka ośrodek myśli i uczuć;
cerebrum Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; vitalia capitis Mącz, Cn (218):
Vźrzáłá [liszka] też y máſzkárę. [...] A táko z nią rozmawiáłá. Cożći po tákiey podobie/ Kiedy niemáſz mozgu w tobie. Twarzyć doſyć á cżcza głowá BierEz I;
[włosy miękkie] ukazuyą mozg czyeply a ſuchy ktore yeſt yego nalepſze przyrodzenye PatKaz III 120,
120;
głowę trzymáſs cirnijm vkoronowaną/ ij do mozgu zranioną. OpecŻyw 151,
[79],
128;
Murm 49;
Mymer1 21v;
á kto by miał mdły wzrok [...] w puſc tego ſoku w nos á na wznak ſie położ yż doydzie tam daleko od żiłek ktore pochodzą od mozgu do ocżu/ przynoſzącż duchy iaſne FalZioł I 13d;
Też chciwoſć ſpania [...] ktore bywa z napełnienia vlicżek ktore idą od mozgu FalZioł I 143b;
A WOdka Bzowego kwiatu ieſt dobra tym ktorzi ſą wnątrz na moczach poruſzeni/ iako na rozumie/ na pamięci/ na bacżnoſci/ na mowie gdy ſie zaiąkaią nieſlyſzą, mozg niedoſtatecżny maią albo naruſzony FalZioł II 4a;
A MIoduncżana wodkha [...] Melankolią wypądza/ jteż: mozg zarażony/ melankoliją ſpaloną vzdrawia, I tim ludziem ktorzy od rozumu odchodzą ieſth barzo dobra pić. FalZioł II 7d;
Lepſza ieſth ſtorax calamity cżyrwona dobra ieſt naprzeciwko zaziębieniu mozgu y naprzeciw iego mdłoſci FalZioł III 29a;
Mozg v niego [wilka] z kxiężyczem roſcie j vmnieyſzaſie. FalZioł IV 12b;
Takież ciecżenie krwawe z noſa zaſtanawia ktore bywa z napełnienia mozgu. FalZioł IV 21b,
‡2a,
‡4c,
[*8],
I 13d [2 r.],
17a (
47);
BielŻyw 137;
Pięć wnętrznich [zmysłów] prawie w mozgu maią komori, trzemi ſubtilnymi błonkami rozdzielone. Pirwſza w cżele ta ma troy rozdział, Naprzod ieſt ſmyſł poſpoliti ktorim rożnoſć rzeci obacżamy. Prynim [!] ieſt fantaſia, j dumanie trzeci ſmiſł, wſrzodku domnimanie zatim pamięć w tile mozgu GlabGad A5v;
Bowiem dwie wielkie żyle od mozgu pochodzą aże do cżeluſci żołądkowych. GlabGad B3v;
Cżemu mozg ieſt biały. (‒) Iedna tego przycżyna iż on ieſt zimny, bowiem zimno ieſt. matka białoſci GlabGad B3v;
Cżemu mozg ieſt wilgotny. (‒) Aby tim łaczniey w ſię przijął wſzelkie wyciſnienie [...] Cżemu mozg ieſt zimny. (‒) Napirwej aby zimnoſcią ſwą wycżiſciał á oſwieczał rozum GlabGad B4;
przetho cżłowiecżi mozg dla ſwey zimnoſci nie może woniey dobrze cżuć GlabGad B7v;
Bowiem iako ſie płucza cżyſcią kaſlanim wcżeſnem ktore flegmę wyrzucza, tak też mozg kichaniem. GlabGad B8;
Bowiem na pocżątku ſpania wſtępuią w głowę dymy grube ktore wſzitki drogi w mozgu zatikaią tak iż one podobienſtwa nie mogą wolno idz od pamięci do ſmyſłu poſpolitego GlabGad L5,
A7 [2 r.],
Bv,
B3,
B3v [3 r.],
B4v (
64);
Cżłowiek theż ma ſiedm wychodow z głowy ktoremi ſie mozg cżyſći a ſmyſły w nich zależą. Ty ſą/ dwie vſzy/ dwie ocżi/ dwie nozdrze á iedny vſta. KłosAlg A3v;
RejKup r3;
[Golgota] kośc ſpełna głowy człowieczyi/ ktora w ſobie mosk i co przynięm ieſt/ zamyka MurzNT 128v marg;
y owſſem wyęcey dziſia naydzye v młodego rozumu iż ták rzekę/ w pyęcye niż v drugyego ſtárego w mozgu. GliczKsiąż P4v;
Leop Is 66/3;
RejZwierz 122;
niewiáſtá zwirzchu zwaliłá nań kámień/ y rozbiłá mu głowę áż do mozgu. BielKron 50v,
20v,
23,
96;
Excelsissimum viscerum cerebrum, Miedźi wnętrśnośćiami luckiemi mózg naywyſzſzi yeſt. Mącz 46c,
48c,
396b,
440b,
500d;
SienLek 15v,
25v,
52,
146 [2 r.],
S[ss]3v;
tám tho mieyſce futuram coronalem zowią: przéz któré nabárźiéy lékárſtwá wſzelákié do mozgu przéydź mogą. Oczko 16,
14,
18v,
[40];
bo ſkoro weſzli: śiekierę w mozgu iego vtopili y żywot mu odięli SkarŻyw 368,
560,
580 [2 r.];
Mozg/ niegdy rozumu ſtolec/ choć w kośćiáney cżáſzy KlonŻal C3v;
Calep 182b,
383a;
Oſtry kámiéń od rámión precz ſzyię odráźił/ A drugi mózg rozproſzył/ kiedy głowę ſkáźił. GórnTroas 72;
RybGęśli D;
SiebRozmyśl C4v,
H2v,
I3v.
W połączeniach szeregowych (9): Proch wyborny/ [...] Ktori/ żołądek/ ſercze/ mozg/ barzo potwierdza FalZioł V 90v, I 29d, II 12b, V 51v; Bowiem żołądek ma iedno związanie z mozgiem z ſercem y zwątrobą ktore ſą cżłonki przednie GlabGad E8, F; SienLek 8v, 11v; té rzeczy/ któré pochodzą/ álbo zaśiádły in viſceribus/ iáko w mozgu/ w wątrobie/ w płucách/ w śledźiónie/ w ſercu/ nieládáiáko/ áni ſámé/ áni tho co z nich pochodźi wodam tákowym vſtąpić więc mogą Oczko 13v.
W charakterystycznych połączeniach: mozg mdły, mocny, naruszony (2), obrażony (3), zanieczyszczony, zapalony, zarażony, zaziębiony, zdrowy; mozgu napełnimie, naruszenie (2), niedostatek, niemoc, osłabienie, posilenie, poruszenie, spalenie, wyniszczenie, zaduszenie (2), zagorzenie, zapalenie, zatkanie, zaziębienie; zimna wilkość mozgu; mozgowi szkodzić; mozg (wy)czyścić (wyczyszczać) (9), naruszać (poruszać) (2), obrażać (obrazić) (3), posilać (12), potwierdzać (8), ranić, wysuszać (2), zagrzewać, zarażać (6), zatykać (2); w mozgu drogi, zamieszanie.
Zwrot: peryfr. »mozg przelać« = zostać zabitym, zginąć od ranienia głowy (1): Ktorabykolwiek strona ten związek tak święty Naprzod stargała, bodaj tę pomstę poznali Aby za ostrem mieczem swoj mozg tak przelali, Iako to wino płynie KochMon 30.
Wyrażenia: »mozg w głowie, głowy« (
3 :
1):
OpecŻyw 135v;
Tenże dym noſem woniany, mozg w głowie poſila. FalZioł III 3a,
V 7;
GlabGad A7.
»komor(k)a w mozgu, mozgu« (2 : 1): Bowiem komorka mozgu wymyſlaiąca ieſt w przodku głowy GlabGad B3, D8v, K8v.
Szeregi: »mozg, (i) głowa« [
szyk 3 :
3] (
6):
Theż proch iego z imbirem/ wſtrzikany wnos pobudza kichanie/ á tak głowę y mozg cżiſci. FalZioł I 14b;
Ty elektwarze potwierdzaią głowę/ mozg/ y pamięć dobrą cżynią. FalZioł V 104c,
[‡]e,
I 94c,
143c,
II 10d. [
Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].
»mozg i pamięć« (1): á to Cubeby na czukhrze przyprawione (w aptekach naydzieſz) y ſama wonia ieſt vżytecżna naprzeciw tym chorobam/ mozg y pamięć poſilaią FalZioł III 16d. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].
»mozg i rozum przyrodzony« (1): I też na Melankolią kthora niemocz ieſth znaruſzeniem mozgu y rozumu przyrodzonego. FalZioł III 5d.
»serce, (i, a, abo) mozg« [szyk 4 : 1] (5): FalZioł II 11b, V 73; Cżemu gdi ſerce bywa obrażono abo mozg cżłowiek nie może być żyw. GlabGad B4, L3; Niektorzy w mozgu/ drudzy w ſercu powiedáli ią [duszę] być BielKron 127v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].
»mozg i tuk w kości« (1): tamże [w macicy] wpoſrzodku (iako widamy w żołtku iaiecżnym) zarodzi ſie nie iaki duch ſprawuiąci [...] zatim z grubſzey á z zimney wilgoti ſprawi mozg y thuk w koſci. GlabGad E2v.
a.
Mózg zwierzęcy wydobyty z czaszki, używany do przyrządzania potraw i lekarstw [w tym: czyj (26): ai poss (20), G sb i pron (6)] (30):
Mozg wieprzowy ze khrwią/ chwalebny ieſt przeciw wężom FalZioł IV 3d;
Mozg Kapłoni nad inſze mozgi nalepſzy. FalZioł IV 19d;
Pothym wziąć ſadła kokoſzego zmieſzać z mozgiem zaięcżey głowy/ á z przeſnym miodem FalZioł V 38,
IV 3d,
5d,
7b,
8c,
11d (
18);
Wyprochniáły ząb gdy boli/ włoż weń mozgu kuropátwiego/ á wnet przeſtánie. SienLek 78,
50,
60,
70,
75v,
81v (
10).
W połączeniu szeregowym (1): Pypeć álbo Flegmę ty rzeczy mnożą/ żylaſte mięſo/ iáko nogi źwierzęce/ ſkorá/ mozg/ płuce ſzpik/ Skopowe mięſo SienLek 9v.
Szereg: »mozg i szpik« (1): Zła lepák żołądkowi ćwikłá [...] Mozg kożdy y ſzpik. SienLek 9. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].
2.
Rozum (31):
GrzegRóżn G2v;
á zaſz nie lepiey ieſt wykłádu ſtárożytnych świętych Doktorow [...] prziymowáć/ niżli te nieſpełnego wáſzego mozgu obłędliwe fántázye y wymyſły WujJud 75v;
á iáko gdźie wiele ieſt roznych mozgow/ co ſie v was náyduie/ nic ſie ſtátecżnego ſtánowić niemoże. WujJud 126;
StryjKron A,
86;
ZawJeft 34;
WujNT przedm 26;
dobrzem się ia Niepoſtánowionemu mozgowi twoiemu Przypátrzył. CiekPotr 35.
W charakterystycznych połączeniach: niepostanowiony mozg, niespełny, spracowany.
Frazy: »[
komu] mozg się we łbie mąci« =
ktoś ma zawroty głowy (
1):
A doktorowi mózg ſię wełbie mąći. KochFr 33.
»mozg się obrocił w głowie, przewrocony« = ktoś zwariował (1 : 1): gdyż żadny mądry nie myſli o wtorym Boſtwie/ gdyż iedney nátury ábo iednego Boſtwá ſą trzey/ chybáby miał mozg przewrocony GrzegRóżn C2v; Bo mu ſię opák w ſzumney mozg obroćił głowie. KlonWor 70.
»[komu] się mozg w głowie zwikle« = ktoś zwariuje (1): SLáchetnie to Minerwá cżłowieká ſpráwuie/ Iż mu by Sokołowi/ ocży záwięzuie. Aby płocho niebuiał po świećie w młodośći [...] A ták komu Minerwá ocżu niezáſłoni/ Tákiemu ſie mozg w głowie/ zwikle y wyploni. BielKronCies Mmmm3.
Zwroty: »być mozgu głowy [
czyjej]« (
1):
Tá náuká namilſzy krześćiánie nie ieſtći mozgu głowy náſzey/ ále ieſt náuká wſzyſtkieh Conciliow álbo Seymów Duchownych y wſzyſtkich Doktorow ś. WysKaz 27.
»mozgu nie mieć« = być głupim (1): Siłáż tych pięknych głowek/ co mozgu nie máią RejZwierz 122.
»(o)szaleć, szalony z mozgu« = zwariować [szyk zmienny] (2 : 1): Zás też o małżeńſtwye źle dzyerżeć/ żaden thego nye vmye yedno ten ktoremuby ſie głowá záwracáłá/ á práwye ſſálał zmozgu. GliczKsiąż O4v; RejZwierc 218; KochPieś 21.
»mozg podchmielić« = upić się (1): Chłopek mozg podchmieliwſzy iedźie krzjcżąc zmiáſtá RybGęśli B2.
»mozgiem ruszać (a. ruchać)« = intensywnie myśleć (2): BielKom E6v; Kłáma/ bredźi/ fałſzuie/ zdradza/ mozgiem ruſza KlonWor 36.
»zawrocić sobie mozg [czym]« = postępować pod wpływem czego (1): [panowie] záwroćiwſzy ſobie mozg doſtátkiem: pływáiąc/ y ledwe nie topiąc ſie w roſkoſzach/ ták ſie bárzo zdradzáią ſámi/ ták ſie barzo wnątrz na vmyſle káżą GórnDworz Ee4v.
Wyrażenia: »według, z mozgu swego« =
według własnego rozumu (
2 :
1):
KrowObr 22;
BiałKat 96;
Teć y wiele innych mieyſc piſmá S. on ſproſny bluźnierz odćina/ pſnie y nicuie według mozgu ſwego. WujNT przedm 7.
»[ktoś] szumnego mozgu« = butny, pyszny (1): Więc y Pomorzány Zwoiował hárde, ſzumnych mozgow pány. KlonKr C3v.
Szeregi: »mozg i zdrowy rozsądek« (
1):
iż ktoby nie ſzukał ſwarow á prawdę prawdźiwie miłował/ á przytym miałby co w głowie mozgu y zdrowego rozſądku/ niepodobna aby tey kośćioła ś. powſzechnego náuki nie miał ze wſzeláką vcżćiwośćią przyiąć WysKaz 14.
»mozg, (i) rozum« [szyk 2 : 1] (3): A co kolwiek z niebá nieieſt przynieſiono/ ále z rozumu y z mozgu ludzkiego wymyſlono/ tho wſzyſtko ieſt przeklęſtwo KrowObr 90; GrzegRóżn Fv; Pytamże ćię ná prętce y krotkimi ſłowy: Ieſli ma piiánicá mozg y rozum zdrowy? KlonWor 69.
Wyrażenie przyimkowe: »z mozgu« = bez cudzej pomocy, według swojego pomysłu (1): A ieſt to przyrodzona v ludzi tych ktorzy co z mozgu czynią/ iż gdy iáką rzecz pierwſzy raz z ſzczęſliwey fantaziey/ iáko Iouis minerue vrodzą/ á potym im/ iák ſie to częſto mnie trafiáło/ zginie/ iuſz trudno w táką drugą fantazią potráfić vśiłuią. StryjKron A6.
Przen: metonimicznie: Człowiek (1):
Wyrażenie: »szalony mozg« = szaleniec (1): Cerebrosus, cui vitiatum est cerebrum, quique praeceps fertur in iram, totusque suo consilio haeret, et obstinatus a nemine persuadetur, et iracundiae obtemperans sine ratione fertur ‒ Szaloni mozg. Calep 182b.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}