[zaloguj się]
[pdf]

GŁOWA (5050) sb f

f (5044), m (6) [w funkcji n-pers].

głowa (5048), (czes.) hława (1), (rus.) hołowa (1), [gława]; głowa : hława : hołowa GórnDworz (86 : 1 : 1).

głow- (675), głów- (4); głow- : głów- Mącz (165 : 2), SarnStat (100 : 2); hła-; hoło-; -a jasne (w tym 11 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl du
N głowa głowy głowie
G głowy, głow(e)j głów
D głowie głowåm, głow(o)m
A głowę głowy głowie
I głową głowami
L głowie głowåch, głowiéch
V głowo
inne pl N a. A - głowy

sg N głowa (583). ◊ G głowy (1086), głow(e)j (2); -y : -(e)j Mącz (44 : 2). ◊ D głowie (92). ◊ A głowę (1495) [w tym zapis: -ą (31), -e (29), -a (12)]. ◊ I głową (644) [w tym zapis: -a (3)]. ◊ L głowie (577). ◊ V głowo (12). ◊ pl N głowy (49). ◊ G głów (133); głów (12), głow (1) MurzNT, gł(o)w (120). ◊ D głowåm (4) RejPs, WujJudConf, Oczko (2), głow(o)m KlonWor (4); -åm (3), -(a)m (1). ◊ A głowy (188). ◊ I głowami (71) [w tym zapis: -amy (4)], może głowmi (1) Calep 6b; -ami (61), -åmi (2), -(a)mi (8); -åmi KrowObr; -ami : -åmi BielKron (10 : 1). ◊ L głowåch (92), głowiéch (5); -éch KochJez; -åch : -éch HistAl (1 : 2), WujNT (4 : 2); ~ -åch (46), -ach (34), -(a)ch (12); -åch KrowObr, RejWiz (4), RejZwierz, GórnDworz (2), RejPos (3), RejZwierc, BudNT, StryjKron; -ach KromRozm III, Leop, Mącz (2), CzechRozm, CzechEp, NiemObr, KochEpit, KlonŻal, WujNT (4), PowodPr (2), SkarKaz, CzahTr (5), KlonWor; -åch : -ach BibRadz (2 : 2), BielKron (1 : 2), SienLek (2 : 1), RejAp (24 : 1), BudBib (1 : 2), SkarŻyw (2 : 4); ~ -éch (1), -(e)ch (4). ◊ N a. A głowy (1). du N (cum nm) głowie (8) Leop 4.Esdr 11/30, 34, GórnDworz Kk6v, BudBib 4.Esdr 11/23, 30, 34, KochFr 18, BielSen 10. ◊ A (cum nm) głowie (3) GórnDworz Pv [2 r.], GórnTroas 42.

Znaczenia
1. W znaczeniu podstawowym jako część ciała (też jej wizerunek); caput Murm, BartBydg, Mącz, Calag, Cn; cerebrum Mącz; sinciput Cn [wskutek płynności granic między znaczeniami w wielu użyciach umieszczonych w różnych rubrykach znaczeniowych spotykamy się ze świadomym wyzyskiwaniem tej wieloznaczości w postaci zabiegów stylistycmych, aluzji i uwikłań kontekstowych, wyraźnie nawiązujących do znaczenia genetycznego; ponadto w jednej partii tekstu różne użycia mogą wykazywać różny stopień leksykalizacji] (3189): anyszmy mv zadaly dw ranv synych yedney wglowa a drughey wramya ZapWar 1527 nr 2380, 1503 nr 1928, 1504 nr 1961, 1505 nr 2070, nr 2002, 1507 nr 2032 (30); ZapMaz VII Z 14/356; MetrKor 26/62 [2 r.]; [Marchołt] głowę miał wielką/ czoło ſſyrokie March1 A3, D3; Bych ſie tych ſzkod vwiárował. Naprzod gorącá ſłonecżnego: Bo to głowie nic gorſzego BierEz B3v, A2, F2, I [2 r.], O3, Q3 [2 r.]; ijże ty ijſté oſtrożyny/ przeſſly iego ſwiętą głowę aże do mozgu/ tak ijż krew [...] po oblicżu z iego ſwięté głowy obficie ciekla OpecŻyw 128, 15v, 36v, 70, [79] [4 r.], 88v (44); OpecŻywList C; LibLeg 10/93v; PatKaz II 58v; PatKaz III 120, 121 [2 r.], 132, 140, 154; Ocaput. das hinder teyl am haupt Tył głowy, Ocapitium idem Murm 49, 49 [2 r.], 72, 76 [2 r.]; HistJóz A4v, B4; vertex, etiam vertigo vel summitas, vyrsch glovy vel cyemyą BartBydg 168b, 100b; Iezu ktorys koronę cierniową na głowę twą włożoną barzo ſkromnie noſił. TarDuch C[4], C3, C[4], C5v [2 r.], C6v; Parchy na głowie lecży vwarzone korzenie z bożym drzewkte [!] FalZioł I 3a; Też kto ma bol w poł głowy varz żołcień sſzałwią FalZioł I 15b; gdy go ktho wonia albo pożywa/ niedopuſzcża dymu wſtępować w głowę z żołądka FalZioł I 28b; Gdy ten worecżek przyłożyſz na głowę na ciemię/ romę zimną vlecża gdy thak długo na głowie ciepło będzie ten worek leżał/ iſzby ſie głowa mogła zapocić. FalZioł I 93d; Theż cżyni vżytecżne kichanie wywodzącz z głowy flegmiſte wilkoſci FalZioł III 4a; Piſzą tak żeby Baran miał w głowie iakiegos robaka FalZioł IV 2d; Riba ieſt naturi miękkiey: iedz iey mięſo zgrżbieta od głowy pierwſze zwono. FalZioł IV 45c, [‡]a [2 r.], b [3 r.], d [3 r.], e [3 r.], f [5 r.] (435); BielŻyw 67, 72 [2 r.], 84, 100, 106 (9); trzeba wiedzieć iż wſzytkie ſmyſły cżłowiece w głowie ſą zamknione. GlabGad A5v; Cżemu niewiaſty cżęſciey głowa bala niż otroki. GlabGad B3v; Bowiem nos ſie ma v głowy iakoby wychod v zamku GlabGad B7; ktora [szyja] ſrzoduie miedzi głową y theż miedzi wſzythkim ciałem GlabGad Dv; á to ſie poſpolicie przydawa chorym ludziem ktorzy wiele takowych dymow w głowie zamieſzanych miewaią GlabGad L6; V kogo głowa ieſt wartogłowa, to ieſt tam y ſam prędko obrotną, taki bywa ſzałony plotka GlabGad M7, A5v, A7 [4 r.], A7v [2 r.], B, B2v [4 r.] (85); piſali ći to Hiſtorici aby tam rodzili ſie ludzie [...] o dwu głowach, albo o iedney nodze, drudzi ze pſią głową MiechGlab +5; nanieſli z ſobą mnoſtwo ſrzebrnych pieniedzi. Na ktorych ieſt napis y głowa Adriana Ceſarza. MiechGlab 46, 9, 11 [3 r.], 13, 46 [2 r.], 63 [2 r.]; Siedm też cżłonkow w ktorich żywoth zależy cżłowiecży. Głowa / płucza/ ſercze/ wątroby/ żołądek z ielity/ á dwie nercze. KłosAlg A3v, A3v; March3 T7, Vv; WróbŻołt H4; RejPs 139v; a waz bill thak wyelky yſz gdi ſzye na Nogach podnyoſl theda głowa nyeba ſzyegall. LibMal 1554/191, 1543/76v, 77, 1544/93v, 1546/112v, 1547/129v (11); RejRozpr G3; LudWieś B3v [2 r.]; Mnię ſie żdało zem noſił trzy koſze na głowie RejJóz I8v, C8v, D3; SeklKat Y2, Y4v; RejRozm 393; Xiązę Iana Krzcziczela miał Srebrna Głowe był vłaċ dał RejKup z7v, e6v, h6v, k3, k4v, r2v [2 r.] (14); przybliżywſzy ſie ku Olimpiey położył na iey łonie głowę y pocáłował ią. HistAl A5v; Smokowie też mieli ná głowiech ſwych grzebienie HistAl H6; niektora niewiáſtá porodziłá ſyná bárzo dziwnego/ ktori od głowy áż do pępká był ſpoſobu ludzkiego HistAl M8, A4v, A5, A6, A6v, A8v (26); wpoduſkę mu ktorą pod głową miał/ igiełek natykali MurzHist Ov, E2v [2 r.], P3; I płunáwſzy [!] náń brali trćinę i bili w głowę iego. MurzNT Matth 27/30, Matth 26/7, 27/29, 33, Ioann 13/9, 19/2; KromRozm III F6v, F7 [2 r.]; Zyąwſzy ſwoie welá z głowy/ Poydą wſkoki y przez ſtoły BielKom G3v, F4, G2, G3; GliczKsiąż D4; A chociaſz wyęc też káżdy s nich ma w głowye ſwey ocży/ A yednák żaden nye bacży co ſye tu s nim tocży LubPs aa, dd3, hhv; GroicPorz k3, k3v, 12v, 14, 113; Glowy/ Czáſſki/ Ręce/ Nogi iedni ſrebrne/ drudzy woſkowe/ ſtáwiáli KrowObr 80, 25v, 26v, 27 [2 r.], 87v, 92 (17); Aż od wielkiego brzęku coś ſie dzyało w głowie. RejWiz 25; Niech y głowá y mowá okaże weſele. RejWiz 44; Hárpia pthak s cżłowiecżą głową. RejWiz 82 marg; Widziſz Słońce y Mieſiąc/ niebo/ wſzytki gwiazdy/ Iákoćby tuż nád głową práwie ſtały záwżdy. RejWiz 120v; łby pogolili/ A zda ſie im áby tym Bogá zniewolili. O ſzalony rozumie w oſkubioney głowie RejWiz 183v, 20, 21v, 26 [2 r.], 28, 35v (39); Swięthym będzie/ poki będą rość włoſy ná głowie iego [crescente caesarie capitis eius] Leop Num 6/5; ſplugáwiſie głowá poświęcenia iego: ktorą nátychmiaſt ogoli Leop Num 6/9; vyzrzałem że głowá po práwey ſthronie/ pożárłá onę kthorá byłá po lewey. Leop 4.Esdr 11/35; Ten ktory wzgorę rzuca kámień/ ná głowę iego pádnie Leop Eccli 27/28, Lev 1/8, 12, 8/20, Num 6/5, Iudic 5/26 (43); RejFig Aav, Bbv, Bb2, Bb4, Bb7v, Dd2v, Ee; áleć blizná od głowy do ſzyie RejZwierz 30, 15v, 29, 42v, 68, 103v (16); WyprKr 20v [3 r.]; á nie poſtoi brzytwá ná głowie iego. BibRadz 1.Reg 1/11; Mieſzczánie z Abel ſćiąwſzy Sebę wyrzućili głowę Ioábowi. BibRadz 2.Reg 20 arg; Ten záſię głos [...] co nie wychodźił z głow iedno z pośrod ćiáłá iego/ tenći ieſt wykład iego. BibRadz 4.Esdr 12/17; Iudyth roſkázuie głowę Holofernowę záwieśić z muru. BibRadz Iudith 14 arg, I 2d marg, Lev 8/9, Iudic 9/53, 2.Reg 4 arg, Iob 40/26 (31); Goski *2v; przeto v nog Kriſtuſowych bywa znácżoná głowá Adámowá pod krzyżem od málárzow. BielKron 3v; przeto kámień ná ktorym głową ſpał/ wyſtáwił y náznácżył BielKron 14v; ptacy s twoiey głowy będą ieść iáko s koſzá BielKron 16v; sſtał ſie wielki głod w Sámáryey/ iż iedná głowá Oſla byłá zá LXXX. ſrebrnycb pieniędzy BielKron [852]v; á nie możeſzli żywego przyſłáć/ tedy głowę iego BielKron 104; Káliſka źiemiá nośi Zubrzą głowę máiąc koronę złotą miedzy rogámi BielKron 425, 8 [2 r.], 8v [2 r.], 9v [2 r.], 14v, 16v (139); Nie onáć to Chimerá ogniem dycháiąca/ Ani Scyllá/ ni Hidrá wiele głow máiąca Ani Sfinx GrzegRóżn O2; KochSat B; Alopecia, Niemoc/ álbo/ chorobá głowy od ktorey włoſy z głowy lázą/ Parch Mącz 7a; Hermae, Słupy albo obrázy tákowe którym głowy mogły być odeymowáne á ynſze przypráwiánie [!]. Mącz 155b; Loligo, Rybá máyąca głowę miedzy nogámi Mącz 197a; Diminutio capitis, Rozbicie głowy/ nátłuczenie w głowę. Mącz 223b; Oryx, Nieyákie źwiérzę kozie podobne/ ná ktorym ſierść przećiwko głowie opák ſtoyi. Mącz 270c; Redimiculum, [...] toczenicá/ Albo ynſze ochędożenie które białe głowy ná głowie noſzą. Mącz 349a; Truncus corporis, Ciáło króm głowy. Mącz 467a, 2b, d, 4b, 6b, 12b (77); Prot A3v, B3, C4; STárzy Lekárze/ ćiáło człowiecze ná cztery częśći roźdźielili. Pierwſza część/ Głowá: wtora/ Pierśi: trzećia/ Zołądek: czwarta/ Pęchyrz. SienLek 15; Wiedz iż cokolwiek w głowie niemocy bywa/ z zbytniego źimná á z gorącá ſye rodzą. SienLek 15v; Zyłá podle Nozdrz/ czyśći głowę/ á pomaga ſłuchowi. SienLek 35v; Głowie chorey nic zdrowſzego iedno źimna wodá SienLek 39v; łupiny rzodkwiáne z ćiemierzycą czarną w ługu warz/ á głowę tym myy. SienLek 47; poduſzkę z Ruty ma pod głową mieć SienLek 59v; Bielmo ſpądza żołć pśia z miodem/ włożywſzy mozgu iáſkołczego á wſypawſzy popiołu z głow á z ogonow myſzych palonego SienLek 70; Lup albo otręby z głowy zgániáć SienLek S3, a4, 3v, 11v [2 r.], 15 [3 r.], 15v [2 r.] (155); SienLekAndr a3; LeovPrzep I3v; Ktore páńſtwo Rzymſkie figuruie ſie nam oną Beſtią o ſiedmi głowach RejAp BB3v; Poźrzy ná głowę káżdemu ieſli iey nie naydzieſz cechowáney. RejAp 79v; iż widział Anyołá ſtoiącego ná morzu [...]/ tęcżę máiącego około głowy ſwoiey. RejAp 84v, BB3v [2 r.], BB4, BB4v, CC3 [2 r.], 12 (74); potrzebá tego było/ żeby ten domek głowá náſzá/ w ktorey ſubtylna rzecż rozum cżłowiecży chowáć ſie miał cienkimi á drobnemi koſthkámi okryta byłá GórnDworz I; Ten ſłuch práwi v nas ieſth w hordzie o tobie/ iákobyś dwie głowie nośił/ ná ſwych rámionaob/ á dla thego moy pan/ s tym ledáiákim poſelſtwem mnie thu poſłał/ ábym ſie przypátrzył temu: Ia pák wizu v ciebie nie dzwie hołowie/ ále odnu/ dá dobru. GórnDworz Pv, I, L8, P5 [2 r.], P6v, P7 (17); Zátym Ionátás położył ſie ná ſuknie/ á głowę ſwą położył na iey łonie. HistRzym 63, 10v, 11, 16 [2 r.], 16v, 26v (26); A dla tego powiádá Pan/ iż ia przeto każę odrzeć á obłyśić ty márne głowy ich RejPos 306; A on nędznicżek [...] iął płákáć vwieśiwſzy ſie v głowy iey RejPos 343, 32, 71, 127, 150v, 162 (21); Zátacża ſie po domu/ narzeká ná głowę. BielSat C2, C4v, D2, D2v, D3v, D4; HistLan C3, C3v; KuczbKat 240, 260, 435; Bo ieſli niepotrzebne włoſy z głowy y z brody oſtrzygaſz/ [...] á cżemuſz też tego nie obrzinaſz [...] coćby duſzę oſzkárádzić miáło? RejZwierc 147v, 12, 28, 33v, 57v, 64 (19); ná drugi procę s powrozow záwieſzono/ w ktorą kamień włożono iáko głowá álbo wiádro BielSpr 4v; áby rowno ſtáli w nim konie głowámi iáko Woły w Iárzmie BielSpr 9v, 4 [2 r.], 22v, 45, 46v, 51v, 68 [2 r.]; Co zacz ten drugi Greczyn urodziwy, Co głowę i ramiona niesie nad inszymi? KochMon 27, 28, 31; Tedym vyrzał gdy ſię dwie głowie ſpołu zraſtáły. BudBib 4.Esdr 11/30; Owo głowá Holofernowá/ nawyſzſſego Hetmáná woyſk Aſſyryiſſkich BudBib Iudith 13/18, Ex 12/9, Lev 1/8, 12, 15, 14/18 (41); HistHel C3; Strum I [2 r.], Q; BudNT Matth 18/8, 11, 27/29, 30, 37[36] (12); CzechRozm 168v, 169; Snadź w głowie Iowiſzowey z Minerwą ſie rodził PaprPan Q3, K2, Ee; KarnNap C, Cv; Bo dymy wſtępuiące do głowy/ mieſzáią wſzytko/ á cżłowieká iákoby nie ſwym á ſobą niewładnącym cżynią. ModrzBaz 52, 56v, 99v, 119; SkarJedn 59, 92, 148; Wſzákóż/ ieſt téż chorób niemáło/ co z głowy pochodzą Oczko 14; A iż śiárczáne wody tákim głowam ſą bárzo dobre ſámy przez śię/ wſzákóż ówy którym ſye kruſzcu co miedźiánégo/ álbo żeláznégo/ przymiéſzáło/ bárźiéy głowę twiérdzą Oczko 16v; Proch głowam káſzlącym. Oczko [42]v, 12, 12v., 13, 14 [3 r.], 14v [3 r.] (57); Calag 35a, 114a, 411a; KochPs 26; bo iey z głowy od wrzodu kośći wyłáziły SkarŻyw 374; Krzyſz ná głowách krolewſkich cżemu. SkarŻyw 398 marg; Piotr vkrzyżowány głową ná doł w Rzyrnie. SkarŻyw 595 marg, 16, 21, 46, 52, 69 (55); Byś nie wźiął bartą po głowie. MWilkHist B4v, B2, G2v; StryjKron 134, 161, 345 [2 r.], 351, 617 (9); CzechEp 370, 374, 375 [3 r.], 376, [411]; á Biſkup Rzymſki/ podobnoby muśiał być głową/ wſzytkich inſzych głow názwány/ o iákim monstrum do tego cżáſu ſłycháć nie było? áby głowá głowy potrzebowáłá NiemObr 47, 30; Przecz tego ſmutny v fortuny ſobie Ziednáć niemogę/ áby głowie obie Poſpołu ná twym wdźięcznym mchu leżáły KochFr 18, 11, 30, 93, 110; KlonŻal D4; KochSz A4; KochWz 136; KochMRot C; ReszList 160, 161; WerGośc 227, 231, 251 [2 r.]; WerKaz 287, 290 [2 r.]; BielSen 7, 10; BielSjem 8; Iuż mi w ptaká białégo wiérzch ſye głowy mieni KochPieś 54, 20, 54; KochSob 60, 66; Potym ſwé miłé włoſy nadobnie ſczoſawſzy/ [...] Spleć: głowę nimi otocz kſztałtownie w około PudłFr 73, 11 [2 r.], 21, 55, 70, 73; ArtKanc D9v, D17, E8, E8v, E14v; BielRozm 8 [2 r.], 18, 23, 26, 27, 29, 30; GórnRozm I4 [2 r.]; KochProp 8; PaprUp Iv; ZawJeft 13; ActReg 73, 160; Triceps ‒ Otrżech głowach. Calep 1085a, 55b, 130b, 160b, 181a [2 r.], 266b (18); GostGosp 128; Phil N2 [2 r.]; Gdy pádał lud/ tułów tu/ indźiéy głowá z włoſy GórnTroas 17, 10, 40, 57, 62, 72; GrabowSet Q4, S3; gęſta Wioſná minie/ Niżli z głowy przeźiębłéy ten źimny rok zginie. KochFrag 21; OstrEpit A3v; WyprPl Bv; BAdź pozdrowioná ſtráſzliwa wſzytkim mocárſtwom głowo Páná náſzego Iezuſá Chryſtuſá LatHar 265; Ma też nákoniec y mieśce Kálwáryiſkie/ gdźie ludźi ſtráconych głowy y inſze kośći ſię waláły/ lekkość y hánbę ſwoię. LatHar 319, 80, 212, 275, 280, 290 (20); Włoſy z ſpániáłey głowy ſwoiey rozpuśćiłá KołakCath A3; Głowá grunt w cżłeku głowá mu pánnie RybGęśli C4v, C4v; A głowę Ianá ś. Theodoſius Ceſarz [...] przeniozſzy do Conſtántynopolá/ známienity kośćioł zbudował WujNT 60; Korony ná głowiech ich/ znáczą pychę haeretykom właſną WujNT 860; Smok ten ieſtći ſzátan/ [...] máiący śiedm głow/ to ieſt/ śiedm grzechow głównych WujNT 866, Matth 14/8, 11, 27/29, 30, 37 (42); WysKaz 45; SarnStat 262, 264; SiebRozmyśl C4v [2 r.], H2v [2 r.], I3v; WitosłLut A5; KlonKr C2v; Strogloditow cżęść tákże przyſzło ku pomocy/ Bez głow/ ále w rámicnách máią ſwoie ocży. KmitaSpit C4v, A4v, B; PowodPr 33 [2 r.]; SkarKaz 3b, 350b, 352a, 422b, 580b; Zaprawdę muśi ten być, z rodzáiu iákichśi Grzybow: wſzyſtek w głowę wroſł CiekPotr 66; CzahTr D4 [6 r.], E2, E2v [3 r.]; Záſłoń/ o mátko/ záſłoń głowę nieſczęśliwą GosłCast 26, 24 [2 r.], 25; SkarKazSej 676a [2 r.]; Nie mniemay byś ſię miał myć w ćiepłey łáźni/ Bo ſię w tey Wánnie [...] Ochynieſz y zgłową. KlonFlis F2v, A2, D, E2v, E4, F4v; SapEpit B4; Nie dbáią twárde ſercá ná łáſkawą mowę/ Choćbyś mázał y máſłem Iudaſzowſką głowę. KlonWor 28, ded **3, k. 6, 56, 75; Napierwey głowę mieway pięknie vmuſkaną/ A przyſtoynym zákryćiem záwſze przyodźianą. ZbylPrzyg Bv, A2 [3 r.], A4v, Bv, B2, B3v [3 r.]; SzarzRyt D5v.

Tytuł (4): Rozmowá nowych Prorokow/ dwu Báránow o iedney głowie BielRozm kt, 2, 3, 5 żp.

Głowa traktowana jako najważniejszy organ ciała, ośrodek kierujący funkcjonowaniem innych członków, spełnia rolę egzemplifikacyjną (jako porównanie lub analogia) w tekstach traktujących o hierarchii w życiu społecznym (w Kościele lub w państwie) [użycia tego typu mogly stanowić punkt wyjścia do dalszego rozwoju znaczeniowego] (80): bo rownie gdyż ſprawce od poddanych odſtępuią iakoby głowa od ciała odſtąpiła BielŻyw 84, 84; KromRozm III F5v, F7v; Abowiem ná Głowę thy trzy rzetzy należą. naprzod aby Głowá byłá wyſſſza nad wſzyſtki inſze tzłonki. Potym áby głowá z ynſzemi tzłonkámi/ byłá ná kożdym mieyſcu vſtáwitznie ſpoiona. Trzećie/ áby rządziłá wſzyſtki inſze tzłonki. KrowObr 12, 12v [2 r.]; LeszczRzecz A5v [2 r.]; BielKron 229v; Cłonki mowią o głowie/ á ſobie folguią Prot D; SarnUzn E7v; RejPos 113v, 262 [2 r.], 281 marg; Bo gdy wſzeláka łáſká ktorey doſtawamy w tey Swiątośći/ z Páná Chriſtuſá iáko z głowy ná cżłonki zpływa KuczbKat 215; WujJudConf 121 [2 r.], 121v [2 r.]; RejPosWstaw 143v; ModrzBaz 21v, 101; Toć znáć iż nawyżſzym był Paſterzem wſzytkiego kośćiołá/ Biſkup Rzymſki ktory ſię do głowy/ á ich do cżłonkow przyrownał SkarJedn 125; Co ták być może/ iáko gdyby ręká głową ſię vcżynić chciáłá: ktora z przyrodzenia ręką ieſt. SkarJedn 163, A2v, 58 [2 r.], 59, 124, 144 (16); SkarŻyw 259, 368; á głowá tá ktorą Apoſtoł przypomina/ nie może nogom rzec/ nie trzebá mi was NiemObr 46, 30, 44, 46 [2 r.], 47; ReszPrz 3 [2 r.]; KołakSzczęśl C4v; Bo co ieſt fundáment w budowániu; to ieſt głowá w ćiele/ krol w kroleſtwie/ á goſpodarz w domu. WujNT 68, 1.Cor 12/21, s. 625, 820; SarnStat 131; SkarKaz 245a, 488b, 606a [2 r.]; VotSzl A2v; Widźieli iż ręká ná obronę głowy rádá ránę y vćięćie ćierpi SkarKazSej 669b; Religia iáko ſerce w ćiele ludzkim/ á krolewſki ſtan iáko głowá. SkarKazSej 689a marg, 659b, 676a [2 r.], 677a [2 r.], 683b, 689a [6 r.] (17).

W charakterystycznych połączeniach: głowa drży, napełnia się, naziębnie, stłucze się, włosami porasta, (wy)czyści się (3), (za)boli (bala) (22), (za)chorzeje (2), zapali się; głowę (głowy) bić (4), dręczyć (2), dzierżeć (3), leczyć (2), łupić, napełniać (3), naparzać (3), obłożyć, obłysić, obnażyć, obrazić (obrażać) (2), obrocić, o(b)toczyć (4), ochędożyć, odmieniać (przemieniać) (6), odwinąć, okładać (7), opłokać, oskrobać, ozdobić, ożegać, plugawić, (po)maz(ow)ać (namazać, obmazać) (25), porąbać, posilać (posilający) (11), potwierdzać (twierdzić) (8), (po)urywać (zerwać, oberwać) (5), przebić, przeciąć, przyodziewać, (przy)stroić (2), purgować (2), rozbić (4), rozczepić, rozpalać, rozrazić, roztrącić, rozwalić, skryć (2), ścisnąć, tłoczyć, tłuc (o ziemię) (2), uciąć (ściąć) (6), urazić, (wy)czyścić (uczyścić, czyściący) (27), wysuszać, wzdrapać, zasłonić, zawi(ną)ć (obwi(ja)ć, obwinąć, uwić, zawijać) (17), zbić, zbość, zmacać, (z)maczać (3), (z)my(ja)ć (przemy(wa)ć, obmywać, umywać) (29), (z)ranić (3); głowie podpora, pomagać (pomoc) (3), służyć, szkodzić (szkodliwy) (5), użyteczny, zarażenie; głową dawać znać, dotykać, mieść, obrocić się, ruszyć (ruszać) (2), sięgać, uderzyć (uderzenie) (3); do głowy godzić, pochodzić, podnoszący się, wstępować (wstępujący) (6); (o)koło głowy obwity, oplatać (2); z głowy pochodzić, spaść (2), strącić, wyciągać (7), wyjść (wychodzić) (6), wypędzać (2), wyrwać (włosy) (2), wywodzić (3), z(d)jąć (z(d)ejmować) (13), zerwać (2), zganiać (3), złożyć, zrzucić; na głowę boleć, narzekać, pomagać, pomazować, posypany, przyłożyć (przykładać, przyłożony, przykladany) (18), przywiązać (przywięzować, przywiązany) (3), przywinąć (4), puszczać (3), styskować, wcisnąć, włożyć (kłaść, kładzienie, włożony) (41), wrzucić, wtłoczyć, (wy)lać (wlać, wylany) (6), w(z)dziać (5); pod głowę podłożyć (włożyć) (6); w głowę bić (bity) (11), dać [czym], iść, kurzyć się (2), natłuczenie, pochodzić (7), podnosić, ranić (3), tłuc się, uderzyć (się) (9), wrazić się (wrażony) (2), wstępować (wstępujący) (18), zadać ranę (29); za głowę dostać, (u)jąć (2); (mieć, nosić itp.) na głowie bliznę (2), bryże, czap(ecz)kę (7), czepiec (3), czub(ek) (3), diademę, ferety, grzebień (3), guzy, gwiazdy (2), hełm (2), kapalin (3), kapelusz, kiwiory, koronę (44), krosty, łysinę, myckę, nakrycie, noszenie (2), olejek, parchy (7), plesze, płatek (2), pontały, proch, przedział, ranę (2), rogi (7), siateczkę, skorę, skrzele, stroj, strupy (3), toczenice (2), welum (2), wieniec (wianeczek) (6), włosy (22), wrzody (2), zasłonę, zawoj (2), żałobę; po głowie pogłaskać, skubać się, wziąć; (mieć itp.) w głowie bolączki, bol(enie) (boleść) (20), dymy, język, mozg (2), niemoc, nieżyt, oczy (4), pianę, ranę (4), remę, smysły, ulżenie, wiatry, wilkości (7), wrzod; głowa apostolska (4), bawola, biskupia (2), boląca (5), cesarska, chora (13), cielęca, czcza (2), człowiecza (15), drżąca, dziecięca (dziecinna) (2), hetmańska, jastrzębia, jelenia, Jezu Krystowa, kapłunia, kaszląca, końska, kotcza, kozia, krolewska (8), krostawa, lwowa (lwia) (8), mała (mniejsza) (4), martwa, mdła (3), miąższa (2), mięsista (2), mysza (2), myta; nieczysta, niewieścia, niezdrowa, oblazła (2), obliniala, obwiniona (obwita, zawita) (3), okrągła (2), orla, oskubiona, ośla, owcza, parchowata (parszywa) (13), pełna, podługowata (3), psia (23), ranna, silna, skopowa, słaba, stłuczona (2), spiczasta, strupliwa, sucha (3), śrzednia, święta (naświętsza) (11), umuskana (2), wartogłowa, wątła, wężowa (3), wielka ((na)więcsza) (16), wołowa, wyczyściona, zajęcza, zapalona (3), zawiązana (3), zawita (3), zbita, zdrapana, zdrowa, zimna (2), zmaczana, zubrza; bol(eść) (bolenie) głowy (99), choroba, cieczenie, ciemię (3), drżenie (6), dziureczki, gorącość (4), korona, kości, leczenie (3), lewa strona (2), łupienie (3), mdłość, moc, nakrycic, naparzenie, napełnienie (2), niemoc (2), ochędostwo, (o)czyścienie (5), okładanie, omdlenie, ozdoba (2), parchy, pierzchność, poł (10), połowica (3), prawa strona (2), przednia część, przedział (2), przodek (3), rany, rog, rozbicie, tył (19), wi(e)rzch (50), wierzchnia część, włosy (2), zapalenie (2), zawiązanie, zaziębienie (naziębienie) (3); głową na doł (9), naprzod, na wschod słońca, do ziemie; o dwu głow(ach) (7), o trzech (6), o siedmi (26); ze dwiema głow(ami) (4), ze trzemi (2), z siedmią.

Przysłowia: Wam co was rycerzmi zową Należy mur przebić głową RejRozpr G; dawnoć powiedáią/ głowąć muru nieprzebije. OrzList i2v; WyprPl C3v [ogółem 3 r.].

Poznać wnet Lotra pomowie Iako raroga poglowie. RejKup h4v.

Fraza: »w głowie się mąci« (1): maſz kreẃ áż do omdlenia puśćić/ áż ſye pocznie w głowie mąćić SienLek 124v.
Zwroty: »bić głowę o ścianę« (1): biyąc głowę o ſćiánę mowiłá: Pánie Boże coś ná mię dopuśćić racżył HistRzym 37.

»bić się w głowę« [na znak rozpaczy itp.] = caput quassare Mącz [szyk zmienny] (3): Mącz 339a; gromy/ y błyſkánia ták wſzytkich ludzi zaſtráſzyły/ iſz vćiekáć Ceſarz muśiał/ wgłowę ſię bijąc á mowiąc: Nieſtety/ to mię dziecko ták ſromotnie zwyćiężyło. SkarŻyw 553; Co ſię biieſz w głowę? / — / Y gniewam, y boię ſię. CiekPotr 89.

»głową chwiać; głowa się chwieje; chwiejenie głow« [często na znak szyderstwa] = caput movere Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (16; 2; 1): OpecŻyw 143; Kto ſie tak barzo ſmieie iż też kaſzle abo głouą chwieie, bywa taki nie ſtatecżny GlabGad O4v; dałes nas ludziem na chwieienie głow. WróbŻołt 43/15; RejRozpr Fv; RejKup f3v, h8, k8v, bb3; LubPs M2, Zv [2 r.]; Leop Eccli 12/19, 13/8; BudBib 4.Reg 19/21; BudNT Matth 27/39; KochPs 30; ZawJeft 37; Kto widźi vrąga mnie/ mowi/ głową chwieiąc: Vfał Bogu: wyrwie go GrabowSet F2v; WujNT Matth 27/39.

»iść w głowę« (1): iżby żaden winá pić nie ſmiał/ áni inych nápoiow/ ktore idą w głowę GórnDworz Ff7.

»na głowie jeździć« (2): thák dżyeći gdy ich ocyec álbo mátká nye powſcyąga/ [...] dobrze ná głowye nye yezdzą GliczKsiąż F6v; Cybistema, Koziełek/ yáko dziećy zwykli ná głowie yezdźić y koziełki przewrácáć. Mącz 76a.

»głową kręcić« (1): Ocży wywraca/ głową kręći: to chce mowić/ To zámilknie. KochOdpr D.

»nie mieć hławy« [o przepiciu] (1): záprawdę moy panie niemogę więczey pić/ bo iuż niemam hłáwy GórnDworz Q4v.

»głowę, głowy (G) nachylić (a. schylać, a. schylić, a. pochylić); głowa nachylona (a. schylona)« = conquiniscere Mącz [szyk zmienny] (11 : 1; 2): BierEz S4; gdy głowa bywa ku ziemi zchylona tedy ſie komorka pamięci odtwarza GlabGad B3, B3; RejKup V, dd7v; obstipare verticem, Głowy náchylić ku ſtoſowi. Mącz 257c, 63c; SienLek 39v, 55v, 168v; HistRzym 82v; Przeto Krol pod rękę kápłáńfką głowę ſwoię ſchyla SkarŻyw 91; ReszList 160; LatHar 275.

»nakładać głowy« = przysluchiwać się (1): A ia/ bym wſzytko ſłyſzał/ nákłádałem głowy. PudłFr 67.

»odkrywać głowę; odkryta (a. nie nakryta, a. nie zakryta) głowa« [szyk zmienny] (1; 8): KromRozm I Ov [2 r.]; KromRozm III F3v; nie odkrywaycie głow wáſzych BielKron 38; Arcybiſkupowi koronę podał/ ktorą on [...] ná odkrytą głowę Krolewſką/ z cżerwoną hátłaſową cżapecżką wdział BielKron 329v; SienLek 48; Phil D; A káżda niewiáſtá modląca ſię ábo prorokuiąca nie nákrytą głową [non velato eapite]; ſromoći głowę ſwą WujNT 1.Cor 11/5, 1.Cor 11 arg.

»(o)golić głowę (a. głowy pogolić); ogolona głowa; (o)golenie głowy« = radere a. tondere caput Mącz [szyk zmienny] (36; 2; 2) : FalZioł I 109c, 141d, V 75v, 91v; HistAl A2; KrowObr 61v, 133, 133v, 141; ſiodmego dniá ogoli głowę ſwoię [radet capillos capitis] Leop Lev 14/9, Num 6/19; BibRadz Ez 5/1; BielKron 36v, 52, 116v [2 r.], 122v; Mącz 345b, 458a; SienLek 52v, 53v, 54, 55, 61, 66; BielSat C4; BielSpr 49; Abo iſz kápłani ich fiedzą w kośćielech ich rozdárſzy ſzáty ſwe/ głowy y brody ſwe pogoliwſzy BudBib Bar 5/30, Lev 14/9; SkarŻyw [237], 572; BielRozm 22; Wſpomnićie ſobie co zá twarz ich/ co zá vbiór: [...] głowá ogolona/ y chuſtámi obwiniona OrzJan 18; WujNT Act 18/18, s. 474 [3 r.], Act 21/24; Ogolenie głowy y brody Ezechielowe. SkarKazSej 706a marg, 706a.

»podnieść (a. podnosić, a. wznosić) głowę, głowy (G); podniesiona głowa« [niekiedy o uważnym przysłuchiwaniu się, obserwowaniu] = extollere a. regere caput Mącz [szyk zmienny] (18 : 2; 2): glowę ſwą podniozwſſy wzgorę/ patrzyla na oblicżé ſyna ſwégo OpecŻyw 145v, 144, 150v; thedy wodz gich podniefioną głową pilno ſtrzeże FalZioł IV 25b, IV 25a; GlabGad B3 [2 r.]; Gdy kko [!] opieniędzach mowy Wnet podnieſzie kazdy głowy. RejKup f4; mam czy doſyċ Ledweċ moge głowe wznoſyċ. RejKup f4v, m6; HistAl B; Z drugiey ſtrony Obżárſtwo drugie dzyecię nośi/ Co to ledwe przed ſpániem y głowę podnośi. RejWiz 30, 30v, 107v; Mącz 37b, 349c; Ale tych tu nic nie wſpomina ktorzy podnośili głowy ſwoie do niebá wołáiąc do Páná RejAp 141v; HistRzym 55v, 94; RejPos 70v; RejZwierc 154; GórnTroas 50.

»głową (po)kiwać (a. kinąć; kiwanie głowy, głową« [zwykle na znak potwierdzenia lub zaprzeczenia, szyderstwa, smutku itp.] = renuere Mącz, Calep; adnuere, annuere (capite), nuere Mącz; movere caput Calag; abnuere, abnutare Calep [szyk zmienny] (20; 4 : 1): circumvegis [!] in me tuo capite alias kywaſz glową me in loco isto in honore non habendo ZapMaz II Ł 1/112; Oto ſyn twoy/ vkazawſſy kiwanijm glowy Iana OpecŻyw 148; RejKup k5v, q2v; RejFig Bb5v; A ten głową kiwáiąc/ pocżął ſie dziwowáć. RejZwierz 41; Adnuo et Annuo, Przizwalam/ głową kiwam/ dáwam znáć. Mącz 255a, 254d [2 r.], 255a; HistRzym 13; RejZwierc 151; ModrzBaz 56v; Calag 113b; KochPs 169; MWilkHist D3v; BielSen 14; Calep 6b [2 r.], 911b; LatHar 700, 713; Kinął głową nie zchęćią Oćiec fráſowliwy RybGęśli Cv; A mimo przechadzáiący bluźnili go/ kiwáiąc głowámi ſwemi WujNT Mar 15/29; KlonWor 76.

»położyć głowę« = nocować (1): zoſtawąm z tobą/ y thu podobno dźiś nam przyydźie w Zurowicách położyć głowę. OrzRozm L2.

»poruszać głową, głowę« [na znak szyderstwa] (1 : 1): naſmiewali ſie ze mnie/ mowili ſą wargami á poruſzali głowę. TarDuch A2v; RejPs 66v.

»głową przerownać« = być wyższego wzrostu (1): Drudzy ‒ widzę – są, co go głową przerownają, Ale tak podobnego oczy nic nie znają, Ani tak poważnego. KochMon 25.

»przyzwalać głową« (2): Wyrwie ten to/ ow owo pytáć/ á on iedno przyzwala głową/ á milcży GórnDworz Tv [idem] WerGośc 253.

»skłonić (a. nakłonić) głowę, głowy (G); nakłoniona (a. skłoniona) głowa« [czasem na znak pokory, też o konaniu] [szyk zmienny] (14 : 3; 3): BierRaj 22; ſkloniwſſy głowę ku ziemi pokornie ſtoiątz milcżál. OpecŻyw 114, 8, 45v, 65, 109v; PatKaz III 122; TarDuch C3v; FalZioł I 128d; BielŻyw 70; HistAl G3v; BielKron [842]v; Devexum caput in dextrum humerum, Powieſzona álbo nákłoniona głowá ku práwemu rámieniu. Mącz 83c; lew przybieżawſzy ku nim nákłonił głowę przed nimi iákoby ſie im kłániáiąc HistRzym 132v; ArtKanc D13; GrabowSet D4; LatHar 299, 320, 736; A ſkłoniwſzy głowę [inclinato capite] duchá oddał. WujNT Ioann 19/30.

»głowę (ni)gdzie (a. kędy) skłonić (a. przykłonić), przychylić« = odpocząć, zamieszkać; caput reclinare Vulg [szyk zmienny] (19 : 1): a przeto nie mám domu gdzie [bych] głowę moię ſklonila bez ciebie. OpecŻyw 147v, 87; KrowObr 11, 48v, 49; RejAp BB7; HistRzym 87, 113; KochPs 110; SkarŻyw 166; CzechEp 60, [396]; ReszHoz 119; ArtKanc C16v; GDźie ſię mam vćiecz? głowę ſwoię kędy Ná świećie ſkłonić GrabowSet I3v, B4; LatHar 556; Liſzki máią iámy/ á ptacy powietrzni gniazdá: Lecz Syn człowieczy nie ma gdźie przykłonić głowy WujNT Luc 9/58, Matth 8/20, Yyyyy3v.

»głowę skłupić« (1) : Ocży spuśćić/ et głowę skłupić. Demittere oculos. Calag 112a.

»spuśćić (a. spuszczać) głowę« [zwykle na znak pokory lub zmartwienia] [szyk zmienny] (3): OpecŻyw 60; POtym z onych fráſunkow młodzyeniec vbogi/ Poſzedł głowę ſpuśćiwſzý RejWiz 158; léyże koniowi w gárdło/ á nieſpuſzczay mu głowy ná doł/ áże wſzyſtko połknie SienLek 168.

»głową (s-, ws)trząsać (a. (za)trząść, a. (za)trząsnąć), zatrzęsienie« [zwykle na znak dezaprobaty, szyderstwa, odmowy, namyslu, też o bliskiej śmierci] [szyk zmienny] (9 :1): BielŻyw 47; Bo w ſſyrokiey [szacie] też ſſerzey kroćz [!] Strząſay głową czáſem poſkocz RejRozpr Iv; RejKup m5v; Ná wſſem myę lekce ważąc głową ſwą wſtrząſáli. LubPs Fv; A niewiem by tákich wiele nienálaſł/ co thylko opiek ſzukáią/ s nich żywą/ [...] chodząc dom od domu/ á pilnie przeglądáiąc gdźie która bábá iuż głową trzęſye GroicPorz ee4; Renutus, Zátrzęſienie głową/ nie chcenie. Mącz 255a; Zali to nie ieſt winá/ że gędźbę á plęs moy wſzyſcy chwálą/ á on ná tho głową trząſa. HistRzym 13, 12v, 13; Myślił/ głową wſtrząſáiąc/ nie grzech Popá złupić. WyprPl A2v.

»szumieć, szumienie (a. szumność) w głowie« [szyk zmienny] (1 : 2): á gdy [...] będzieſz tę wodę pił/ tedy ſzumnoſć w głowie y w mozgu trawi. FalZioł I 94c, [‡]e; wſzyſcy Muzykowie/ Wnet w trąby vderzyli/ áż ſzumiáło w głowie. RejWiz 25v.

»włożyć (a. założyć) ręce na głowę, za głowę się jąć; ręce będą na głowie« [na znak rozpaczy] (3 : 1; 1): y włożywſzy ręce ná głowę ſwą [posuit manum suam super caput suum] ſzłá krzycząc. BibRadz 2.Reg 13/19; BielKron 71v; BudBib 2.Reg 13/19; Atoż ręce twoie będą ná głowie twoiey: gdyż [...] ninácżym dárzyć ſię tobie niebędźie. PowodPr 19; SkarKazSej 668b.

»wziąć głowę na kręgi« (1): Stes capite obstipo,Weźmi głowę ná kręgi yáko by miał yáki ſtós á vderzenie głową vczinić. Mącz 257c.

»(za)kołysać głową« (2): RejWiz 167; W tym przyſzedł ſtárzec iákiś/ Pánie mnie wzięli kożuch. A Rotmiſtrz zákołyſawſzy głową. To złodziey chythry GórnDworz R4v.

»zakry(wa)ć (a. nakrywać, a. okryć) głowę; nakryta (a. przykryta, a. zakryta) głowa; pokrycie głowy« = velare caput Vulg; caput velatum Mącz, Vulg [szyk zmienny] (13; 6; 2): KromRozm I Ov [2 r.]; GroicPorz dv; BielKron 145; Capite velato, Znákritą głową. Mącz 479a; SienLek 43v; RejPos 192; BielSat Nv; Oczko 28; łzámi práwie vſtáwicżnymi/ modlitwy ſwoie polewáłá: tak iſz [...] pokryćie głowy záwżdy mokre zoſtawáło. SkarŻyw 160, 193; BielSjem 37; Przetoż mąż głowy nákrywáć nie ma. Ale niewiáſtá głowę zákrywáć ma. WujNT Yyyyy3v, 1.Cor 11 arg, 4, 6, 7, Aaaaaa2v; Okryi głowę poważnym rąbkiem ZbylPrzyg Bv, A4v.

»załomić głowę« (1): Delachrymo, [...] Záłomiwſzy głowę płáczę. Mącz 181d.

»w głowę się (za)skrobać, zadrapać się po głowie« [na znak zmartwienia, zakłopotania] (5 : 2): Ale mu ſnadz zal od was/ bo ſie w głowę skrobie RejJóz Bv; RejWiz 64; Zádrápieſz ſie nieboże/ ktory raz po głowie. BielSat E [idem BielRozm 33]; HistHel B2; Iż rad żártámi/ gdy mam ſczęśćié/ robię: A gdy prezgrawam [errata: przegrawam] wnet ſye w głowę ſkrobię. PudłFr 5; BielRozm 33; WyprPl C.

»zawracać głowę, zawiercić w głowie« [o pijaństwie] (2 : 2): Tentare caput dicitur vinum, Záwrácáć głowę. Mącz 448d; Tylko wyſyſam miod leśny. Poránu z liſtkow ná drzewie Ten mi niezáwierći w głowie. MWilkHist Gv.

»zwiesić (a. zwieszać) głowę (a. pozwieszać głowy); zwiesiła się głowa; głowy zwieszanie« [zwykle na znak smutku, rezygnacji] (12; 1; 1): RejWiz 44, 70v; chodził zwieſiwſſy głowę [demisso capite]. Leop 3.Reg 21 /27; ktorzy iecháli zwieſiwſzy głowy do domu z poſelſtwem niewdzięcżnym. BielKron 314, 304, 389v, 402, 406; áno ſie zwieśiła niſko oná ſwięta głowá iego RejPos 105v; Ali koń zwieśieł głowę choćia Dźiánet Włoſki BielSat B3 [idem BielRozm 12]; ModrzBaz 56; SkarŻyw 252, 510; Co to pánié [!] zá rozmowy? Maćie/ pozwieſzawſzy głowy? MWilkHist Hv; KochPieś 41; BielRozm 12.

Zwroty określające obrzędowe czynności symboliczne: »księgi Ewanjelijej na głowę wkładać, kłaść na głowę Ewanjeliją« (1 : 1): KromRozm III I4v; gdy Biſkupá święcą/ kłádźie Arcybiſkup ná głowę Biſkupá święcónégo Ewányelią świętą OrzQuin T4.

»na głowę infułę kłaść, włożyć« [szyk zmienny] (1 : 1): Potym włożył mu Infułę na głowę [Cidari ... texit caput] Leop Lev 8/9; Y gdy mu ſam Papieſz ná głowę Infułę kładł/ z wielką cżćią y poniżenim złożył ią z głowy SkarŻyw 462.

»lać (wodę) na głowę, po głowie; polać głowę« (2 : 1; 1): IOrdan to ſławna rzeká/ co w niey ludzye krzcżono/ Leiąc wodę ná głowę/ ſzupryny mocżono. RejZwierz 74, 74 [2 r.]; Y wnet poświęćiwfzy wodę/ polał iey głowę [!] SkarŻyw 35.

»(na-, po)mazać głowę, wylać olejek na głowę itp.« [szyk zmienny] (34): TarDuch B6v; WróbŻołt 22/5; RejPs 200; Y ieſcze to Tbierznowanie w papieſtwie trzimaią [...] prziwiodą dziecie do bifkupa/ a on [...] wmiaſto [...] w wierze poczwierdzenia namaże mu tłuſtoſcżią głowę SeklKat Zv; KromRozm III I4; LubPs F3, ee3v; Tám naprzod głowę nowego Biſkupá oleiem ſmaruiećie KrowObr 127, 128v, 129v [2 r.]; Leop Lev 8/12, 14/29, Luc 7/46; Temże też Oleiem pomázánia polał głowę Aaronowę [fudit ex oleo unctionis super caput Aharon] BibRadz Lev 8/12, Matth 6/17; BielKron 37v, 63v, 86, 144v; RejPos 308; BudBib Lev 21/10, 4.Reg 9/3, 6; BudNT Matth 26/7; ArtKanc Q6v; LatHar 689, 704; Ná wieczerzy w Bethániey Mária wylewa oleiek ná głowę iego. WujNT przedm 38; Ale ty kiedy pośćiſz/ námaż głowę twoię [unge caput tuum]/ y vmyi oblicze ſwoie WujNT Matth 6/17, Matth 26 arg, 7, Mar 14 arg, 3, Luc 7/46.

»posypać głowę popiołem (a. prochem) itp.« [szyk zmienny] (16): HistJóz C; tedy na popiele obieczadło napiſuią wſtępną ſrzodę nagłowy bywa ſypan FalZioł IV 51c; Leop Ios 7/6; Thedy Thámár poſypáłá głowę ſwą prochem [tulit Thamar cinerem super caput suum]/ á rozdárłá ná ſobie pſtrą ſuknią BibRadz 2.Reg 13/19, 1.Mach 4/39, 11/71; muśi [...] leść ná brzuchu miecąc źiemię záſię/ á drugiey ná głowę nákłádźie pokorę známionuiąc BielKron 450v, 71v, 115; RejAp 151v; BudBib 2.Reg 13/19, Iudith 9/1; SkarŻyw 52, 502; Sypćie źiemię ná głowy/ ná pámiątki one GrabowSet D4; WujNT Apoc 18/19.

»poświęcić głowę« (1): I poſwięći głowę iego [sanctificabitque caput eius] wten dzień Leop Num 6/11.

»włożyć koronę na głowę itp.« = koronować, ogłosić (się) królem; być królem; podkreślić w ten sposób majestat królewski; też o Matce Boskiej [szyk zmienny] (25): Vmilowál ią bóg nadewſſytki niewiaſky [!]/ ij wlożyl koronę krolewſką na głowę iéy OpecŻyw 189, 189v; Iam yefth Czarz wyelkii nyeſwicziezoni [...] y Kvſzrowowa korona yeſth na mey głowie LibLeg 10/60; Leop Esth 2/17; włożywſzy ná głowę ſwoię złotą koronę s kámieniem bárzo koſztownym/ wyſzłá przećiw im HistAl L6v, D4, G2v, L5, N4; KrowObr 67; ktore ſłowo z vſt Arcybiſkupowych [...] bywa przy w kłádániu Korony ná głowę Człowieká/ ná Kroleftwo wybránego OrzRozm B4v, F3v; Po nim był Monnerius/ ten práwá y pobor Brytánnom vſtáwił/ y koronę fam ſobie złotą ná głowę włożył. BielKron 61v, 301v, 324v, 465v; RejPos 2v, 149, 339v; BudBib 1.Mach 11/13; SkarŻyw 179, 398; KochSz C; MY Zygmunt dáiemy znáć/ iż [...] zá zwoleniem [...] wſzyſtkiéy fzláchty y ludu/ koroná ná głowę náſzę ieft włożoná [diadema capiti nostro impositum est JanStat 7 ] SarnStat 10 [idem] 941.

»włożyć (a. wkładać), wkładający ręce itp. na głowę; spuścić głowę pod ręce« = blogosławić lub przyjmować błogosławieństwo [szyk zmienny] (12 : 1; 1): HistJóz B4v; włożywſzy ná głowy ich ręce ſwe/ błogoſłáwił im RejPos 150, 22, 23, 206v [2 r.], 207, 254, 283 [2 r.]; KuczbKat 245; Y śćiągnął Izráel práwicę ſwoię/ y włożył ná głowę Efraimowę/ á ten (był) młodfzy/ á lewicę ſwoię ná głowę Manáſzeſá [extendit Israel dexteram suam, et posuit super caput Ephraim ... et sinistram suam super caput Menasseh] BudBib Gen 48/14; ſpuść głowę pod ręce moię/ do bránia błogoſłáwieńſtwá. SkarKazSej 680a.

»włożyć (a. położyć) ręce na głowę, na głowie« [czynność rytualna przed złożeniem krwawej ofiary, stąd: skazać na śmierć] [szyk zmienny] (9 : 4): Wywiedz bluźnierzá precż z obozu/ á niechay wſſyſtcy kthorzy słyſſeli/ włożą ręce fwoie ná głowę iemu [ponant ... manus suas super caput eius] Leop Lev 24/14, Lev 1/4, 8/14, 18, 22; fáłſzywi Sędzyowie/ Położyli ſwe niewiernie ręce ná iey głowie. KochZuz A4; Y położy rękę ſwą ná głowie ofiáry ſwoiey [coniunget manum suam super caput oblationis suae]/ á zárznie ią BibRadz Lev 3/2, Lev 3/8, 13, 4/4; BielKron 37v, 38v; BudBib Dan 13/33.

»zakryć (a. przykryć), zawić głowę (żałobą); włożyć wory (a. worki) (żałobne) na głowę« (3 :1; 2): Dawid lepák ſſedł ſthroną ná gorę Oliwną/ idąc á płácżąc/ przikrywſſy głowę [operto capite]/ á boſymá nogámi: ále y lud wſzyſtek ktory był przy nim/ zákrywſſy głowę [operto capite] wſthępował ná gorę płácżąc. Leop 2.Reg 15/30; Pogrzebion w Hebronie/ ná ktorym był ſam krol z ludem ſwoim włożywſzy wory żáłobne ná głowę BielKron 69v; záwiwſzy głowę żáłobą/ ſzedł do kościołá bożego BielKron 89v, 47v, 72v.

Wyrażenia: »ciężkość (a. obciążenie, a, uciążenie) głowy, w głowie; głowa (bywa) ciężka; ciężko na głowę; cięży głowa; głowę ociążać« (4 : 2; 2; 1; 1; 1): Gravedinosus [...] Ktoremu głowá ćyęſka. Murm 77; Znamionuie obphitoſć krwie/ á zwłaſzcża gdy ſkarży na obciążenie głowy w ciemieniu FalZioł V 5v, IV 45d, V 58; Odſpiewa ią [jutrznię] czáſem ſowá Bo więc kxiędzu ćięży głowá. RejRozpr A2v; gravitas capitis, Cięſzkość głowy od bolu. Mącz 149c; Onerosum capiti, Cięſzko ná głowę. Mącz 264a; SienLek 35v [2 r.], 51; Oczko 25.

»goła [ = łysa] głowa« [szyk 4 : 1] (5): BierEz Mv; Swiat ie zakonniky zowie Poznaċ ie po goley glowié. RejKup b7, v2v; HistAl I2v; KrowObr 134.

»łysa (a. o(b)łysiała) głowa, łysy na głowie« = caput decalvatum PolAnt [szyk 7 : 2] (8 : 1) : Gnoy też z czebulą z tłucżony na obłyſiałą głowę pomaga. FalZioł IV 14d, IV 15b; RejKup y3v; LubPs gg6; Był wzroſtu mkłego/ proſty w obycżáioch/ mowy ſzepietliwey/ lyſy ná głowie BielKron 397v; Druga przycżyná ieſt żebych przez włoſy iego wſpomogł ſwey łyſey głowie HistRzym 3; BudBib Ez 29/18; MWilkHist B4v; PowodPr 84.

»przez głowę Machometowę« [zaklęcie muzułmanskie] (2): rzekłá/ przez głowę Máchometowę ten cżłowiek nád ine ludźie tráſnieyſzy. BielKron 458v, 458v.

»jako w głowie oko« [szyk 1 : 1] (2): RejJóz F8; Iuż nas záwżdy ſtrzedz będą/ iáko w głowie oká RejWiz 157.

»od pięty do wi(e)rzchu głowy, od głowy do nog itp.« (27): Iż pocżąwſſy od pięty nożné aż do wirzchu głowy moié/ niemá bytz w mym ciele zdrowié. OpecŻyw [79], 102v, 126v, [127], 131v, 141; GlabGad A5; Záráźi ćie Pan wrzodem iádowitym [...] od podeſzwy áż do wierzchu głowy [a vola pedis tui et usque ad verticem tuum]. BibRadz Deut 28/35; BielKron 93v, 443v, 457; A capite ad calcem, Od głowy do pięty/ to yeſt/ od początku áż do końcá. Mącz 32c, 490a, 503c; SienLek 45, 164v, Aaaa2v; HistRzym 110v; Oczko 12v; KochPs 55; SkarŻyw 70; CzechEp 358; ArtKanc E9; ktoremiś od wierzchu głowy/ y ćiemieniá twego/ áż do naniżſzey cżęśći y podeſzwy nog twoich był zrániony LatHar 298, 259, 293, 297.

»szumna głowa« [o pijanstwie] (2): Acżći mi po wcżoráyſzym/ ieſzcże ſzumna głowá PaxLiz E3v; KlonWor 70.

»głowa trupia« = trupia czaszka (7): Vyźrzawſzy kupiec głowę trupią przed ſobą bárzo ſie zlękł HistRzym 52v, 52v [2 r.], 53; zálécáią wſzyſcy/ do thák głów ſłábych [.. ] proch/ który palą z głów trupich Oczko 16v; WysKaz 45 [2 r.]. Cf n-loc.

»trzęsienie głowy« (2) : BielKron 3; Renutus – Trżeſienim głowi odmowięnie. Calep 911b.

»więcej niż włos(ow) na głowie itp.« [szyk zmienny] (13): Rozmnożili ſie nad włoſy głowy moiey TarDuch A6; RejPs 100; Ktorzy yák włos ná głowye ták ſą pełni złośći LubPs P5v, L2, P6v; a ieſt ich więcey niżli włoſow ná głowie mey [multiplicatae sunt prae capillis capitis mei] BibRadz Ps 39/13, Ps 68/5; Ieſt tego w Hiſtoriach ták wiele/ ile ná mey głowie włoſow. GórnDworz Z6; BudBib Ps 68/4; Ledwie ták wielé włoſów ná głowie náyduię/ Iáko nieprzyiaćiół wielé czuię. KochPs 99, 60; bez miáry grzechy moię/ przeſzły licżbę włoſow głowy moiey LatHar 145; W cżym tyle wyſtępku poſpolitego ieſt/ iáko włoſow ná głowie. PowodPr 47.

»zawracanie (a. zawrocenie, a. zawrot) głowy, w głowie; głowa, w głowie się zawraca« = vertigo Murm, BartBydg, Mącz, Calep; gravedo Calag; exanimatio, scotoma Calep [szyk 16 : 13] (21 : 3; 4 : 1): Vertiginosus. [...] Ktoremu ſye wgłowye záwraca Murm 72, 71; BartBydg 168b; Też ſok iego z oliwą zmieſzany oddala zawrocenie głowy FalZioł I 2d, ‡2d, I 18d, 28c, 50b, 89c (10); GlabGad I3v; Iednemu z gorącośći głowá ſie záwráca RejWiz 93v; Vertigo, záwrácánie w głowie Mącz 486d, 154b; O rozmáitym ſzáleniu/ iáko ma być leczone/ tymże y zawrot głowy. SienLek 51v, 16, 19v, 30, 40, 54; Oczko 14; Calag 434a; ArtKanc R17; Calep 381b, 956b, 1115b.

Zestawienie: »siatka na głowę« (1): Vitta, Czepiec/ śiatka ná głowę Mącz 500b.
Wyrażenia przyimkowe: »przez głowę« (1): A ten ſzkápie przez głowę RejFig Bb2.

»przez głowę« = gorą za siebie (1): wypiwſzy rzuca konewkę bez dotykánia ręku przez głowę StryjKron 160.

»nad głową« (2): Kiedy kxiądz machnie nad glową To iuż roſgrzeſeniem zową. RejKup k7; coś mi mrucżał nád głową kryſláiąc mi po cżele. RejZwierc 21v.

»nad głową« = w zenicie (1): Iáko kiedy zácbodźi/ milſzą iáſność dawa Słóńce/ á niż w południe/ gdy nád głową ſtawa. GórnTroas 73.

[Cf znacz. 2. RejWiz 17v.]
W przen (453): wſzytka pelnoſzcz laſky ktora byla wcryſtuſye przyſzla wduſſą maryey acz ynaczey bo wcryſtuſye yako wglouye maryey yako tey glouy wſzyye PatKaz III 110v, 111 [2 r.]; WróbŻołt Xy [2 r.]; Dom Iowiſzow/ powyzſzenie ogona ſmokowego/ a vpad głowy. FalZioł V [50]; RejRozpr G; Ci go [Chrystusa] teſz ieſztze z głową nieiedzą/ kthorzy go zá iednego tylko iednatzá y przytzyńcę do Bogá mieć niechcą KrowObr 185, 185 [4 r.], Ss2; RejAp 85; Niech przyſchnie ięzyk moy do podniebienia niego/ ieſlibych ná ćię nie pomniał/ ieſlibym Ieruſzalimá nie pokládał w głowach weſela mego [super capite laetitiae meae], (marg) Wł. Ieſli nie wzwodzić będę Ieruſzálimá na głowę weſela mego. (–) BudBib Ps 136/6, Deut 33/20; Tam Grekowie błogoſłáwieńſtwo wzięli/ tám ná nie z głowy Aaronowey/ to ieſt naywyżſzego kápłaná on wonny oleiek łáſki y miłośierdzia Bożego/ y pokoiu niebieſkiego wylany ieſt. SkarJedn 293; Potępiony Arryuſz [...] gdy przez Zbor Niceńſki/ trzyſtá y ośmnaśćie oycow/ ná głowie ſtárty/ ogon iáko chytry wąſz przez ſwe vcżnie/ podnośić pocżął SkarŻyw 388; CzechEp [378]; KmitaPsal A5v; ActReg 167; A wy mnry każćie to śpiewáć ſwoiey głowie SapEpit A4v.
Wyrażenia: »od głowy do nog, do pięty« (1 : 1): OrzRozm D4v; gdy ſkáżę od głowy áż do pięty nie vlecżoną ludu ſwego/ Pan Bog oſtátnią zgubą pokaráć chce PowodPr 66.
Szeregi: »w głowie i w członkach« (1): ácz do tego czáſu w głowie y w członkách [in capite et membris JanStat 876] ſwych był w Zakonnym ſtanie ten przerzeczony Kiełbáſá SarnStat 1097.

»z nogami i z głową« = całkiem (2): z wiáry w niewiárę wpádnieſz/ y w niéy z nogámi y z głową wſzyſtek vtónieſz OrzQuin L3v; RejZwierc 222.

Wyrażenia przyimkowe: »na głowę« [w tym: pobić (pobity) (3), pogromić (pogromiony) (2), porazić (porażać, porażon, porażenie) (49), wykorzenić, wypchnąć (2), zetrzeć, zwojować (2); o wojnie (52) ‒ traktowanej przenośnie (3), o polemice (4), o sytuacjach życiowych (4)] = calkowicie [w odniesieniu do klęski] (60): przyyachawſchi wnaſche moldawſkye zyemye [...] scheſcz wſhy na glowe zwoyowaly LibLeg 11/165; MiechGlab 49; Wielekroć ſie ſtáráli znierownemi przećiwko mnie mocamy/ ná głowę mie wykorzenić nieprzyiaćiele moi RejPs 38v; HistAlHUng A3; Leop 1.Mach 8/6; OrzRozm Q3; Ládziſław wypráwił ſie przećiw im/ poráźił ie ná głowę BielKron 301, 130, 175, 179, 192v, 239v (15); Cruenta victoria, Krwáwe zwycięſtwo. Poráżenie ná głowę. Mącz 69c; Stragem dare, Ná głowę poráźyć. Mącz 92a; OrzQuin Aa2v; Tu będzie plácz/ pokázáć/ iáko kto ieſt tey płći chętliw/ [...] á páná Boiánowſkiego/ ſrogiego białychgłow nieprzyiacielá zetrzy ná głowę. GórnDworz V2, Cc7; Bo gdyby ktho dawał iákiemu obdártemu żebrakowi ſzátę iáką/ [...] á onby tego niechciał [...]. A cożby tákiemu cżynić/ iedno wypchnąć precż ná głowę/ iáko niewdzyęcżnego. RejPos 146v, 146v; BielSpr 52v [2 r.]; HistHel D; WierKróc A3v; PaprPan Hh3; SkarŻyw 484, 558, 559; A ták ty dwie woyſká [...] były roſpruſzone/ á drugie ná głowę pogromione y pobite StryjKron 772, 36, 121, 170, 195, 285 (14); KochEpit A3v; KochProp 9; OrzJan 6, 85; Ale co ſię/ práwowierny Chrześćiáninie/ maſz ná te przymowki onych dawno od S. Hieronymá y inſzych ná głowę poráżonych Wigiláncyanow oglądáć? LatHar 331, 7; WujNT 208; Acz śmierć ieſzcze nád ćiáłmi pánowáć będźie/ ále czás on przyidźie/ gdy ią ná głowę zwoiuiem SkarKaz 205b; Zginęliſmy ná głowę, ieſli ia ſpoſobu Do zábieżenia temu iákiego nie naydę CiekPotr 40; SkarKazSej 686a.

»na głowę« = może: całkowicie (o zwycięstwie w tańcu) (2): Pomoże gonionego/ y Gęſiego tańcá/ Wygra cżáſem ná głowę/ ſkocżonego ſzańcá. BielSat D2 [idem] BielRozm 26.

»w głowę« = bardzo, całkowicie (1): Wolność ieſt/ ktora nic z niewolą nie ma ſpolnego/ owſzem oney ieſt w głowę prżećiwną GórnRozm A3v.

»z głową« = całkiem (1): byli do gruntu zniſczéni/ Y w boiowych powodźiách z głową ponurzéni. KochProp 6.

a) Użycia pozornie opisujące sytuację konkretną, w istocie nie dotyczące głowy, lecz człowieka jako całości lub personifikacji abstraktów (260): OpecŻyw 110; Wthen czas karanie boze a gniew Czeſſarza Tvreczkiego na mie przislo, y miecz yego bil nad glową moyą LibLeg 10/62; Abowiem grzechy moie przewyſſzyły głowę moię WróbŻołt 37/5 [przekład tego samego tekstu Leop Ps 37/5, BudBib 3.Esdr 8/74], Z5v; SeklKat I2v; ſamey Laſki bozey Ktochcze wniebo glowę wlozy. RejKup i5v; HistAl G3v; W opuſſcyáłey ſtárośći moyá nędzna głowá/ Oleyem łáſki twoyey będzye pomázaná LubPs V2, ee2v; RejWiz 101 v; Złupił mię z ſlawy moiey/ y zdiął koronę z głowy moiey [abstulit coronam de capite meo] Leop Iob 19/9, Ps 37/5; Bog przebiie głowę [transfiget caput] nieprzyiaćioł ſwoich BibRadz Ps 67/22; helm zbáwienia był ná głowie iego [galeam salutis in capite suo] BibRadz Is 59/17, Bar 5/2; zdrápay Wieniec ná głowie Królewſkiéy/ który ná Królá Polſkiégo włożyłá ręká Papieſka OrzQuin K2; wzięli korony zapłáty ſwoiey ná głowy ſwoie. RejAp 56v, 48, 56v, 161v; Proſząc go pokornie/ áby też żłożyć racżył to ſrogie iárzmo z głow náſzych/ obowiąſkow náſzych. RejPos 17; radbyś y oſtátek wełny zdárł z nędzney głowy iego. RejPos 192; RejZwierc 28, 116v; co mu bogini forthuná ná głowie nápiſze przy porodzeniu/ tego ſie żaden nie vchroni. BielSpr 51; BudBib Am 6/7, 3.Esdr 8/74, 4.Esdr 16/54; CzechRozm 243v; Tyś moiá cześć/ y moiéy głowy koroná KochPs 5, 134; CzechEp 74; ták to imię dawné RADZIWILOW [...] ieſt ſławné/ Nie tylko z męſkiéy ále y z białéy płći ſtrony/ Które ná głowiéch ſwoich Kśiążęcé korony Y królewſkie nośiły. KochJez A4v; KochEpit A3; Przytul mą chorą głowę [Boże] WisznTr 29; KochPieś 42; któré [szczęście] ćię [...] z góry ſtrąćiło/ Y głowę/ bliſką niebá/ zráźiło ZawJeft 36; Bo to iuż bogóm źiemnym poświęcony/ Komu ia koſą włos vſtrzygę z głowy. KochFrag 46; OstrEpit A2v; LatHar 262; Kto raz grob záległ/ głowy niewychyli. RybGęśli D2; Bo to czyniąc/ węgle ogniſte zgromádźiſz ná głowę iego [carbones ignis congeres super caput eius]. WujNT Rom 12/20; iż co go miał miedzy narody wynieść zá głowę/ to zniego vcżyni iáko ogon PowodPr 15, 10, 19; SkarKaz 578b; Mnie świętobliwé pánié w kubku złotym wody Káſtáliyſkiéy podáią [...] Kłádąc ná głowę moię więniec záſłużony GosłCast 10; SkarKazSej 680a.
Frazy: »abyć (a. żeć) pantoflą głowę zmiękczono« (2): Utinam tibi videam commitigari sandalio caput O dayże to Boże/ ábyć pántoflą głowę zmiękczono. Mącz 37b, 367a.

»włos(ek) z głowy nie spadnie (a. upadnie, a. spaść nie może), nie zginie (a. zginąć nie może); włos nie zginie na głowie« = nullum eapillum ex capite cadet PolAnt; capillus de capite non peribit Vulg [szyk zmienny] (25 : 10; 1): Abowiem beż twey woley y włos z głowy nie ſpadnie Zadnemu RejJóz I6, I6 marg; LubPs Y marg; RejWiz 4v, 95, 107, 107v, 110v, 129v, 139v; BibRadz Act 27/34; BielKron 71v, 460v; RejAp AA6, AA6v; HistRzym 132v; RejPos 139, 173v, 271, 276v, 286 [2 r.] (9); RejZwierc 86, 173v; Y włos nie zginie ná głowie/ Kto ſie iego właſnym zowie. RejZwiercPodw 183v; CzechRozm 245; ArtKanc K2v, P3, R17; WujNT Luc 21/18, Act 27/34; SkarKaz 519b; bez woléy iego/ włos nie ſpádnie z ćiebie Głowo moiá GosłCast 20.

»włosy na głowie wstawają« (1): że też áż y włoſy ná głowie cżłeká pobożnego cżytáiąc to wſtawáią. CzechEp 172.

Zwroty: »bierać, wziąć po głowie« (1 : 1): pogány dość mężnie y fortunnie biyą/ Ktorzy [...] cżęſto od tych paniąt bieráią po głowie. PaprPan E3v, Ee4v.

»(bijącemu) głowy na(d)stawić« = narażać się na przykrości (3): á kto będzie ninie prawdę mowić/ muſi biiącemu głowy náſtáwić. HistRzym 49, 51; RejZwierc 143.

»da(wa)ć, bić po głowie; w głowę tłuc« (4 : 1; 1): Nie bylić Káznodźieie áni Doktorowie/ Co w Pruśiéch tęgo dáli Krzyżakom po głowie. KochZg B; BielSat G4v, H; PaprPan V2v, [Hh5]v; SapEpit A3.

»głowę w jarzmo dać« (1): Wſzyſcy głowy w to iárzmo dobrowolnie dáli. RejWiz 40.

»dosiąc (a. sięgać) głową nieba, głową dotykać obłokow« [szyk zmienny] (3 : 1): By theż [...] głową ſwą dotykał obłokow [caput eius ad nubem attigerit]. A wſzákoż ná koniec zginie BibRadz Iob 20/6; KochPs 170; KochPieś 34; ZawJeft 38.

»z głową się ochynąć« (1): Bo kto ná máłym cżołnku nadáley odpłynie/ Ten ſie cżáſem y z głową narychley ochynie. RejWiz 90v.

»podnieść (a. podnosić, a. wynosić, a wznosić, a. podnaszać, a. wznaszać, a. wznieść) głowę (ku gorze a. wzgorę, a. wysoko); nie śmie się podnieść głowa; podniosła głowa« = levare caput Vulg, PolAnt; extollere caput PolAnt [szyk zmienny] (29; 1; 2): WróbŻołt 82/3; iż ſie tak burzą nieprzyiaćiele twogi á przećiwko tobie wyſoko glowy ſwoie wynoſſą. RejPs 124, 31, 110v, 164; Nieſmiem przemowicz ny ſlowa A nieſmie ſię podnieſcz glowa. RejKup Hv; LubPs P5v; KrowObr 167; Bo nigdy gdzye ieſt iáſno nie wznośimy głowy. RejWiz 96v; Leop Zach 1/21; RejZwierz 66; wywiodłem was żeśćie ſzli z támthąd podniożſzy głowy wáſze [erecta cervice]. BibRadz Lev 26/13, I 3a marg, Ps 82/3, Luc 21/28; RejAp 10v; Iż ia widzę cory Syońſkye/ [...] á ony chodzą z wyciągnionemi ſzyiámi á s podnioſłemi głowámi RejPos 306, 4v, 306; RejZwierc 69v; BudBib Zach 1/21, Eccli 20/11; CzechRozm 264; MWilkHist Hv; ále ſię nic nie lękayćie/ głowy ſwe wzgorę wznaſzayćie. ArtKanc S20v, A13v; GrabowSet D4v; WujNT Luc 21/28; gruba żáłobá głowę ſwą podnośi WysKaz 2; SkarKaz 6a, 8a; SkarKazSej 668b.

»głowę, głow podwyższyć« [szyk zmienny] (1 : 1): WróbŻołt 109/7; A ći co cye nyenawidzą głow ſwych podwyzſſyli. LubPs S5v.

»policzyć (a. zliczyć, a. przeliczyć) włosy na głowie, głowy; włosy głowy, na głowie (są) policzone (a. zliczone)« = capilli capitis numerati sunt PolAnt, Vulg [szyk zmien] (4 : 2; 6 : 5): BibRadz I 298d marg, Matth 10/30; ták iż y włoſy głowy iego ſą záwżdy policżone przez ſwiętą opátrzność iego. RejPos 325v, 85, 133v, 222v, 228, 236v (10); BudNT Luc 12/7; CzechRozm 226, 230; WujNT Matth 10/30, Luc 12/7.

»skryć głowę« (1): Kto mu w cżym przygáni/ prze ſwą głupią mowę? A potym beſpiecżnie przed nim ſkryie głowę? GrabowSet Bv.

»w ziemię głowę tłoczyć, wnurzyć« [szyk zmienny] (3 : 1): Zaden wzgorę nie pátrzy/ w zyemię głowę tłocży/ Pátrzáiąc ná niey márnych docżeśnych pożytkow RejWiz 180, 174v; ktorzy opuśćiwſzy niebo/ tylko iáko bydło wnurzyli w ziemię głowy ſwoie RejAp 111v, 111v.

»(ze)trzeć itp. głowę; starta itp. (jest) głowa; starcie itp. głowy« = confringere a. conterere caput PolAnt [szyk zmienny] (79; 10; 5): OpecŻyw 178; PatKaz I 7 [2 r.]; przyydzye [...] panna ktora mocz twoyą zlomy a glouą twoyą podlozy poth nogą ſwoyą PatKaz II 55v; PatKaz III 99v [2 r.]; á wſzakoż pan złomi y skazi głowy nieprzijacielow ſwoich WróbŻołt 67/22, Xv, 73/13, 14, 109/6; RejPs 165; SeklKat Q; RejKup Hv; áby pan [...] pogromił á zniſzcżył thy márne głowy bluźnirzow LubPs R3v marg, R3 [2 r.], Z3v, Z4; BibRadz Gen 3/15, I 2d marg, Ps 73/13, 14, Iudith 13/23; BielKron 2, 3, 4; RejAp 100, 100v, 103; RejPos 15v, 16, 16v, 18, 19v (26); błogoſłáwiony ieſt Pan Bog [...] ktory ćię obroćił ku potłocżeniu głowy Hetmáná nieprzyiaćioł náſzych. BudBib Iudith 13/23; CzechRozm 24v, 25, 155, 174, 178v [3 r.]; KochPs 110; záwżdy głowá iego od oney ſłábey płći [...] zdeptána byłá SkarŻyw 14; teraz ći nam/ z cżártem walcżyć pokiſmy młodſze: ieſli teraz głowy iego nie zetrzem/ w ſtárośći trudniey będzie. SkarŻyw 225, 134 [2 r.], 135, 136, 262 [2 r.], 263 (12); CzechEp 204, 292 [2 r.], 293, 294 [2 r.], 295, 296, 297; ArtKanc F17v, N17v; LatHar 8; WujNT 397; SiebRozmyśl L; oto ſię [...] báránek vkázuie/ ktory głowę iego ſkruſzy SkarKaz 515b; Głowę moię podeptáć máią nogi iego. GosłCast 15; SzarzRyt A2.

Wyrażenia: »na doł głową« [szyk 2 : 1] (3): RejWiz 91; pokuſzáią ſie o niepodobne rzecży/ á práwie ſie ná doł głową z wyſokiey wieże puſzcżáią. RejPos 71v; ſámi potym będą wynicowáni/ y głową ná doł do wiecżney śmierći [...] wrzuceni. CzechEp 105.

»głowa ku gorze« (1): Głowá ku gorze/ W cnotliwey ſkorze. RejZwierc 239.

Wyrażenia przyimkowe: »nad głową« = obok, w pobliżu (2): Ecce supra caput homo levis et sordidus, Oto nád głową leży człowiek nikczemny y mierziony. Mącz 434d; Niemnieyſzą mam przed owym nędznikiem niewolą/ Co tu noc pole nocy płácze mi nád głową KochPieś 29.

»po głowie« (1): Gdy ſie dwá zwádzą ſwieccy tyránnowie/ Ná ſtronie ſiedzą/ á drugim po głowie. RejZwierc 228.

b) Stany psychiczne przedstawione za pomocą stanów organicznych głowy (42): Ten [gniew] przerazi na wſze ſtrony idzie z głowy aż w pięty RejJóz C4v; A wſzak mi z wielkich dziwow głowa iakos chora RejJóz M6v; RejRozm 394; RejKup d6; Iáko to łácno/ piſáć ſye z rozumy/ Kiedy po woléy świát mamy/ á głowá Człowieku zdrowá. KochTr 16; dadza ſie wam te maloni znac ieſli ſie niepotzuiecie/ opuchnie drugiemu grzbieth abo glowa odnich. PaprUp K2v.
Przysłowie: Ale gdy co poniewoli Przydzie czynić głowá boli RejRozpr 14; tego głowá boli/ Stára Polſka przypowiéść/ kto ſobie nie woli. PudłFr 31.
Frazy: »spada się głowa« (1): A dobrze iż z tey troski nie ſpada ſie głowa RejJóz Hv.

»głowa (za)boli« [szyk zmienny] (22): RejRozpr D, E4, I4; RejJóz C8, G7v; RejRozm 396, 408; RejKup e3v; BielKom Bv, F6v; Bo mnie z żalu y z rzecży iuż y głowá boli. RejWiz 32v, 41v, 140v, 189v, 192v; OrzRozm L3v; BielSat C4; Náſtáwiay záś półmiſków iákich chceſz w niewoli/ Pátrząc ná nie/ áż głowá człowieká záboli. PudłFr 72, 16, 31, 35; BielRozm 22.

Zwroty: »(za)szumieć w głowie; głowa zaszumiała; głowa szumna« [szyk zmienny] (3; 1; 2): Bo bárzo z onych przygod miał też ſzumną głowę. RejWiz 126v, 40; RejAp 142; RejZwierc 215; A Cożći Deiphebe w głowie záſzumiáło/ Zeć ſie choroby ná twoy żywot zdrowy chciáło. PaprPan Ff2v; KlonFlis D4.

»(za)wiercić (się) w głowie« (5): RejKup n2v; Gdzye ſie oná [Wenus] pokuśi wnet záwierći w głowie. RejWiz 29v, 89v, 163; O nędzni ſwiátá tego wy Alexándrowie/ Co áby wſzytko pożrzeć/ wierći ſie wam w głowie. RejZwierz 41v.

Wyrażenia: »ciężar głowy« (1): Węzeł doległośći/ ćiężar moiey głowy GrabowSet P3.

»z kurzeniem głowy« (1): wolemy tego z wielkiemi trudnoſciámi/ pracámi/ á z nie pobożnoſciámi/ [...] á s kurzeniem głowy náſzey/ nábywáć RejPos [219].

c) Zjawiska przedstawione za pomocą skojarzenia z żywą postacią (czasem wielogłową) (52): KromRozm III Mv; RejWiz 173v; Zaſz niewieſz iáko mądrzy/ náſze dworſtwo zową/ Nędzą zacną/ á wołem chudym z złotą głową. RejZwierz 23; GrzegRóżn I4v; Co ieſt wſzetecżnik choć ſie ſláchtą zowie/ Máſzkárá piękna ná párſzywey głowie. RejZwierc 220; prawdá nád obłoki głowę vkazáłá. KochPs 84; Rok wſzytkorodny wieniec znákomity Nieśie ná głowie KochPs 93, 166; HYdrá wielkié ná niebie mieyſce záſtąpiłá: Głowę ſwą ſtráſzliwą pod Rákiem położyłá. KochPhaen 17, 2, 3 [6 r.], 6 [3 r.], 8 [2 r.], 9 (32); ReszList 180; BielSen 10, 12; poſpolſtwo/ zwierzę ieſt o wielu głow/ á iż nie o iedney głowie/ przeto nie latwie go vkroćić. GórnRozm A; WujNT 866; SarnStat 49, 51, 116; PowodPr 62; Mowiliſmy o pierwſzey chorobie Rzeczypoſpolitey ná ſerce/ iuż o drugiey zá pomocą Bożą mowmy/ ktora ieſt ná głowę/ to ieſt o krolewſkiey władzey oſłábioney SkarKazSej 689a.
Zwrot: »przewyższać głową« (1): Iż mądrość wſzytki rzecży/ przewyzſza ſwą głową BielKom B4.
d) O elementach natury (słońcu, gwiazdach, górze, rzece) (7): RejWiz 177; Weyzrzy iedno ná głowę gwiazdám/ że wyſokie ſą. BudBib Iob 22/12; StryjWjaz Cv; Srzodkiem tego wſzytkiego śrébrna rzéká płynie/ [...] Głowę máiąc odźiáną wieńcem rokitowym. KochProp 11; CO to zá gorę widzę ktora nád innymi Ták ſię bárzo wynioſłá? [...] Tey záwſze ile rázow złote Słońce wſtáie/ Napierwęy ſię w ſwey drogiey ſzáćie widźieć dáie. Albo kiedy pod źiemię biegłe kołá tocży/ Z iey głowy napośledzey ſpuſzcża ſwoie ocży WitosłLut A3; Sżkárpáwá byſtra wſzytkiey wiſły głowá KlonFlis H; á wieniec z kámieni Koſztownych ſpráwion/ głowę mu [słońcu] promieni. SzarzRyt A3v.
Przen: metonimicznie: Człowiek (czasem zwierzę) jako całość [połączenia z przydawką dzierżawczą można zastąpić odpowiednim rzeczownikiem lub zaimkiem osobowym] (252): PatKaz III 132v, 151v; WróbŻołt 139/8; A złomiwſſy ſrogą głowę mocarzow onych dałeś ie pożrzeć zwierzętom dzikiem RejPs 109, 57, 88v, 98v, 150, 163v; Choć kto chce bić chocia łáye/ Skromnie to ma głowá zdzyerzy BielKom E7; zacni krolowye mieli poddáć głowy ſwe pod kroleſtwo Páná Kriſtuſowe LubPs P6 marg, Q4v marg, Z3, ff4, hh5v; Ieſli on ſkarb niebyeſki co Mądrością zową/ Nie będzye nam nádány/ ſłábo z náſzą głową. RejWiz 62v, 72, 96; KThoż da głowie moiey wody/ y ocżom moim ſthudnicę łes Leop Ier 9/1, Iudic 9/36, Ps 107/9; TO iuż tu nie moy rozum/ tę głowę ſzácowáć RejZwierz 58v, 51v; BibRadz Ps 59/9, Is 1/5, I 353d marg; Pochwalon bądź Pan Bog że oddał złość Nábálowi w głowę iego BielKron 67; Gdzie głowá páńſka ieſt/ tám káżdy poddány cżuie moc BielKron 349, 18v, 77v, 93v; áni ſie obacżyſz gdy márnie vpádnie thá nędzna głowá twoiá. RejAp 36v, 5v; y dał iemu ſto funtow pieniędzy ná to/ áby they pánny Tárſiey y iedná męſka głowá nie oglądáłá HistRzym 21v; iżeś iuż tego pewien ieſt/ iż on tuż nád ſámym wirzchem głowy twoiey dzyerży obronną [...] rękę ſwoię. RejPos Ooo2, 50v, 317v; pátrz ná białą głowę/ Gdy swſzetecżnieie wnet odmieni głowę. RejZwierc 220v, 63, [193], [238]; RejPosWstaw [414]; BudBib Eccli 4/7; Iuż wiedz że pewną biedę będzyeſz miał ſwey głowie PaprPan H2, Ee4v; ktoraby [burza] y twey głowie Krolu niefolgowáłá/ y Rzecżpoſpolitą twą wywroćiłá. ModrzBaz 109; Iáko kiedy przy oycowſkiéy głowie Záſtáwią ſye cnotliwi ſynowie. KochPs 191, 87, 167; głowá moiá nigdy ſię tey niemey twarzy nie pokłoni. SkarŻyw 68, 195, 374; StryjKron 617, 732; CzechEp 9, 25, 363; Tenże vpad y moiéy náznáczon był głowie. KochFr 116; Gdźie odpocżywa zacnieyſza niż głowá Steſychorowá. KlonŻal D2, A4v, B4v; Iedność nie od iednego ieſt rzecżoná/ ále od wielu głow/ y ludźi/ iednáko o rzecżách rozumieiących, ReszPrz 100; BielSen 5; KochPieś 40; Y baczenia doſtáie przy ſłowiéch téy głowie. PudłFr 71; Głowę mą pierwéy pod źiemné ćiemnośći Zepchnićie ZawJeft 8; GórnTroas 49; KochFrag 17, 53; WujNT 1.Cor 11/4, 5; Snadź tákiey woniey niemiał on ogrod ſtrzeżony. Cżuynego ſmoká głową WitosłLut A3; mocnie zemśći ſie/ á bez chyby/ tégo Ná twéy głowie nieſczęſnéy. GosłCast 59, 20, 32, 71; SkarKazSej 705b, 706a; Nie naydzieſz iuż rownego vporney ſwey głowie. PudłDydo Bv, [B5]v.

W połączeniu z przydawką jakościową = „człowiek” + przydawka jakościowa (28): A gdzie idzieſz dobra głowo BierEz D3, H4; RejPs 165; Czożeſcie vpatrzyli/ na tey nędzney głowie RejJóz Bv; RejKup bb5v; BielKom F5; RejZwierz 76; Mącz 224c; GórnDworz P7; RejPos 335; Vpominánie mátki/ do ſtárſzey głowy. BielSat N4, N4; PaprPan F3, P2; wielka rzecż iſz ſię miedzy ſtem/ iedná vporna á nieunoſzona głowá naydzie SkarJedn 296; KlonŻal Cv [2 r.]; KochSob 71; PudłFr 34; GosłCast 6; Bo tu maſz Sżyprze rozmáite głowy/ Iedni pieniądzmi kupcżą/ drudzy ſłowy KlonFlis H2; Zeby wiedźiał co to ieſt/ wolnym głowom ſzkodźić. KlonWor 31, 26, 31, 55, 69; PudłDydo B3. Cf Wyrażenie.

Przysłowie: BielKom F5; Bona comparat praesidia misericordia, Proverb. Pokorney głowy miecz nie śiecze. Mącz 224c.
Fraza: »biadaż mojej głowie« (1): A páni wpłacz niebogá/ biádáſz moiéy głowie KochFr 59.
Zwroty: »na swą głowę brać« (1): ſpraw wielkich ná ſwą głowę iednę nie bierz/ iedno ná drugie przekładay BielKron 403v.

»podnieść (a. wynieść, a. wynosić) głowę; głowa będzie wyniesiona; wynosiciel głowy« = exaltare a. sublevare caput Vulg [szyk zmienny] (6; 2; 1): przeto też głowá będzie twoiá poważnie wynieſioná nád wſſytki me możnoſći. RejPs 165v, 29, 161v; A podnyeś vniżoną nędzną głowę moię LubPs B2v [idem ArtKanc Q], G2v; Leop 4.Reg 25/27, Ps 3/4; RejPos 231; ArtKanc Q.

»sta(ną)ć nad głową« (9): LubPs B5; RejWiz 113; bo widziſz iż Pan vſtháwicżnie ſthoi s ſiekierą nád głową twoią RejAp 36v, 36; RejPos 167v, 331v, 333; Stánął mi grzéch nád głową/ y ćiśnie mię w źiemię KochPs 55; LatHar 162.

»wisieć nad głową« = grozić (1): Coż tedy woliſz: cżyli áby ten złocżyńcá ták ſię wolno wáłęſał/ á záwżdy nád głową twą wiśiał [semperque capiti immineat tuo]: cżyli rádniey áby z więźienia wyſzedſzy ſpráwował ſię? ModrzBaz 84v.

»wywyższyć (a. powyższyć), powyższający głowę; głowa będzie wywyższona; wywyższyciel głowy« = exaltare caput PolAnt [szyk zmienny] (2 : 1; 2; 1): TarDuch D7; Imienie lekarza powyſſzy głowę iego FalZioł +2v; LubPs Z4; A(no) ty Iehowo tarcża moiá/ sławá moiá y wywyżſzyćiel głowy moiey. BudBib Ps 3/3, Ps 26/6; KołakSzczęśl C4v.

Wyrażenie: »szumna głowa« = pijany (1): Trudno ma vróść/ co kiedy niebácznie/ Y bez rozmyſłu ſzumna głowá zácznie. KochPij C3v.
Szereg: »osoba i głowa« (1): Ia oſobę ſwoię y głowę prze ten ſpoſob w ty niebeſpiecżnośći przywiodł BielKron 306v.
Wyrażenia przyimkowe: »na głowę« = in capite Vulg, PolAnt; super caput Vulg (54): WróbŻołt 7/17; tę złoſć ktorą by oni mnie vczynić chćieli będzieſz raczył ná głowy ich obroćić. RejPs 80v, 140, 156; RejJóz H5; HistAl C7v; MurzHist Lv; Nyech praca vſt ich ná ich głowę ſpádnye LubPs ee2v, B6v, cc5; odwetuię wam ná głowę wáſſę. Leop Ioel 3/4, Lev 14/18, Ps 65/12, Ez 9/10, 16/43, 33/4, Ioel 3/7; A ták kreẃ ich prziydźie ná głowę Ioábowę/ y ná głowę potomſtwá iego BibRadz 3.Reg 2/33, Iudic 9/57, 1.Reg 25/39, 2.Reg 3/29, 3.Reg 2/32, Ioel 3/7, Iudith 8/13, Eccli 44/23; ktory ſzuka [...] fortelu/ iákoby ſwoy iad ná głowę wáſzę wylał BielKron 248v, 19, 69v; RejPos 60v, 335; BudBib Deut 33/16, 3.Reg 2/32, 8/32, I 199c marg, 2.Par 6/23 (12); BudNT Rom 12/20; CzechRozm 50v; KochPs 95, 205; SkarŻyw 300; kłádąc pomſtę Bożą zá krzywoprżyśięſtwo nie iedno ná ſwą głowę/ ále [...] y ná wſzyſtko woyſko GórnRozm G4; KochProp 7; GrabowSet S; Kreẃ wáſzá ná głowę wáſzę (marg) to ieſt; ſámiśćie ſobie przyczyną zginienia á nie ia. Hebr. (‒) WujNT Act 18/6; GosłCast 67; gdy nieprzyiaćiele ná głowy wáſze przywiedźie Pan Bog SkarKazSej 705b.

»nad głową« = super caput PolAnt (23): LubPs B6v marg; BibRadz Iob 29/3; RejAp 25, 96v; ſtrách dekretow Páńſkich obacżyli iuż nad głowámi ſwemi RejPos 167, 167v, 206v [3 r.], 253v, 257v, 265v (11); BudBib Thren 3/54; Oddal od nich śmierć gotową/ Którą widzą tuż nád głową. KochPs 120; WerKaz 300; GrochKal 25; GrabowSet F; Błogosłáwieńſtwo Boże nád głową ſpráwiedliwego cżłowieká KołakSzczęśl B3v; SkarKazSej 663b; SzarzRyt C3.

»na głowie« = in capite, per caput, super caput Vulg; supra caput PolAnt (9): á rozweſelenie wiekuiſthe ná głowie ich Leop Is 35/10, Num 6/7, Am 9/1; BielKron 18v; Hoc facinus in tuum caput redundabit, Tá złość [...] ná twoyey ſie głowie zoſtoyi. Mącz 502d; BudNT 1.Cor 11/10; LatHar 306; SkarKazSej 704b; Iey [ojczyzny] prace/ iey trudnośći znośiſz ná ſwey głowie SapEpit B.

a) W funkcji przysłówka: »głową, z głową« = osobiście (30 : 1) (31): Mozeczie ſtego obaczyć. Ktorego teras pozową By przeg [!] panem ſtanąl glową. RejKup d3v; BielKron 9, 258v, 264, 270v, 293v; StryjKron 270; wiec tez Maximilianowi [po]słowie głowami im to roskazali. ActReg 60, 7; KmitaSpit B4v.

W charakterystycznych połączeniach: głową by(wa)ć (7), leżeć (położony) (4), mieszkać (7), przebywać, (przy)ciągnąć (wyciągnąć) (6), (przy)jechać (2), rozkazać, ruszyć się, stanąć, wtargnąć.

Wyrażenie: »(z) sw(oj)ą głową« [szyk 16 : 5] (21): MetrKor 34/134v; [cesarz] przicziagnal sąm s ſwą glową y smoczami azewſzitkymy zyemyamy swimy, a wipedzil mye spanſtwa mego LibLeg 10/62; ConPiotr 33v; ſłyſzał też iżby tám miał być ſwą głową Ceſarz Krześćiáńſki BielKron 312, 204v, 222, 242v, 244v, 266v (10); BielSpr 51, 54v; SkarŻyw 408; KochJez B2v; Ná Pieninách głową ſwą by Kśiężná mieſzkáłá BielSjem 17; ſam głową ſwą [ipsum per se JanStat 692] do króleſtwá miał wtárgnąć/ ábo téż gwałtowną moc ludu ſwégo [...] ku ſplóndrowániu Króleſtwá náſłáć miał wolą SarnStat 424; CzahTr Gv, H2v.
a. Włosy (25): Kiedy mu głowę iſkáłá/ Cżarne włoſy wyrywáłá. BierEz Mv; Wſzam w głowie być nie da. FalZioł ‡2d, ‡2d, I 20a [2 r.], 43d, 46a, V 75V; glową ma czarną wiſſoko oſtrzizoną LibMal 1545/94v, 1543/75v, 1544/81; ten cżłowiek był bárzo wielki á piękny/ ktorego głowá y brodá widziáłá ſie iáko nacżyſtſza wełná. HistAl Lv; BielKron 52; Crines componere, Szczoſáć álbo przigłáskáć głowę. Mącz 310a, 54c, 61d; śrébrné w głowie nići KochFr 91; I ták Wſzytek żołty był y ſzátą, y głową KlonWor **2v, **2.

W charakterystycznych połączeniach: głowę iskać (2), przygłaskać, (s)czosać (2); głowa czarna, kędzierzawa, kępia(s)ta (2), ogłaskana, ognista, ostrzyżona, zwikłana; w głowie łupieże, otręby, wszy (3).

Wyrażenie: »siwa głowa; osiwienie głowy« = caput canum Mącz (4; 1) : ſkłámałeś ná twą śiwą głowę. KochZuz A5 [2 r.]; Mącz 37b; o nędzneſz to bogáctwá náſze/ [...] s prędkim ośiwieniem głow náſzych ſtáramy ſie o nie RejPos 82v; CiekPotr 68.
Przen: metonimicznie: Człowiek (1):
Wyrażenie: »siwa głowa« (1): Przed śiwą głową wſtaway/ [...] á vczći perſonę ſtárą SkarKaz 661b.
2. Głowa jako ośrodek myśli i uczuć; umysł, rozum; caput Mącz (588): BierEz D3v; A to iż głowę mdlą, rozum y bacżenie przyrodzone każącz. FalZioł V 60v, II 7b; WróbŻołt C6; Bo to ſzpetna przyſada gdy kto piękne ſlowa Vmie więcz ſtawić komu a zle myſli głowa RejJóz O2, P5; SeklKat A4v; Báċzijś to wżdy naſwej głowie Cżem by wżdy mogł pomocz ſobie RejKup r5, O, r4, v6, z7v; Więc tak ſám chceſz/ twoią głową wſzyſtki przełomić? MurzHist M3v; MurzNT 38v; Pámiętáiąc ná ony/ márnotráwne cżáſy/ Ktore fucżą do głowie/ iáko ſzumne láſy BielKom B3v, D6, F8; w głowie dźiwne ſye mu Sny roią GroicPorz cc4v; KrowObr 128v; y wżdy wſzytko w głowie/ Y rozum y kędzyerze/ zoſtánie nam ſpełná RejWiz 17v; Rozumieyże iż to chłop iście s chytrą głową. RejWiz 75; Bo duſzá ſtolec pirwſzy w głowie oſádziłá/ A potym ſie po wſzytkim ciele rozſzyrzyłá. RejWiz 120, 22v, 29v, 30, 32, 35v (29); KochZuz A4; Potym byłá zoſtáłá/ węgierſką Krolową/ A wiele ſwiátem trzęſłá/ w młodośći ſwą głową. RejZwierz 49v; TEn narod záwżdy bywał/ z dawná z bácżną głową RejZwierz 77, 60v, 69v, 76, 84, 90v; Widźiałem ieſzcże w widzeniu głowy mey ná łożu moim/ á ono ſtroż święty zſtąpił z niebá. BibRadz Dan 4/10, Dan 4/2, 7, 7/1, 15; á też muśiło ſie mu co sſtáć w głowę/ wſzytko głowki mákowe śćina. BielKron 104, 135, 376v; BielKronCies Mmmm3; Kto tak żelazney głowy/ albo tak cirpliwy/ Zeby mogł wſzitkich ſłuchać/ i uznać kto krzywy KochSat B2v, B4; Hic est huius rei caput, Ten tego yeſt przicziná/ z tego to głowey pochodźi. Mącz 37c; OrzQuin F2v; SienLek 28v, 52 żp, 53 żp, 54 żp; Iáko/ ktho Weneciey nigdy nie widział/ [...] może ſobie ták piękną w głowie zbudowáć: iáka/ pothym gdy ią vźrzy nigdy nie będzie. GórnDworz M7; iáko niektorzy Poetowie w wirſzach ſwych/ tykáią po kąſku głębokich/ á ſubtylnych rzecży w Philozophiey/ ábo y w inych náukach: á w głowie ich/ bárzo tám tego było niewiele. GórnDworz N4, C7v, K3 [2 r.], K5, L4, M6v (15); RejPos 22v, 32v; HistLan B3v, B4v; á był to cżłowiek zacny y mądry/ ácż był wzroſtem máły ále głowę wielką miał. RejZwierc 274v, 21, 215v [2 r.], 229, 239; WujJud 34v; BudBib Dan 4/10, 13, 7/15; Iáka mądra wymowá z iego głowy płynie PaprPan D2, A4v, G2, O4v, R, V3y, X, Cc4; KochDryas A2v; Oczko 4; co w głowie vrádźi/ Do ſkutku nie doprowádźi. KochPs 172, 131, 212; ktory z uprzeymego ſercá/ ále z omylney głowy/ mnimiał áby w tym [...] wielką Panu Bogu poſługę cżynił SkarŻyw 80, A3v; CzechEp 202; KochFr 22; KochMarsz 154; ReszPrz 101; KochPieś 28, 42; BYś ty mnie ſnać ná koniec pożyczył ſwéy głowy/ Tedy ią nie zrozumiém pewnie twoiéy mowy. PudłFr 26, [3], 21, 64; GórnRozm N3; KochWr 25; ZawJeft 26; Bo y w wielkich rzecżách dla tego Formularze ſą/ áby cżłowiek wſzyſtkiego w głowie nie nośił GostGosp 1; Phil G2, S3; Tego ty nie oſzukaſz/ byś miáłá dwie głowie. GórnTroas 42; GrabowSet Ov; KochFrag 24; RybGęśli A2v; JanNKar D2; CzahTr E3v, E4, H3, K4v; Praca/ ácz nie méy głowy/ tylko przełożenié/ Lecz z wielkiego cżłowieká piſmá GosłCast 10; [Mądry] Nie ma ſwey głowy gdy czego niewie ábo nie rozumie/ [...] nie ma też cudzey głowy/ gdy ſłuſnośći y ſpráwiedliwośći nie vpátruie. SkarKazSej 661b, 695b; SapEpit B; KlonWor 3, 47, 72; Weſelſzać iey twym przyiázdem głowá. RybWit C2; ZbylPrzyg ktv.

W charakterystycznych połączeniach: głowę mdlić, naprawiać, zabawić, zatłumiać, zatwardzać, zmyślać; w głowie budować, gąść, knować, konsyderować, naleźć (najdować) (2), nosić, obierać, psuć, roić się, rozświecić, rozumieć, stanąć, stworzyć, szukać, (u)formować (2), ugruntować, upatrować, uradzić (2), wymalować, wymierzyć, zalęgnąć się, zbudować (2); dziwno, niepogoda w głowie; głowa baczna, chytra (2), dobra, dziecinna (2), dziwna (2), głupia (3), godna, młoda (2), nauczona (2), nędzna, niczemna, niepłocha, nieposlednia, niewolna, niezdrowa (2), omylna, poćciwa, przemyślna, stroskana, twarda, wesoła, wielka, zasępiona, zaśniecona, zatwardziała, zαwiła (2), zmieszana, żelazna.

Przysłowia: Gdyż záwżdy gębá plecie o cżym myſli głowá. RejWiz 6v.

Quot homines tot sententiae, [...] co głowá to rozum. Mącz [460]a; WujJud 131v; co głow ktore śię zá rozumne máią/ tyło wiar. BiałKaz Iv; że o nich ták wiele cżáſem bywa rozumow (iáko ieſt w przypowieśći) ile głow [tot hominum sensus esse ..., quot capita]. ModrzBaz 65; WujNT 676 [ogółem 5 r.].

Frazy: »błądzi głowa, w głowie« [szyk zmienny] (2 : 1): Bowiem mi iuż ż tych kłopotow iakos błądzy głowa RejJóz O6, G4v; RejKup e5v.

»[komu] głowy [nie] (do)stanie« = coś przekracza czyjeś możliwości (2): Iakoż ći y głowy ſtanie Iże to możeſz wyćirpieć RejJóz H7v; ReszList 165.

»gładka jest głowa« = bez kłopołów (1): Rádziłbych by Poznániá/ Lwowá/ á Krákowá/ Dzyerżeli ſie/ boby im/ gładſza byłá głowá. RejZwierz 90v.

»(o)szaleje, szalona głowa« [szyk zmienny] (3 : 1): Y głowa z takich kłopotow oſzaleie rada RejJóz F6v; RejRozm 405; RejWiz 67, 68.

»do głowy po rozsądek« (1): Stąd cżuie każdy cżłonek ſwoie dotykánie. Ale przedſię do głowy po rozſądek muśi RejWiz 120.

»[komu] w głowie się uklii« = ktoś coś wymyśli, zechce (1): iáko ſye [... ] Prokuratorowi w głowie vklij / á iáko go kto dáry lepiey náchyli/ ták ſądźi GroicPorz B4.

»[jak] w głowie ułożono (a. układano), usłano« [w tym: komu (4)] = (zależnie od określenia) ktoś jest głupi lub mądry [szyk zmienny] (4 : 1): GórnDworz H2v; Więc chociaż drugim w głowie nie dobrze vſłano/ Ale mieſzki porządnie groſzmi náſypano: PaprPan E4v; Dádzą rádę ná wſzytko dobrą ći pánowie/ Bo im práwie z reyeſtru vkłádano w głowie PaprPan Hv, M4; Iż ſye zda ináczéy tobie: Boć źle vłożono w głowie. PudłFr 20.

»[komu] głowa, w głowie się zawraca; zawrocenie (a. zawracanie) głowy, zawrot w głowie; zawrocona głowa« [o szaleństwie, zaburzeniach umysłowych lub chaosie myślowym] = delirium, phrenesis, phrenitis Mącz; lymphaticus, lymphatus Calep (2 : 1; 3 : 1; 2): Lyſty krotkie á miąſſze znamio, oſzalenie á zawrocenie głowy przyſzłe ku ftaroſci. GlabGad P6v, L4v; GliczKsiąż O4v; Phanaticus, dicitur cui multae vanae apparitiones fiunt, Któremu ſie w głowie záwráca/ bleſny/ ſzalony. Mącz [297]a, 298c; GórnDworz Gg5v; Oczko 23 v; Lymphatus — Szaloni, zawroczonei głowi. Calep 623a, 623a.

Zwroty: »brać, wziąć w głowę« = wzbogacić swe doświadczenie; przejąć się, zastanowić się [szyk zmienny] (6 : 3): Nu tedy poſłuchaymy/ wſzyſcy tey Mądrośći/ Biorąc ſłowá w ſwe głowy/ od iey doſtoynośći BielKom B5; GliczKsiąż N2; BielKronCies Mmmm3; bo widząc w iednym tho/ w drugim owo/ y ſpráwuiącz ſie bacżeniem dobrem/ [...] może ſobie wzyąć śiłá w głowę GórnDworz E6v, C2, 17, V2, Cc7v; BielSen 11.

»w głowie czuć« = myśleć (1): Káżdy ſie tego bárzo łácno dowie/ Ze Rycerz męſtwá ręką dokázuie/ Biſkup podobno więcey w głowie cżuie. KochSz C3.

»[komu] w głowie c(z)wałać« = być przedmiotem rozmyślań, rojeń [szyk zmienny] (4): LubPs bb6; RejWiz 89v; Nunc iam alia cura impendet pectori, [...] Inſze mi teras w głowie czwała. Mącz 288b; Teraz ſye o Pſków boiał: Pſków mu w głowie cwałał KochJez B.

»głowę gryźć« = dokuczać (1): A przeto lepyeyći ſnadź vbogą myeć [...]/ niż bogátą ktoraćby głowę gryzłá. GliczKsiąż Qv.

»[komu] w głowie się kręcić; zakręcić głową; kręcenie w głowie« = spowodować zamęt w myślach; być przedmiotem rozmyślań (2; 1; 1): RejJóz C5, D4; Ale ty to profzę cie pilnie ná pámięći Mieway/ á niechći ſie to záwżdy w głowie kręći. RejWiz 49; A cożći zá roſkoſzy twe czukrowáne iedlá [...] przynioſą? [...] Naprzod gniew Boży. Potym Artetikę. Sciátykę/ Pedogrę/ Pleurę/ kręcenie w głowie iáko ſzalonym RejPos 138v.

»w głowie kryś(l)ić (a. (s)kryślać), się kryśli« = rozmyślać (5 : 1): RejWiz 19v, 74; PaprPan X3; O czym ſie y w głowie méy vſtáwicznie kryśli. GosłCast 47; Tám ná to patrząc/ w głowie ſobie kryślił/ Cżłowiek roſtropny/ y okręt wymyślił. KlonFlis E4; KlonWor 70.

»głowę łamać; łamanie głowy« = martwić się, trudzić się [szyk zmienny] (2; 2): RejKup m4; iż bogátą żonę chowáć yeſt wyelki fráſunek á łamánye głowy GliczKsiąż Qv; GórnDworz P2v; cáły dzyeń ſie ſtáráć/ biegáć/ łamáć głowę/ zábiegáiąc temu nędznemu ſwiátu RejPos 317.

»mieć w głowie« = być mądrym (3): Wy Duchowni á pánowie Co maćie w vorkach y wgłowie Strzeżćie zamkow á koſćiołow RejRozpr F3v; możeć to być/ iżći náucżycyel będzye myał co w głowye/ ále yeſliby obycżáynem nye był nye ſtałoby to zá tho. GliczKsiąż L7v; RejWiz 156v.

»[co] w głowie mieć« = wiedzieć, znać, myśleć o czymś [szyk zmienny] (7): ácżkolwiek w głowie mieli káżdy ſwoy vmyſł/ ále go nie obiáwili. BielKron 398; MączKoch nlb 12; GórnDworz C3, X2; On wſzytkich gwiazd niebieſkich liczbę ma w głowie KochPs 213; KochFr 31; Ze co w głowie miał/ to mógł y wymówić ſnádnie KochTarn 74.

»mieć [co], [jest] [co] w głowie« [znaczenie zwrotu zależne od dopełnienia, np. „mieć troski w głowie” ῾troszczyć się᾽] [szyk zmienny] (5 : 2): Tedy więc nasi panowie Mają troski w swojej głowie BierRozm 24; Bo to iego kochanie w iego ſtarey głowie RejJóz Nv, M6, P5v, P8v; Wielki ſmutek/ záłość w moiey głowie BielSat G2; BielSen 15.

»mieć muchy albo koczki w głowie; muchy roją się w głowie« = być głupim, szalonym (1; 1): Bibe helleborum, Pi ciemierzicę/ to yeſt/ toś ſzalón maſz muchy álbo koczki w głowie. Mącz 154b, 117d.

»mieć rozum, mądrość, co mozgu w głowie; rozum w głowie [jest], siedzi« = być mądrym; sapit hic pleno pectore, sapit illi pectus Mącz (7 : 1 : 1; 2 : 1): A co po cżyiey wielkośći/ Gdy nie ma w głowie mądrośći. BierEz P4; RejKup N, Xv; Niewiem iáko y rozum ſpełná w głowie ſiedzi RejWiz 69; Sapit illi pectus, Ma rozum w głowie. Mącz 368a, 285d; Prot A3; Przeto v nich rozumy/ rozmáite w głowie. BielSat G3v; RejZwierc 215v; Kto iedno ma rozum w głowie/ Káżdy tóż/ co y ia powie. KochMRot B2v; KochPieś 4; miałby co w głowie mozgu y zdrowego rozſądku/ niepodobna aby tey kośćioła ś. powſzechnego náuki nie miał [...] przyiąć WysKaz 14.

»nie wszytkich mieć w głowie« = być szalonym (1): Bo náſſy mili przodkowie Snadz niewſſytkich mieli w głowie Gdy ſie wtę niewolą wdáli RejRozpr C2.

»do głowy nabić« = nawyknąć (1): wżdy z onemi ſproſnemi chłopięthy ſzkolnemi poſpołu rość nie będzie/ y ich obycżáiow ſobye do młodey głowy nie nábije. RejZwierc 7v.

»w głowie naleźć (a. (wy)najdować)« = wymyślić [szyk zmienny] (5): Przycżyny thedy obłędu tego/ ia iney w ſwey głowie nie náyduię iedno tę GórnDworz H5v, C3v, P3v, V7; HistLan D4v.

»na swej głowie nosić« = być odpowiedzialnym (1): SLuſznie tedy cźelnieyſzym [!] oſobam/ ktorzi ták wielkie rzecży ná ſwey głowie noſzą [qui tantam rerum sustinent molem]/ bywa roſkazano/ áby [...] wſzytkiemu śię przypátrowáli ModrzBaz 26.

»z głowy odjąć kłopoty, kłopotow zbyć« [szyk zmienny] (1 : 1): ſmacżniey vſnieſz Gdy kłopotow z głowy zbędzieſz RejJóz Dv; HistLan D4v.

»pokazić głowy (A), nakazić głowy (G); (s)kazi się głowa; skażenie (a. nakażenie) głowy« [o szaleństwie] = fanaticus, phreneticus Mącz [szyk zmienny] (1 : 1; 8; 3): ieſt pomoczna [...] w nakażeniu głowy taktem [!] ludziom ktorzy rozum traczą. FalZioł V 59; GlabGad L7; A ten chocz proſtemi Słowy Prawiemy nakazył Głowy RejKup dd5; MurzHist Ev; RejWiz 143v; BielKron 124v, 398v, 424, 458; Fanaticus, [...] Szalouy [!] któremu ſie káźi głowá Mącz 117d, 298c; StryjKron 672; GosłCast 25.

»poradzić się głowy« = przypomnieć sobie (1) : A chcecieli mię ſłuchać/ poradze ſię głowy/ Mogęli co przypomnieć iego ſłotkiey mowy. KochSat B3v.

»powikłać głowę« = spowodować zamęt myślowy (1): Powikłáłá im głowy/ przećiwna Vnija BielSat G3v.

»[komu] w głowie się (po)mieszać (a. z(a)mieszać); w głowie, głowę (po)mieszać; [komu] głowa się (za)miesza; zamieszanie głowy« [w tym bezpodmiotowo (4)] = stracić umiejętność prawidłowego rozumowania (lub pozbawić jej); nabyć przyzwyczajeń; zajmować [szyk zmienny] (9; 1 : 1; 2; 1): RejJóz B3; Yuż mi ſye ták pomyeſſáło w głowye/ iż nye wyem czego ſye dźyerżeć. KromRozm I P3; Abowiem gdy ſie z młodu co w głowie zámieſza/ Iuż więc tám s trudná ma być rádá kiedy inſza. RejWiz, 88v, 49v, 85v, 147; GórnDworz T3, Mm4; Prawdáć ieſt iż ná on cżás mogłá być v káżdego dłuſzſza pámięć/ bo ſie thák w on cżás głowá ludziom nie mieſzáłá iáko dziś. RejZwierc 100, 8, 194v, 249v; byłoby co innego czynic y walnieyszego y potrzebnieyszego, aniemey głowy tym mięszac ActReg 165; KlonWor 43.

»przypaść (a. wpaść), zajść w głowę; do głowy przychodzić (a. przyść)« = przyjść na myśl [szyk zmienny] (3 :1; 2): GórnDworz N8v [2 r.], Kk6v; iſz więcey do głowy przychodziło/ niſzli vſty wymowić mogł. SkarŻyw 117, 202; Coſzci wżdy w głowę záſzło, że mię tym potykaſz? CiekPotr 7.

»przyść, przypaść do głowy« (1 : 1): á poki nie przydzye wárch do głowy/ poty to iedno mamy przed ocżymá ſwoiemi. RejPos 247v; Teſkność á niezwycżáyna przypádłá do głowy WisznTr 10.

»głowę psować; głowa się psuje« [w tym: darmo (5), prożno (3)] = martwić (się), zbytnio rozmyślać [szyk zmienny] (22; 1): Czoſz ſie goſpodze fraſuieſz Ni ocż ſobie głowę pſuieſz RejJóz C7v, D2, D5; RejKup f4v, Iv, n5, ſ4, cc2; Wſzák o tym cżáſem myſląc áż ſie głowá pſuie. RejWiz 69, 47; RejZwiercPodw 183v; PaprPan D3; KochTr 9; KochFr 5; KochPieś 26; Ale cóż wzdy ia ſobie dármo głowę pſuię? Swiátá znowu rozumem ſwym iuż nie zbuduię. PudłFr 76, 11, 44; Biádaſz mnie ná cię/ to mi głowę pſuieſz KochFrag 23 [idem] 24; KlonKr A2; PudłDydo Bv; ZbylPrzyg A4.

»robić głową; głowa robi« = pracować umysłowo, myśleć [szyk zmienny] (3; 1): BielKom E7v; Vcżony chocyaby też y wtę ſzkodę wpadł/ imyenya álbo zdrowya gdi on nye rąkomá álbo nogomá robi ále głową/ nye ſtráći. GliczKsiąż H4, H; Bo by theż wſzytko głowá miáłá robić o wielkich/ o trudnych/ á o poważnych rzecżach/ [...] pewnieby trudno wytrwáć mogłá. RejZwierc 15v.

»w głowie rozbierać, rozważać« = zastanawiać się [szyk zmienny] (2 : 1): Te przypowieśći w głowách ſwoich rozważayćie CzahTr E3; ſtrách mię wnetże zdiął/ kiedym nieſłychány Przypadek iął rozbiéráć w głowie méy ſtroſkány. GosłCast 73, 31.

»w głowie stanąć« = być zrozumianym (1): to v nich nie podobno/ co w głowie ich ſtánąć nie może. SkarKaz 205a.

»w głowie tkwi(a)ć« [w tym: komu (3), u kogo (1)] = być w pamięci (4): GórnDworz G6; SkarJedn 174; ono ocżym domá myſlił w głowie mu tkwiáło SkarŻyw 202, A5v.

»trwożyć głową« (1): Y czemuſz wżdy tak barzo trfożyſz tak ſwą głową RejJóz I6v.

»w głowie (u)kować« = wymyślić (2): GórnDworz H4v; Y to cobyś rad widział w głowie ſobie kuieſz. KlonWor 77.

»w głowie uprząść« = uporczywie do czegoś dążyć; wyobrazić sobie [szyk zmienny] (3): iż gdy mi więcz kto bácżny powiedał o iákiey rzecży/ kthoreiem ia nigdy przed tym nie widział/ onę rzecż/ tákem ią ſobie w głowie vprządł/ á vformował/ iż potym gdym ią vźrzał/ dáleko mi ſie podleyſza zdáłá/ niżem ia mnimał GórnDworz M6v; KochFr 128; Zwyćiężył nałog y nádźieie znikłe/ Vprzędły ſobie zyſki w głowie zwykłe KlonFlis D4.

»w głowie usłać« = pomyśleć (1): tylko co ſobie w głowie vſcielemy/ to z námi záwżdy y wſtáć y vkłáść ſie muśi. RejZwierc 12v.

»(u)troskać, skłopotać, trapić, tresktać głowę; stroskana głowa« = martwić (się) [szyk zmienny] (2 : 1 : 1 : 1; 1) : RejJóz C8v; O ſwoy deſpekt ſwey głowy iuż było nie treſktáć. PaprPan Ff3; WisznTr 24; GostGospGroch kt; SYłá ſobie ludźie mądrzy dawnégo wieku [...] głowy vtroſkáli: chcąc to świátu wywiéźć KochFrag 47; Iuż práwie rozum odbiégł twéy ſtroſkánéy głowy. GosłCast 25.

»[komu] w głowę [ = w pamięć] się wbic« (1): Znáć/ [...] że ſię tá pieśń byłá Mym towárzyſzom dobrze w głowę wbiłá. KochFr 27.

»w głowie się wić« (1): Qbservari dicitur res, Vſtáwicznie ná vmyśle leżeć/ álbo w głowieſie wić/ motáć. Mącz 488b.

»[co] w głowę wlepić« = zapamiętać [szyk zmienny] (2) : KochFr 87; rzadki/ coby tę powieść Homerowę [...] wlepił ſobie w głowę. KochFrag 15.

»wleźć w głowę [komu]« = ktoś zrozumiał (1): Rzecże Bábá: Moy duſzko/ Nie day bogátemu Moich ſzmátek vbogich lichwiarzowi temu. Mać on więcey niżli ia: [...] Wlázło to w głowę zboycy: zániechał ſię máło KlonWor 43.

»[komu] wleźć w głowę« = ktoś wymyślił coś nowego (1): Cocz to teraz wlazło w głowę RejKup v4.

»wniść w głowę« = zostać zrozumianym (1): bo gdzie kto trudnie/ á vwikłáno mowi/ iż to nie może wniść záraz w głowę/ á w wyrozumienie ludzkie GórnDworz F3v.

»wybi(ja)ć, wybicie z głowy« = przekonać, że jest inaczej, wyperswadować; przestać o czymś myśleć (lub skłonić do tego) [szyk zmienny] (19 : 1): RejKup g5v; Ale mi tego nigdy nie wybiieſz z glowy Iż do Wiáry zbáwienney trzebá proſtey mowy. Prot C2; GórnDworz Hv, K2, Bb6; CzechRozm 65, 67v, 76, 78v, 124v, 158v, 163v; KochTr 17; CzechEpPOrz **; ReszPrz 96; Zadny ſkarb troſki nie wybije z głowy. KochPieś 6; ActReg 85, 93; KochFrag 27; GosłCast 42.

»z głowy wynić« = zostać zapomnianym [szyk zmiennny] (2): RejJóz H4v; Do iutrá tedy odłożmy [...] bo y więczey cżáſu będzie/ y to wſzytko dziſieyſze wynidzie z głowy GórnDworz Dd5.

»głowę zabawić; zabawiona głowa« = myśleć o czymś (2; 1): GórnDworz R2; á k temu wyżſzemi rzecżámi głowy ſwe zábáwili GostGosp 169; GostGospSieb +2.

»[czym komu] w głowie zabroić« = skłonić do zmiany postępowania (1): Gdyż tą ſpráwą dzieciom ſwym ták w głowie zábroł [!]. Iż co oni iuż byli przed tym zániedbáli/ To záś práwie ná ręku ták go piáſtowáli. HistLan C2.

»[komu] w głowie zamącić« = pozbawić zdrowego rozsądku (1): ták też cżłowieká cżtery áffekty naprzednieyſze vnoſzą/ ktore Grekowie zową Paſsiones: [...] á náſzy ſtárzy Polacy [...] zową zamętki/ dla tego że [...] nie iednemu w głowie zámącą. KlonFlis A4v.

»(z-, za)frasować głowę, głową; frasowanie głowy« = martwić (się) [szyk zmienny] (13 : 1; 1): RejJóz D2v, N2v, N4, P2v; RejKup n6; RejPos 320v; RejZwierc 87v; HistHel B3; Maſz y wchorobách á ſmutku y teſknośći piękną ochłodę/ ktorać głowy trudnym ruzumieniem [!] nie z fráſuie SkarŻyw A4v; KochFr 46, 107; NIe fráſuy ſobie/ Mikołáiu/ głowy KochPieś 40 [idem KochWr 16], 52; KochWr 16; SapEpit A2v.

»zwiercić głową« = szukać wyjścia z kłopotów (1): Kiedy przydą owy roki [...] Wierę drugi zwierći głową RejRozpr F2v.

Wyrażenia: »jedna głowa« = jednomyślność (2): BielKom Bv; Stąd o Przodkách rozumiey/ iż ći nie leżeli. Proſtą rzecżą mowili co ſie im godziło/ [...] Siedząc w Rádzie iáko my iednę głowę mieli/ Wſzyſcy to prziymowáli co ći powiedzieli. BielRozm 8.

»mądra głowa« [w tym: z mądrą głową (8)] (11): RejKup m6v, bb6v; RejWiz 32, 62v; RejFig Bb; GórnDworz H; Ci co bywáli záwżdy z mądrą głową/ Błogoſłáwieńſtwo Páńſkie ſzcżęſciem zową. RejZwierc 229, 231, 246; PaprPan T2v; Do tego zoſtáwić nie ktore rżeczy w pewnych prżypadkách Sędźiemu/ mądcey [!] głowie/ y ſumnieniu iego GórnRozm K2v.

»nie [czyjej] głowy, nie [czyja] głowa« = przekracza czyjeś możliwości (11 : 1): RejJóz Lv; BielKom F3v; GroicPorz B4v; O kthorych ſłuſznie mowić tho nie moiá głowá RejWiz 115v, 114; KochZg A3v; Nie ládáć rzecz ieſt [...] o Króleſtwie mówić: nie ieſtći tho Orzechowſkiégo głowy/ proſtégo á domowégo Ziemiániná OrzQuin F; RejAp 129v marg, Ff2; RejZwierc 240v; KochPieś 33; Ale iż to nie náſzey/ rzecż ták wielka/ głowy/ Daywá pokoy BielRozm 34.

»(nie)wolna głowa« [szyk 3 : 1] (4): RejWiz 17, 120v; Ieſtem w ćiężſzym dáleko/ niż w żeláznym pęćie. Głowá bárzo niewolna/ ſerce roſpaloné PudłFr 72; Ale z wolną głową Chciey ſłucháć, á te żárty odrzućmy na ſtronę. CiekPotr 6.

»płocho w głowie, z płochą głową« (2 : 1): Ktori iedno ſplochą glową To kazdego kotem zową RejRozm 393; RejKup m5v; Bo kogo iuż więc názbyt fortuná roſpieśći/ Iuż więc tám płocho w głowie RejWiz 6v.

»powichranie głow« (1): iż dla nich ſłuſznie P. Bog zgody nie dopuśći/ á powichránie głow y myśli przepuſzcza SkarKazSej 675b.

»prosta głowa« [w tym: nie z prostą głową (2)] (5): RejKup b6; RejWiz 66; Te wierſzyki krociucżkie ten ći dar dáruię/ Tákie/ iákie w my proſty głowie dźiś nayduię. CzahTr G, H3, I3v.

»pusta głowa« (1): Boć y owi z puſtą głową Co ie rzkomo poſly zową Więcey też ſobie folguią RejRozpr Dv.

»sw(oj)a głowa« = własny pomysł (51): Abowim y ći doktorowye ich/ iż káżdy ná ſwey głowye wyárę chce ſtáwić/ myędzy ſobą [,..] ſye nyezgadzáyą. KromRozm I G2; GliczKsiąż G6v; BielKron 107v; A ták wyſkrobawſzy one słowá wEwánieliach przeſtołowych [...] napiſał ſwey głowy słowá. BudNT przedm b7; á kośćielną náukę opuśćiwſzy/ zá ſwoią głową ſwowolnie idą. SkarJedn 51, 21, 52, 309; Kto [...] wynálazł ſwoią głową/ Strzelbę ſrogą piorunową. KochSob 67; do tákiego miſtrzá vkázuią/ ktorego náchylić po ſobie y po głowie ſwoiey mogą. SkarKaz 118b; SkarKazSej 694a. Cf »z swojej głowy«, »wedle [czyjej] głowy«.

»swej głowy« = uparty; intractabilis, morosus Mącz (2): Morosus, Dźiwny/ dźiwak/ fantaſtik/ ſwey głowy / któremu nikt vgodźić nie może/ nic mu ſie niepodoba. Mącz 233c, 461a.

»z sw(oj)ej, m(oj)ej, twojej głowy« [w tym: domyślać się (3), malować, mieć, mowić (3), (na)wymyslać (wymyslić) (6), obaczać, pisać (2), poda(wa)ć (3), powiedzieć (powiedać) (3), prowadzić, przydawać, sądzić, twierdzić (2), uczyć, wyczyrpać, wyjąć, wymysł, wynaleźć, wyrozumieć (zrozumieć) (2)] [szyk 17 : 16] (30 : 2 : 1): Ale Apoſtołowye z náuki páńſkyey/ á nye z ſwey głowy piſáli. KromRozm II c3v; KromRozm III C3v; GroicPorz A3v; áby ſie kiedy [...] Apoſtołowie iego/ tymi plotkámi zábawiáli/ ktorycheśćie ſobie s ſwych głow właſnych nawymyſláli. KrowObr 121v, C4v, 106v, 182v, 186, 239v; then s ſwey dziwney głowy/ Zrozumiał tego Bogá RejWiz 107; De tuo isthuc addis, Z twoyey to głowy przidawaſz álbo mówiſz. Mącz 78b; Depromere ex suo sensu, Z ſwey głowy wyyąć Mącz [325]c; GórnDworz Bb5; RejPosWstaw [413]v; BiałKaz Ev; BudNT Kk5v; CzechRozm 50v, 74, 96v, 100v, 151v, 152; Prętko on s ſwoiey głowy s ciebie báłámutá/ Vcżyni PaprPan I4v; CzechEp 111, 252, 255, 344; ReszPrz 101 [2 r.]; GórnRozm F4; SkarKaz 486a; Porażkę Krześcijáńſką teráźnieyſzą wtacżam/ Miedzy ten wierſz co z proſty głowy mey obacżam. CzahTr H3; SkarKazSej 694b.

Szeregi: »głowa i dowcip« (1): ktore [gospodarstwo] ták káżdemu głowę y dowćip zábáwić muśi/ iż ſie nie zda bydź nikt [...]/ coby ſie ná goſpodárſtwo co raz obeyźrzeć [...] nie miał. GostGospSieb +2.

»głowa i myśl« (1): SkarKazSej 675b cf »powichranie głow«.

»głowa a (i) rozmysł (a. umysł, a. wymysł)« (4): RejAp 50; GórnDworz M7; A nie thylko ma być thym pielgrzymem iż ſie tám záwlokł/ dáleko mu to pilnieyſza/ áby vſtáwicżnie wędrował po głowie á po rozmyſle ſwoim RejZwierc 21; SkarKaz 382a.

»głowa i (a) rozum; głowa z rozumem« (3; 1): GliczKsiąż N2; De rebus ipsis utere tuo iudicio, O ſámych rzeczach vżyway álbo radz ſie głowy á rozumu twego. Mącz 510b; Przeto Bog dał [...] głowę z rozumem/ ábyſmy rádziły. BielSjem 11; SkarKaz 160a.

»głowa i serce« [szyk 1 : 1] (2): Myſlże więc też ty o tym y ſercem y głową. RejWiz 99; SkarKazSej 694b.

»głowa a wyrozumienie« (1): GórnDworz F3v cf »wniść w głowę«.

Wyrażenia przyimkowe: »wedle (a. podle, a. podług, a. według, a. wedla) [czyjej] głowy« [w tym: sw(oj)ej (10)] (12): KromRozm III F2v; GroicPorz Bv; KrowObr 198; káżdy podług ſwey głowy Rzecżpoſpolitą ſtánowić chce GórnDworz G5; WujJud 33v marg, L13v; NiemObr 143; W Kośćiele BOżym [...] káżdey náuki iego/ nie ieſt inſzy fundáment/ iedno piſmo święte/ nie wedla głowy ktorego Hánuſá/ álbo Albrychtá wykłádáne ReszPrz 53; PudłFr 25, 33; GórnRozm F4, G.

»z głowy« = bez cudzej pomocy, z pamięci (1): Niechay vmie z głowy piſáć/ liſt cudny/ rzecż poważną: więc y wierſz GórnDworz G6.

»z głową« = mądry (5): OrzRozm I, O4v; Iżby ludźie z głowámi miedzy Poſły niebyli/ tego niechay nie mnima áni powiáda żaden: pełno koło Poſelſkié ieſt rozumu OrzQuin Cv; NIe dármo ich iuż mi wierz Głowáckiemi zową/ Bo to práwie ſą ludzye á nie z ládá głową PaprPan Hv, P4v.

»na [czyjej] głowie« (1): Syla takych na mey glowie. Bywalo/ czom przedbog poſłał RejKup n3v.

W przen (1):
Wyrażenie: »gładka głowa« (1): Kto ma ſumnienie záwżdy ná bácżnośći/ Tám głádka głowá cnocie ieymiłośći. RejZwierc 223.
Przen: metonimicznie: Człowiek jako podmiot myślący [połączenia z przydawką dzierżawczą można zastąpić odpowiednim rzeczownikiem lub zaimkiem osobowym] (87): Rozumieyże moiey głowie. BierEz Dv; BierRozm 21; barzo ſie moia głowa też temu dżywuie RejJóz N6v; KromRozm I N4; RejZwierz 79; SienLek a4v; ále mnie tho wpaść w głowę nie może/ ábym inácżey wierzył/ iedno że ty dwie niebieſkiego rozumu głowie [Plato i Arystoteles]/ wſzytko vmiáły GórnDworz Kk6v; RejZwierc 216; BudNT przedm c6; Naydzye ſie co odpowie mu ná wſzytki ſłowá/ Ręcżęć że temu zdoła Marćinowá głowá PaprPan Ov, Q3, R4v, S3, V3v, V4; że wiele bywa tákich ſpraw/ co tem głowy ich nieſproſtáią [multas causas esse supra captum cognitionis suae]. ModrzBaz 90v; NIe ledá to człek/ pánowie/ Rozumu doſyć w téy głowie. PudłFr 54; KmitaPsal A5; ZawJeft 28; GrabowSet R; á iż to nie ieſt wymyſł głowy náſzey WysKaz 32; PowodPr 28; SkarKaz 42b; GosłCast 15, 22, 29; Wſzytkie ſpráwy zlecone były twoiey głowie SapEpit [B2J; KlonWor 66.

W połączeniu z przydawką jakościową = „człowiek” + przydawka jakościowa (45): BielKom B5; LubPs N5; Bo widzę coś młodego/ á w tákich więc głowach/ Bywa Venus ná plácu przy káżdych rozmowach. RejWiz 39v, 7, 22; Wroznych głowach muſzą być rozne obycżaie. KochSat C3; To prawdá/ iż teraz/ ták oſobnych głow niemáſz/ iákie były zá Catulluſá GórnDworz O5, K5v; BiałKat 293v; Co ieſt gorſzego gdy wykrętna głowá/ Prawdą vcżyni nieprawdziwe ſłowá. RejZwierc 216, 230; CzechRozm 13v; PaprPan Mv, X3; Po których ſobie teſkni biédna moiá głowá. KochPieś 9; KmitaPsal A5; KmitaSpit Av; KlonWor 80. Cf Wyrażenia.

Przysłowie: iáko też owo mowią/ Szalony ſtroy/ ſzalona głowá. GórnDworz L7v.
Zwrot: »na [czyjej] głowie zawisnąć« = być komuś powierzonym (1): iáko wielkie rzecży ná iego głowie záwiſły. GórnDworz L5v.
Wyrażenia: »czcza głowa« (1): Twarzyć doſyć á cżcza głowá/ Cudze ocży iteż mowá BierEz I.

»(nie)mądra głowa« = argutum caput Mącz (8): Och och tocz płocha rada/ znać z nie mądrey głowy RejJóz Ev; Mącz 16a; GórnDworz Q7v, Bb7v; Tu w tym gmáchu[w piwnicy] z mądrej głowy/ Vcżyni ſie łeb oſłowy. RejZwierc [238], 240v; PudłFr [3]; VotSzl B2v.

»niespokojna głowa« [szyk 3 : 2] (5): WujJud 36v; WujJudConf 13v; Przetoſz ią też wolę ná nich przeſtáć/ niżli ná tych nie ſpokoynej głowy ludzkiey wywodziech CzechRozm 45v; CzechEp 227; Nadſługuią młokoſom [...]/ głowom nieſpokoynym KlonWor 55.

»płocha głowa« (1): Potym nań tráwą miotał/ ſtára płocha głowá. RejFig Ee.

»głowa (jest) prosta« [szyk 2 : 1] (3): RejRozpr F4v, H4v; Wypraw z tego wątpięnia moię proſtą głowę. KochFr 50.

»[jakiej] głowy rozum« (3): RejPos 260; vmieią [...] chytréy głowy rozum: vdáć zá ſkarb zdrowy. ZawJeft 34; VotSzl B2v.

»nie m(oj)ej (a. twej, a. naszej) głowy rozum, rozmysł; nie mozgu głowy naszej« [szyk zmienny] (6 : 1; 1): Acz to nie mey rozum głowy Wtrącáć ſie w tákie rozmowy RejRozpr D3v; RejJóz C6; RejKup k5; RejPos 303v; Bo ácż to nie moiey głowy rozmyſł/ ná tákie rzecży głębokie [...] ſie puſzcżáć. RejZwierc 182; ActReg 101; Tá náuká [...] nie ieſtći mozgu głowy náſzey WysKaz 27; CzahTr G2.

»spokojna głowa« (1): Długo tu iuż ſpokoyna głowá nie może być RejWiz 90.

»szalona głowa; głowa oszalała« (6; 1): RejJóz E6; Bo by melánkolia ſámá pánowáłá/ Pewnieby prętko głowá káżda oſzáláłá. RejWiz 117v, 28, 49; RejZwierz 133v; GórnDworz L7v; Nie mądre, mowá gdzye ſzalona głowá RejZwierc 214v.

»twarda głowa« (1) : Ten twe vczynky y ſlowa Wſpomienie iak twardſza glowa. RejKup g8v.

Szereg: »(ani) rozum i (ani) głowa« [szyk 2 : 1] (3): Ktoremu áni rozum/ áni żadna głowá/ Nie może nigdy ſproſtáć RejWiz 154v; BiałKat 93v; SkarKazSej 665á.
3. Głowa jako siedlisko życia; życie; śmierć [konteksty dotyczące śmierci przez ścięcie głowy lub podobne wiążą się blisko ze znacz. 1.; w niektórych użyciach dwuznaczność ta jest celowo wykorzystywana] (364): Pokuś ſłowy/ niż śięgnieſz do głowy. BierEz S; abi bili rencze y schablye na przeczyw poganyſkyey glowye y poganiſkyey rancze LibLeg 11/166, 11/59; BielŻyw 112; RejFig Bb7; BibRadz 1.Par 12/19; y pierwey twoię głowę vyźrzę ná plácu/ pro criminali, á niżlim wiedźiał ieſliś thy był kiedy ná świećie. OrzRozm L3v; Głowy teras ták ważne iáko łby Skopowe Prot C; RejAp 36v; HistRzym 94; RejPos 290; tedy mię przypráwićie o gárdło v krolá (marg) wł: przyſądzićie głowę moię krolowi. (‒) [condemnabitis caput meum regi]. BudBib Dan 1/10; poſpołu s kołpaki głowy im zdeymuie. PaprPan Bb2v; KochWr 27; PaprUp G3; Iuż kto ſie doſtał w łódkę Charonową [...]/ zginął z pámięćią/ y z głową. GórnTroas 30; Przedał Miſtrzá, vcżynił targ o Páńſką głowę KlonWor **2, 27.
Frazy: »głowa jest cała, cało uchodzi« (1 : 1): KochPieś 28; záwſze ma głowá cáło vchodźiłá. WyprPl A3v.

»cudnie, żadnie [komu] bez głowy« [żartobliwie złośliwa pogróżka] (1 : 1): á z prziſlal do niego ieden Senator/ pitaiac ieſly cudnie Poſlowi bez Glowi PaprUp K4; Zádnie chłopu bez głowy/ wiérzmi młody pánie. GosłCast 62.

»idzie o głowę« [w tym: komu (4)] = de capite agitur, capitis res agitur a. est, periclitatur de capite, de vita periculum est Mącz [szyk zmienny] (6): Mącz 6a, 37c, 291d, 353c; RejZwierc 126v; ktoremu, by náwet Szło o głowę, drobnego pieniążká ná wieki Nie wierzyłbym. CiekPotr 73.

»głowa spad(ł)a (a. ma spaść)« [szyk zmienny] (3): Tich nie odſtąpie by mi tuż miała ſpaſć głowa. KochSat Bv; nie iedná pogáńſka od niey [szabli] głowá ſpada. PaprPan H4v; SkarŻyw 162.

Zwroty: »bac się głowy [ = o życie]« (1): Zdrowá páni/ ále téż y młodźieniec zdrowy. (‒) Chwałá Bogóm: baliſmy ſie obudwu głowy. GosłCast 56.

»głowy bronić« (1): mieczem głowy brónić trzebá. OrzJan 58.

»chować ciepło głowę« = dbać o własne bezpieczeństwo [szyk zmienny] (3): RejRozpr I; RejWiz 192v; Bo tęn kto prżekonánego o to prżyprawił/ ćiepło głowę chowáć muśi/ ieść/ pić/ ſpáć/ w domu twym beśpiecznie niemoże GórnRozm I2v.

»o głowę iść, idący« [w tym: komu, bezpodmiotowo (2)] [o sprawach sądowych grożących karą śmierci] = capitis accersiri Mącz [szyk zmienny] (3 : 1): Vas, Rękoymia á zwłaſzczá w rzeczy o głowę ydącey. Mącz 476a; Non in supplicio crimen meum vertitur, Nie ydzie mi o głowę w tey rzeczy w którei mi winę przed ſądem dáyą Mącz 485d, 2a; A niechſię ćieſzy przykłádem Chriſtuſá Páná náſzego/ ktory będąc naniewinnieyſzy/ [...] ſpráwował ſię w rzecży ktora ſzłá o głowę [capitis causam... dicebat] ModrzBaz 85v.

»głowy nastawi(a)ć« = narażać życie (3): KochSat [C2]; Iedni iuż ná Gránicy głowy náſtáwiáią Prot B4v; GórnDworz Bb7.

»na głowy następować« = zagrażać życiu (2): Turecka moc y ſzáblá ná głowy wáſze náſtępuie SkarKazSej 660a, 664a.

»odjąć głowę« = skazać na śmierć (1): trzy dżýeże trzy ieſſtze dni ſą po ktorych Farao odeymye głowę twoię y zawieśi cye na ſſybienicy HistJóz A4v.

»odpowiedać (a. odpowiedzieć) na głowę« = grozić śmiercią; denunciare periculum vitae, minari mortem, ostentare periculum capitis Mącz (4) : Minatur illi mortem, Odpowieda mu ná głowę/ Odpowieda mu że go chce zábić. Mącz 222a, 232b, 254b, 445c.

»głow ostradać« = poginąć (1): Wiele zuchwáłych Turkow głow ſwych oſtradáło PaprPan A3v.

»głowy ostrzec« = uratować własne życie (1): Głowy oſtrzéc bárźiéy grzeczy. KochPieś 45.

»głowy pilnować« = nastawać na życie (1): Nieprzyiaćiele/ głowy pilnowáli/ A obfitſzymi we wſzem ſię sſtawáli GrabowSet R2.

»głową płacić« (1): Krześćiánie tho niebożątká głową płáćili/ bo zá to mieli żeby ty ſzkody bogowie dla chwálcow Iezuſowych ná nie przepuſzcżáli. BielKron 288v.

»głowę płacić« = grozić śmiercią, karą śmierci (2): Cum orco rationem habere, Wdáć ſie w táką niprzeſpieczność [!] która głowę płáći. Mącz [267]d; Quaestor [...], Sędźia nád rzeczámi które głowę płácą. Mącz 336b.

»głowę podać« = narazić życie, zginąć [szyk zmienny] (2): Nieprzywiedziecie mię ktemu/ ábych ia Włádikom/ Cerncom/ y lekkich oſob roſkázowániu miał podledz/ y głowę ſwoię podáć, StryjKron 195; Przéczże ſye tobie vmrzéć cnotliwemu Niechćiáło: kiedyś prze dotkliwą mowę miał podáć głowę. KochTr 16.

peryfr. »pod kosę [śmierci] głowę podłożyć« = umrzeć (1) : ieſli kto tu bez łáſki Bożey/ Pod tę koſę okrutną głowę ſwą podłoży. RejWiz 83.

»głowę pod miecz, pod szablę podłożyć (a. podkładać)« = narażać życie, ginąć [szyk zmienny] (1 : 1): á ſnadźby lepiey ná káżdy dźień tu podłożyć pod miecż głowę ſwoię zá żywothá ſwego RejAp 162; ták iż głowy ſwoie poniewolnie pod ſzáblę okrutną pogáńſką podkłádáć muſzą kiedy im każą. RejZwierc 188.

»położyć głowę« = zginąć, umrzeć; niekiedy zarazem: być pochowanym [szyk zmienny] (7): ony polozily ſwoye glowi y teras ych niemasz na swieczie LibLeg 11/55v, 11/57v; MiechGlab 34; iż ia wolę głowę ſwoię Podle grobow ſwoich miłych przyiacioł położyć niż w cudzey źiemi. BielKron 407; Rychło zá pánem Boiánowſkim/ pan Derſniak położył głowę GórnDworz Dd8; SkarŻyw 51; Y Szuyſki iuż był zábit/ iuż był Hetmánowę Wſzyſtkę władzą położył/ ále y ſwą głowę. KochJez A2v; GrabowSet B4.

»posiekać głowy« (1): gdyby obey á ſrogi cżłowiek przyſzedł nocą do domu twego/ [...] poſiekałby głowy dziatkam twoim przed ocżymá twemi RejZwierc 256v.

»prosić, żądać, pragnąć głowy [czyjej]; prosić o głowę [czyją]« = chcieć aby kogoś zabito; petere caput Vulg [szyk zmienny] (1 : 1 : 1; 2): Ządáłá tedy głowy Ianá káznodzyeie BielKron 137v; pocżnie iego prośić/ áby iey racżył thego zá miſtrzá dáć/ ktorego w nagłośći ſwey/ głowy prośiłá HistRzym 13v; RejPos 320v, 322v; Sczęśćié náſzé ieſli téż prágnie twoiéy głowy/ Ato iuż tu będźieſz miał przy twych grób gotowy. GórnTroas 38; WujNT Mar 6/24.

»przynieść głowę« = oddać się na czyjąś łaskę (1): ya yako slvga przyachalem do yego Czes. m. y przinioſlem głowę ſwoye pod nogy yego. LibLeg 10/62.

»na głowę przysięgać« (1): Ani ná głowę twoię będźieſz przyśięgał [neque per caput tuum iuraveris]/ ábowiem nie możeſz vczynić iednego włoſá białym ábo czarnym. WujNT Matth 5/37.

»głowę sadzić, dać (pod miecz)« [w tym: na co (1), za kogo (1), iż (1)] = ręczyć życiem (2 : 1): Iam depacisci mortem cupio, I głowę bych ná to rad ſádźił. Mącz 272b; Dam pod miecz kátu Záń głowę moię GosłCast 76, 74.

»stać o głowę« = nastawać na życie (1): Petere caput alicuius, Stáć komu o głowę/ Chcieć kogo zábyć. Mącz 37c.

»stać o głowę« = oskarżać w sprawie grożącej karą śmierci (1): Iudicio capitis arcessere, Stać komu o głowę. Mącz 14d.

»głowę (ś)tracić, zgubić; głowy stracenie« = (z)ginąć; też narażać drugich na śmierć [szyk zmienny] (3 : 2; 1): tedi ti ſgvbyſch swoye głowe y ſwoych blyznich przyacziol y ſwoych dzieczy LibLeg 11/59; March2 Dv; á chcąc vyść głowy ſtrácenia/ pływáiąc po morzu/ ćierpiałem potop HistRzym 26v, 52v; PaprPan Ee4v; każ woznemv wołać/ iſz Vſtazanes głowę tráći/ nie przeto áby [...] wcżym złem doznán był: ále iſz [...] Boga ſię ſwego kwoli krolowi záprzeć niechćiał. SkarŻyw 305.

»głowę [czyją] stracić« = zabić (1): rádzą/ áby głowę moię Lub ſkrytą zdrádą/ lub przez iáwną zbroię Stráćili SzarzRyt B.

»o głowę szermować« (1): Dimicare pro capite, O głowę ſzermowáć. Mącz 220c.

»uciąć (a. ściąć, a. pościnać, a. poucinać) głowę (a. głowy pl); głowa (jest) ucięta (a. odcięta, a. ścięta); ucięcie głowy« = praecidere caput, caput amputatum Vulg; amputare caput, praecisum caput Mącz; abscidere caput PolAnt [szyk zmienny] (59; 10; 1): Bo zá ty twe śmiáłe ſłowá/ Wnetćiby vćiętá głowá. BierEz M3v; OpecŻyw 47v, 48; powiadało iż mieli Thatharzy przyſć á głowy polakom poſcinać. MiechGlab 33, 12; SeklKat Y2; HistAl B8; LubPs hh3v, hh4; RejWiz 155v; Leop 1.Reg 31/9, 2.Mach 1/16; RejZwierz 29; Niechay mie Bog nie żywi ieſliże dźiś nie dam śćiąć głowy Elizeuſzowi [si steterit caput Elisaah] BibRadz 4.Reg 6/31, 1.Reg 31/9, Iudith 13/9; BielKron 21, 63, 113, 113v, 242v (13); Mącz 30a, 333a; HistRzym 9, 13, 19v, 20v, 35 (11); RejZwierc 126, 154v, 201, 264; BudBib 1.Reg 31/9, Iudith 13/9; PaprPan [Hh5]v; słuſznemi kaźniámi áż do vćięćia głowy ma być ſkaran [usque ad capitis amputationem afficiendus]. ModrzBaz 88v; SkarŻyw 131, 147, 187, 189, 305 (12); StryjKron 350, 406; KochSz A4v; WerGośc 238; Phil E, E4; OrzJan 33; WyprPl C3v. [Cf znacz. 5. a. StryjKron 215].

»głowy umykać« = ratować się ucieczką [szyk zmienny] (4): PaprPan K2v; MWilkHist B4v; KochSz B2v; Będźie pomniał Moſkwićin/ ſwoiey hárdey głowy Iáko cżęſto vmykał/ ieśli chćiał być zdrowy SapEpit Bv.

»wziąć głowę, pobrać głowy« = zabić (1 : 1): niewiećież iż ſyn mężoboyce poſłał thu áby wźięto głowę moię [ut auferre faciat caput meum] BibRadz 4.Reg 6/32; Pobierz wſzytki głowy ludu twego/ á zwieśi ie przećiw ſłońcu ná ſzubienicach/ ktorzy przycżyną ſą tych błędow. Y rzekł Moiżeſz do Izráelſkich kſiążąt/ zábiy káżdy z was ſwego bliźniego ktorzy ſłużyli Belfegorowi. BielKron 43.

»głowę [czyją] zachować« = darować życie (1): Gdzie yego Cz. m. vſrzawſchi pokorę moyę gniew swoy Ceſſarſky mnye odpvſczil [...] a głowę moye zachowal LibLeg 10/62.

»głową (za)płacić« = być skazanym na śmierć; capite luere Mącz [szyk zmienny] (2): Mącz 199d; Lecż ná to oná vſtáwá wiecżna narodowi ludzkiemu ieſt zniebá daná/ áby płácono głowę głową [cαput capite vindicans]. ModrzBaz 79v.

»głowy zbyć« = zginąć (1): wolę tey głowy zbyć/ á niżeli ná tey ſtolicy Heretyká ćierpieć. SkarJedn 135.

»zwierzać głowy« = powierzać życie (1): Nie zwierzay drewnu ládá iáko kupiey Y głowy głupiey. KlonFlis E4v.

Wyrażenia: »głowa za głowę« = kara śmierci za zabójstwo (9): kto zabie ma ſąm być zabyt/ głowa za głowę. SeklKat I4, I4, I4v; Talio, Równe oddánie/ Równa zápłátá/ Równa pomſtá/ gdy oko za oko ręká zá rękę/ głowá zá głowę/ wedle zakonu Moyżeſzowego ydźie. Mącz 438d; GórnRozm E3 [2 r.], E3v, E4; SarnStat 715.

»stracenie (a. utracenie) głowy« [w tym: pod straceniem (a. utraceniem) głowy (3)] = kara śmierci [szyk 3 : 1] (4): capitis accersitur, [...] pozwány ná vtrácenie głowy. Mącz 2a; Sub poena capitis. Pod głowey vtrácenim/ pod vtrácenim żywotá. Mącz 425a; zákazánie było w rádzie pod ſtráceniem głowy/ áby tá rádá [...] niebyłá nikomu powiádaná. HistRzym 72, 94.

»zguba głowy« = kara śmierci (1): Ale ieſli o głowę idźie rzecz/ tedy niezgubá głowy zgołá/ ále zapłátá ſimplex, y śiedzenié w wieży ma bydź ſkazano SarnStat 1171.

Szeregi: »cześć i głowa« (1): De fama et capite suo agitur. O cześć y o głowę mu idzie. Mącz 6a.

»głowa i zdrowie« (1): głowá iego y zdrowie ma bydź ná łáſce náſzéy Królewſkiéy SarnStat 408.

W przen (6): A márniká káżdego ſámá złość pobiye/ A ieſli chybi głowy/ nie chybi mu ſzyie. RejWiz 107.
Zwroty: »głowę słuc« (1): Obráźie przez twe oſkárżenie wiele ludźi vmiera/ oſkárżyſzli thy mnie/ ſlubuię Bogu że ia twą głowę słukę. HistRzym 49.

»strzec głowy« (1): Ale y ty Bábylon/ ſtrzeż dobrze ſwéy głowy KochPs 201.

»uciąć głowę« (1): bo tak Iezus mily cżyniątz/ kowál miecż na ducha zlégo/ aby mu s nijm vciąl głowę iego OpecŻyw 35.

»głowę zakręcić« (1): abiſcie themu zlemu wtzas zabiezeli/ á głowe zakreciwſzi prec zarzucili PaprUp K4v.

»głowę zbić« (1): Odpowiedział im obraz rzekąc: [...] Tenći ieſt kthory [...] groźi mi głowę zbić. HistRzym 49v.

Przen: metonimicznie: O ludziach zabitych (22): A Pan s práwice twoiey/ połamie cżáſu gniewu ſwego wſzytki krole. [...] á potłocży wiele głow ná zyemi. RejPos 231; Głowy niewinne by kápuſtę ſieką. RejZwierc 228, 186v; Z tąd wedla ćiebie tyśiąc głów polęże KochPs 138; Wieleś głow/ páni/ ná ſwą dufzę wzięłá? KochSz B3v; Szláchetné roty/ których martwé głowy Chowa/ y chowáć będźie brzég Bugowy: Sławna śmierć wáſzá KochFrag 30; ón znáczny wſzyſtkim żáłoſny vpadek Królá ták mężnégo niezliczonémi gromádámi głów tureckich nádgrodźił. OrzJan 120; SarnStat 439; Wiele tyśięcy Grymoáldſkie pole, Nákryło piaſkiem głow w głębokim dole. KlonKr E3v; Ná ktorą głuche mury z dumieniem pátrzáły/ Kiedy hárde zá miecżem głowy táńcowáły. SapEpit A4v.
Zwrot: »[ile] głow zabić, zamordować; pobite (a. z(a)bite) (są) głowy« [szyk zmienny] (4 : 3; 5): LibMal 1546/123v; iż dla iedney Sárny álbo Lániey zámordowáł dzieſięć głow ludzkich. BielKron 355v; GórnDworz I7v, Hhv; RejZwierc 264; kilká głow ieſt przedſię Zábitych KochOdpr D3; kiedy zbité głowy Nióſł po wodźie ſzárłatny ſtrumiéń Ciſſonowy. KochPs 125; KochSz B3v; KochPieś 15; GórnRozm Cv; KmitaSpit Cv; by [...] y ſto głow zábił/ [...] Nie poimay go áż ſię z nim práwo przetoczy SkarKazSej 701b.
a. Zabójstwo; też grzywna za zabójstwo (151): ZapWar 1505 nr 1999, 1527 nr 2351, 1545 nr 2646 [3 r.]; Amy ynaczey nyemozym vſzmyerzicz thylko s glowamy y ze krwye przelanyem LibLeg 6/191v; ComCrac 16; Item zeznall yſch panu Zadorſkyemu poddanego zabill zroſkazanya theyze panyey Ilowyeczkyey [...] Alye pothym pany o thą glową ſpanem zadorſkym ſzyą poyednala LibMal 1551/166; Kto kogo zábije broniąc dobr álbo poddánych ſwych/ táki zábijak [...] zá głowę ma dáć 120 grzywien. UstPraw D4, D4 [2 r.], K2 [2 r.]; Iudicium capitis, Sąd o głowę. Mącz 37c [idem 176c]; Repensum auro caput, Głowá pieniędzmi odkupiona. Mącz 289b, 176c; GórnDworz Rv; niewiem ieſli nie ták głowámi kmiecemi iáko koſtkámi gráć chćieli/ ktorzi ie zá dźieśięć grzywien oſzácowáli [haud scio an capitibus plebeiorum tanquam talis ludere voluerint, qui ea denis marcis aestimarunt] ModrzBaz 28; niech to dorocżne śiedzenie będźie ſrożſze niż karánie ná gárdle/ ále to zá głowę śláchecką: á zá głowę chłopſką co [sit iste carcer annus gravior poena capitali, caede hominis nobilis vindicanda, quid autem caede plebeii fiet]? ModrzBaz 80, 27v, 28, 70v, 80 [4 r.]; ZapKościer 1582/34, 1586/63; brát zábije brátá/ [...] Oćiec vbogi opłákawſzy zábitego ſyná/ á niechcąc żeby mu y drugi zginął/ vprośi ſyná trżećiego/ żeby nie poźywał [!]/ y ták oná głowa zginie. GórnRozm C4v, Cv, Dv, E2v [3 r.], E4, Hv; A wſzákóż preſcriptia ma iść o głowę wedle Státutu [praescriptio de homicidio in robore conservari debet JanStat 613]. SarnStat 609; A chromotá wieczna ná ręce/ nodze y oślepienié oká/ tákże vćięćié noſá ma bydź płáconé/ iáko połowicá głowy SarnStat 622, 232 [3 r.], 239 [2 r.], 253, 559 [2 r.], 603 (28).

W charakterystycznych połączeniach: głowa bracka,. chłopska (3), kmieca (3), ludzka (2), oszacowana, przyjacielska, szlachecka (11), żydowska; głowy konwikcyja, nagrodu (2), obwiedzienie, popieranie, summa, szacowanie; o głowę artykuł (3), czynić (czynienie) (3), dawność, dowod, fołdrować (2), inkwizycyja, obwinion, pojednać się (2), popierać (2), powołanie (2), pozew (pozwany) (2), preskrypcyja, sąd (2), sądzić (6), scrutinium, wina (3), winić, winy wyciągać (2); za głowę dać (4), dosyć uczynić, karan(ie) (2), (wy)siedzieć (siedzenie) (3), wziąć; głowę szacować (2), zajednać.

Zwroty: »za głowę wziąć zapłatę, płacić głowę; głowa płacona jest« = być karanym za zabójstwo; caput solvere Modrz (2 : 1; 1): ModrzBaz 27v, 79v; á vmrze [mężobójca, który dwadzieścia głów zabił] rozniemogſzy ſię w kilká niedźiel po záśiędźieniu/ to tęn y zá iednę głowę nie wźiął zapłáty GórnRozm Cv, Cv.

»głowę zabić; głowa zabita (a. pobita); zabicie głowy« [szyk zmienny] (1; 13; 3): ZapWar 1540 nr 2600; ComCrac 16; Kto o głowę zábitą po żábićiu nieczyni práwem przes trzy látá: táki niedbálec choćby potym chćiał/ tedy iuż przes dawnoſć niemoże. UstPraw G4v; Ten vſtáwił áby duchownym nie był kto głowę zábije BielKron 172; ZapKościer 1582/35; poniewaſz tyle nie miał máiętnośći/ żeby wſzyſtkie one zápłáćił pobite głowy. GórnRozm Cv, F2; gdy kogo o zábićié głowy ná dno do wieże ſkażą SarnStat 497, 69, 612 [3 r.], 613 [3 r.], 1168, 1171.

»za głowę, głowę (za)płacić (a. ma być, jest płacono); głowa płacona jest (a. być ma); (za)płacenie (a. płaca, a. zapłata) głowy, za głowę« = płacić grzywnę za zabójstwo; capitis pretium persolvere, pro capite a. caput solvere, solutionem pro capite impendere JanStat [szyk zmienny] (14 : 13; 6; 15 : 1): ZapWar 1505 nr 1999, 1545 nr 2646; MetrKor 40/820, 821, 822; ComCrac 16; A ieſliby go kto zábił/ zapłátá też zá głowę w dwoy naſob więtſza niż zá inną Perſonę/ wedle ſtanu iego. GroicPorz g4, c4v, r4, 112v; UstPraw K2; Ale coż powiedam/ że Sláchćić zábił proſtego cżłeká/ ktorego głowę trochą pieniędzy zápłáćić wolno y z práwá dopuſzcżono [cuius caedem paucula pecunia redimi ius fasque est] ModrzBaz 31, 27v; ZapKościer 1582/35; á zwłaſcza iż tu y głowę/ y rány pieniądzmi płácą. GórnRozm C4v, B2v, Cv, E2v, E3, E3v [2 r.] (10); podwysſzamy zápłácenié pieniężné głowy ſzlácheckiéy/ ad duplum SarnStat 612; przedśię z máiętnośći iego ma bydź głowá zápłáconá dźiećiom/ ábo przyiaćielom zábitégo. SarnStat 1170, 239, 604 [3 r.], 606 [3 r.], 610, 612 [2 r.] (25).

Wyrażenie: »głowa za głowę« = kara śmierci za zabójstwo (9): cf str. 416.
Szeregi: »głowa a(l)bo (i) rany« = caput et (aut) vulnera Modrz, JanStat [szyk 6 : 5] (11): za slusna rzecz się im sdalo abi vsthawa korunna thak okolo placzenia iako okolo siedzenia w wiezi na dnie okolo dowodu o głowe i na rani prziiali ZapWar 1545 nr 2646; MetrKor 40/822; ModrzBaz 71; GórnRozm C4v; TEż częſtokroć zwykło ſie przydawáć: iż pozwány o głowę álbo o rány chcąc vyśdź karánia ſłuſznégo zá głowę ábo zá rány/ záſię powodowę ſtronę wielą pozwów zwykli pozywáć. SarnStat 616, 243, 572, 1168 [2 r.], 1169.

»głowa i szkody« (2): A yeſlibi kto zabyl, za glową, y zaſchkodi ma doſſicz vczinicz MetrKor 40/822, 40/822.

4. Miejsce, gdzie spoczywa głowa, zwłaszcza na posłaniu, wezgłowie; adclinatorium, anacli(n)terium, frons lecti, pluteus lecti, sponda Cn [w tym: pl t (23)] (35): tamze ſkrzynką zglow dzieczi yego wyall LibMal 1550/151; Potym przyſtąpiwſzy do ſłupu kthory ſtał przy głowach Holoferna/ Ziełá z niego miecz BibRadz Iudith 13/8, 1.Reg 26/7; Saul ſpał leżąc w obozie/ á oſzcżep iego vtkniony wźiemi v głowy iego [ad caput eius] BudBib 1.Reg 26/7, 1.Reg 26/11, 12, 16.
Zwrot: »kłaść (a. podłożyć, a. włożyć) w głowy, pod głowy; włożony pod głowy« [szyk zmienny] (4 : 1; 1): Theż gdy [magnes] będzie włożony pod głowy białey głowie kthora z mężem leży [...] natychmiaſt męża będzie przez ſen chciała obłapić FalZioł IV 56a; ten obycżay był/ że dzieći nye w domach/ ále po polach myedzy zyelſki ſypyáły/ nic w głowy nye kłádąc GliczKsiąż E5, E5v; RejFig Aa3v; HistRzym 77; ZbylPrzyg B4v.
Wyrażenie: »głowa (a. głowy) łoż(k)a, u łoż(k)a« = caput lecti PolAnt (3 : 2): PatKaz III 143; HistJóz E3v; RejPos 192v; RejZwierc 204; pokłonił ſię Izráel ku głowam łożá. BudBib Gen 47/31.
Szereg: »głowa (a. głowy) a (i) nogi« = caput et pedes PolAnt, Vulg (5): MurzNT Ioann 20/12; Dla obiczia pobok loza przi ziemi stuk. 2. [...] Na obiczie wglowach, i w nogach stuk. 2 WyprKr 99v, 100; MWilkHist H2v; Y vyźrzáłá dwu ániołow w bieli/ śiedzących/ iednego v głowy á drugiego v nog/ kędy leżáło ćiáło Ieſuſowe. WujNT Ioann 20/12.
Wyrażenia przyimkowe: »pod głowami« (1): wączek wnoczy pod glowamy na wozye vkradl LibMal 1550/156.

»w głowach (a. głowie)« (14): RejWiz 65; WyprKr 99v, 100; BibRadz 1.Reg 26/11, 3.Reg 19/6; piołyn woniáć y w głowách go mieć ieſt bárzo ku ſpániu pomocno. SienLek 56; płákał w głowach v Pukárzewſkiego ſiedząc GórnDworz S8v, G3v; RejZwierc 204; przyśliſmy do truny [...] y nálezliſmy w niey iáko by dziś á tey godziny ſchowane święte [...]: á wgłowie ich/ tyśmy kśiąſzki nálezli SkarŻyw 566, 161, 566 [2 r.]; KlonŻal D2.

5. Zwierzchnik, przełożony, naczelnik (w życiu społecznym oraz w religii); caput Vulg, PolAnt, Modrz; dux, princeps PolAnt, Cn; procer Cn [zwykle: Chrystus wobec Kościoła i wiernych, pàpież wobec Kościoła, król wobec państwa; rzadziej: Bóg wobec aniołów, Chrystusa, proroków, świata, świętych, Chrystus wobec wiary, główny prorok wobec innych proroków, gospodarz wobec domu, kapłan wobec wiernych, mąż wobec żony, możny ród wobec nosicieli tego samego herbu, naczelnik wobec ludu, ojciec wobec rodziny, św. Piotr wobec apostołów, starszy wobec rodu, św. Tomasz wobec doktorów Kościoła, włodarz wobec służby, wojewoda wobec województwa, wódz wobec wojska; użycia w kontekstach, w których Kościół i wierni lub rzeczpospolita i obywatele itp. nazywani są ciałem i członkami (Chrystusowymi) wiążą się blisko ze znaczeniem podstawowym, przy czym konteksty te często przeplatają się przez porównania i analogie z użyciami wyodrębnionymi w znacz. 1.] (647): SeklKat M4v, Q, Q2; Abowim gdyż wſſyſtek koſćyoł álbo zbor krzeſćiyáńſki yeſt yedno ćyáło/ ktorego ſpráwá y żywot wſſyſtek z páná Kryſtuſá/ yáko z głowy płynye KromRozm I O3, O3v; yednoſtáynye ſye piſánim twym do Agápetá/ papyeżá/ yáko do głowy á namyáſtká Pyotra S. vćyekli KromRozm III P5v, D5, D6, D8, E6v [2 r.], F5v (10); Diar 69; LubPs A5; KrowObr 12, 12v, 13 [2 r.], 22; Leop Hebr 11 arg; BibRadz Eph 4/15; OrzQuin F3, Y2v; Prot C3; Otoż s páná iáko z głowy/ á s ſláchty/ y s poſpolſtwá iáko s cżłonkow/ ſtánęłoby cáłe iedno ciáło GórnDworz Hh5v; RejPos 317v; Iednoſc bez iedney głowy zachouaná [!] być niemoże WujJud 85 marg; iedno że głowy żadney niemaćie/ wſzyſcyśćie ſobie rowni WujJud 123v, 22, 85 [2 r.], 93v [2 r.], 123 [4 r.], 123v (22); WujJudConf 121v [2 r.], 126; RejPosRozpr c; RejPosWstaw 143v, [1432]v [2 r.]; zoſtáwie ie przełożonemi waſzemi (marg) Właſnie/ głowámi. (‒) [ponam eos in capita vestra (marg) principes vestros (–)]. BudBib Deut 1/13; Hezer przednieyſzy (marg) wł: głowá (–)/ Howad-iah wtory BudBib 1.Par 12/9, I 97a marg; CzechRozm 11v, 153; áby ieden iáko głowá wſzytkiem drugiem cżłonkom/ coby było napożytecżnieyſzego á naſpráwiedliwſzego cżynić roſkázował ModrzBaz 24v; Do zbáwienia/ mowi/ y żywotá wiecżnego nikt nie przechodzi/ iedno ten ktory ma zá głowę Chryſtuſa. SkarJedn 5; A ieſliby ieſzcże dwá Papieżowie byli/ [...] iednośćby nigdy mieyſcá nie miáłá y oſtać by ſię z wiela głow nie mogłá. SkarJedn 60; P[á]trz iá[ko] Rzymſki kośćioł głowá ieſt od wictorá Męczenniká názwány SkarJedn 124 marg; aby zgłowy iedney namieſtniká iego ná ziemi/ błogoſłáwieńſtwo iego ná cżłonki ſpadáło. SkarJedn 147, A4v, A5v, A6v, 5, 40 [2 r.] (41); SkarŻyw 91, 120, 320, 337, 399 [2 r.], 597; ſam Carz ledwo w máłey drużynie vciekł/ [...] drugich po rożnych zagonach ſnádnie/ gdy głowá zfánkowáłá/ Ruſſacy pogromili StryjKron 270, 66; CzechEp 62, 117, 168, 169, [406]; ktory wſzędźie we wſzytkim piſmie ſwoim/ iedyną/ doſkonáłą/ żywą głowę páná Iezuſá Chriſtuſá wyſtáwia. NiemObr 46, 29, 40, 43, 44 [4 r.], 45 [3 r.], 47 [2 r.]; á wſzákoż Vrzędnik/ Włodarz/ głową/ ten ma wiedźieć/ Dworki doyźrzeć GostGosp 116, 124; KołakSzczęśl C4v; Piotr iáko głowá, zá wſzytkich odpowieda. WujNT 414 marg, 440, 447, 610, 625, Eph 4/15, Col 2/19, Zzzzz3; SarnStat 153; KlonKr A2 [2 r.]; PowodPr 2, 4; VotSzl A2v [2 r.]; Co dźień władzey krolewſkiey vbywa/ á ludzkiey śmiáłośći y nádętośći przybywa. Iákoż głowá mocna być ma? SkarKazSej 659b, 672b, 674b, 689a, 693b; SzarzRyt C3.

głowa czyja [w tym: cum sb i pron G (259), cum pron poss (71), cum ai (12)] (342): WróbŻołt ff3; RejPs 186v; bo mąz ieſt głowa/ zony ſwoiey. SeklKat H2v, Kv, Q, Q2v [2 r.]; przed wielkiem zgromadzęniem tych ludźi ktorzy śię rozumem i wſzelką inſzą rzeczą/ głową Chrześcjańſtwá być mięnią MurzHist B3; KromRozm II t4v; gdy wyrozumyeſz/ iż inſſym obyczáyem pan Kryſtus głową wſſego koſcyołá/ inſſym Papyeż. KromRozm III Mv; A goſpodarz káżdy yeſt głową domu/ to yeſt/ czeládźi ſwoyey. KromRozm III M4v, H2v, L8, L8v, Mv, M3 (20); Diar 69; LubPs A5, B6v, D4v, E2 [2 r.], F3v marg, P4v, aa3v marg; GroicPorz d2v; KrowObr 11v [2 r.], 12 [6 r.], 12v, 13 [5 r.], 17v (26); Leop Ez 38/3; O zlutuyże ſie W. K. zacność á vlecż to chore ciáło/ ktorego ſam głową racżyſz być LeszczRzecz A5v; Bo gdy w tym ſłábym ſtanie [wśród kobiet]/ wżdy tákie bywáły/ Ktore więcey niż gárdłá/ ſławy ſwey ſtrzegáły. A coż tobie przyſtoi/ gdyżeś ty ich głową/ A ieſzcże ktemu pięknie/ Rycerzem cie zową. RejZwierz 48; Ale oni nic nie vczyli/ iedno tego/ co im ten był roſkazał będąc głową Prorokow/ á o kthorym rzeczono/ Thegoż słuchayćie. BibRadz I 111b marg, 1.Reg 15/17, I 333c marg, 346, Ez 39/1, I 458c marg (9); powiádáią oni być Krolá w Polſzce głową/ ták Duchownego iáko y Swieckiego Stanu. OrzRozm D3, T3v; themu był Papież ná odpor y Kárdynali/ mowiąc: [...] Ceſarz ieſt ſyn kośćielny/ ále nie pan álbo Miſtrz/ ále my ieſteſmy głową kośćielną. BielKron 230v; OrzQuin F2; SarnUzn C6, E4v, E7v; gdyż Pan będąc głową tych gwiazd wſzytkich záwżdy wzgardzał bogáctwá á zábáwki ſwiátá tego RejAp 77, AA6v, 77, 158; Kriſtus zakonu małżeńſkiego głowá. RejPos 43 marg; gdyż on [Bóg] ieſt głowá twoiá á tyś cżłonek iego RejPos 113, A6, 43 [4 r.], 70v, 109, 110v (17); P. kriſtus [...] ieſt w nas iáko w krześćiániech tylko/ ktorzy od głowy náſzey doſtáliſmy imieniá ſobie. RejPosWiecz2 92, 94 [2 r.], 94v; RejPosWiecz3 99; BiałKat 368v [2 r.]; GrzegŚm 42; ktory będąc práwym Piotrá głowy Apoſtolſkiey námieſtnikiem/ Rzymſką Stolicę trzyma KuczbKat 75; RejZwierc 178; A coż ieſt inſzego Páſterz/ iedno głowá trzody ſwoiey WujJud 123, B6, 58, 59, 73v, 115 (34); WujJudConf 116, 122v, 123, 125, 129v, 130; RejPosRozpr c; RejPosWstaw [1102]; Hadyná ſyn Sżyzy Reuweńſki głowá Reuweńcżykow BudBib 1.Par 7/42, Num 1/16, Iudic 11/8, 9, 1.Par 4/42, 7/40 (10); tedy iuż tego nie rozumie o ániele ktorym ſtworzonym ále o ſynu Bożym/ ktory ieſt głową ániołow CzechRozm 50v; że Máryey głową był Iozef CzechRozm 159, 24, 29, 60v, 61, 65 (14); Tyś [wojewoda podolski] ieſt głowá zyeḿ Ruſkich/ tyś ieſt mur tych kráiow PaprPan A4v; KarnNap Cv, D3 [2 r.], F4v; ModrzBaz 21v, 32v, 100; wiárá Powſzechna/ ktorą wſzyſtkiego świátá głowy/ y Kápłani Chryſtuſowi/ ná tym Swiętym y przeſławnym Zborze wyználi. SkarJedn 301; Wyznawa być głową wſzytkich kośćiołow Papieżá SkarJedn 310, 65, 69 [2 r.], 71, 92, 107 (32); Symeon iáko ich głowa y Arcybiſkup idąc zá ſwemy owcámi ná onę pożądáną śmierć/ mądremi z piſmá S. y mocnymi ſłowy pobudkę im y kázánie cżynił SkarŻyw 305, 93, 165, 168, 203, 262, 394, 536; Sámych Toporczykow/ ktorych ſą w Polſzce głową Tęczyńſcy Grábiowie/ było wten czás ſiedḿ Chorągwi. StryjKron 457; ieſt ſyn wſzytkich głową. Ale Chriſtuſową głową Bog. CzechEp 250, 26 [2 r.], 42, 62, 73, 76 (23); iż piſmo ś. nigdźiej o dwu głowách zborowych nie mowi NiemObr 29; á Biſkup Rzymſki/ podobnoby muśiał być głową/ wſzytkich inſzych głow názwány/ o iákim monstrum do tego cżáſu ſłycháć nie było? NiemObr 47, 3, 24, 26, 27, 29 (19); ReszPrz 9 [2 r.], 87, 109; WerGośc 210; WerKaz 287, 289 [3 r.]; ArtKanc N18; Z Kxiążęćiem Rádźiwiłem w małżeńſtwo wſtąpiłá. Z Kxiążęćiem ktory teraz nawyżſzym Hetmánem/ Woiewodą Wileńſkim ieſt przeważnym Pánem. [...] Głową/ ozdobą/ domu Rádźiwiłowſkiego. KołakCath Bv; KołakSzczęśl C4v; dáiąc znáć/ iż on [Piotr] miał być głową y twierdzeniem wiáry iego. WujNT 68; Stąd dowodzą ſektarze/ iż żaden człowiek nie może być głową kośćiołá. WujNT 669; Iáko tedy Saul y Sámuel był głową ludu Bożego WujNT 669; Chriſtus głowá wſzelkiey zwierzchnośći. WujNT Yyyyy3v, 67 [3 r.], 68, 69, 73 [2 r.], 85 (51); SarnStat 354, 1094; SiebRozmyśl K3v; oſádźiłá ſię w niebie głowá rodzáiu náſzego/ wſzczepiłá ſię w Ráiu gornym SkarKaz 245a, 208á; SkarKazSej 657a, 672b.

głowa komu (9): BibRadz I 11b marg; Iż mąż ma być głową żenie ſwoiey/ á głowá ma być mężowi Kriſtus. RejPos 43; Z ſynow Perecowych (był) głową wſzem hetmanom mięſiącá pierwſzego. BudBib 1.Par 27/3, 2.Reg 23/18; ReszPrz 9 [2 r.]; SkarKazSej 690a; ZbylPrzyg A3v.

głowa nad kim, nad czym (14): Diar 46; KrowObr 12v; A wſzyſtki rzecży podłożył pod nogi iego/ á iego dał aby był głową náde wſzyſtkim kośćiołem Leop Eph 1/22; RejPosWiecz2 92; KuczbKat 75; Tedy wziąłem przełożone wáſze/ męże mądre y biegłe/ y dałem ie głowámi nád wámi BudBib Deut 1/15, Iudic 11/11; CzechRozm 140v; KochPs 25; Iż BOg Oćiec ſyná ſwego dał/ áby był głową náde wſzyſtkim kośćiołem ReszPrz 9; WujNT Eph 1 arg, 22; SkarKaz )( 2, 83b.

głowa w czym (3): poniewaſz onego Pan Bog wyſtáwił głową w Kośćiele twoim. WujJud 85; SkarJedn 23; NiemObr 43.

W przeciwstawieniu: »głowa ... ogon« (4): Długowiecżny y poććiwy then ieſt głową [ipse est caput]/ á prorok náucżáiący kłamſtwá ten ieſt ogonem [ipse est cauda]. Leop Is 9/15, Is 9/14; BibRadz I 116a marg; Vczniu Miſtrzá nie vcz/ Láiku Kápłaná nie święć: to ieſt/ Ty ogónie głową nie bądź OrzQuin F2.

W charakterystycznych połączeniach: głowę mieć (14), wyznawać, znać; głową czynić się (8), mieć, (na)z(y)wać (się) (nazwany, zwan) (12), wyznawać (6); głowy pozbyć, trzymać się (4); za głowę mieć (6), wyznawać (3), znać (2); głowa anielska, aniołow, antykrystow, apostolska (2), apostołow (15), Chrystusowa (4), chrześcijan, chrześcijaństwa (5), ciała (9), członkow (2), domu (3), duchowna, heretykow, hetmanom, jed(y)na (58), kościelna, kościoła (kościołow) (113), nad kościołem (5), w kościele, krolestwa, księstwa, ludu (2), nad ludem, ludzi, łacinnikow, małżonki, męża (3), mężowi, mocna, narodu (narodow) (2), nad narody (2), nauki (3), niewiasty (3), niewieście, obywatelow, ojcow, osobliwa, pisma, pokolenia, nad pokoleniem, powiatow, praw(dziw)a (3), prorokow (3), rzeczypospolitej, stworzenia, synom, świata, świecka, (na) święt(sz)a (2), trzody, wiary, wiernych (3), wierzących, wojska, zacna, zakonu (4), zborowα (4), zboru (2), we zborze, ziem, zmyślona (2), zwierzchności (2), zwolennikow, żenina, żenie (2), żony (8), żywa (2); dwie głowy (3), kilkanaście głow, wiele głow (3); jedność głowy.

Zwroty:»dać głową, za głowę; głową, za głowę dany« = dare caput Vulg (6 : 1; 1 : 1): KrowObr 12v; Ieden też ieſt Kośćiołá tego ſprawcá y rządźcá: Niewidomy Pan Chriſtus/ kthorego Oćiec wiecżny dał głową nád wſzyſtkim Kośćiołem/ ktory ieſt ćiáło iego KuczbKat 75; BudBib Deut 1/15; CzechRozm 176v; KarnNap G; SkarJedn 65; CzechEp 292; WujNT Eph 1/22, s. 669.

»głową, głowę, jako głowę posta(no)wić (a. wystawić); posta(no)wion(y) głową, za głowę; głowy postanowienie« [szyk zmienny] (10 : 4 : 1; 4 : 1; 2): KromRozm III M8v, O6v; Diar 46; BibRadz I 346; zbiorą ſie ſynowie Iudá á ſynowie Izráelſcy ſpołu/ á poſtáwią ſobie ſámi głowę iednę BielKron 92v; Iednego wybieráią/ áby przez tho głowy poſtánowienie/ przycżyná Odſzcżepieńſtwá zgłádzoná byłá KuczbKat 75; WujJud 85, 124v, 154; WujJudConf 123; CzechRozm 153v; SkarJedn 68, 71, 112; tys mię wybáwił/ Y nád źiemſkimi narody głową poſtáwił. KochPs 25; NiemObr 47, 104; ReszPrz 87; WujNT 390, Eph 1 arg; SkarKaz )(2.

»głową przełożyć« [szyk zmienny] (3): Diar 69; przełożyli go ludzie (oni) nád ſobą głową y kſiążęćiem [posuerunt populus eum super se ducem et principem] BudBib Iudic 11/11; SiebRozmyśl K3v.

»(u)czynić głową« [szyk zmienny] (16): KromRozm III M4v; A vcżyniſz myę ſam głową narodu wyernego LubPs E2; KrowObr 12, 22; WujJud 122v marg, 123 [2 r.], L17v; WujJudConf 123; CzechRozm 60v, 140v, 192; WujNT 68, 69, 307, 390 [3 r.].

Wyrażenia: »na(j)wyższa głowa« [szyk 2 : 1] (3) : KrowObr 12; NiemObr 160; Pambasilia ‒ Panowanie przi iednei nawiſzei głowie. Calep 749b.

»głowa niewidzialna (a. niewidoma)« [szyk 3 : 3] (6): ácż Pan Chriſtus ieſt głową niewidźiálną kośćiołá ſwego/ iednák przedśię chce mieć widomą głowę álbo Páſterzá ná świećie WujJud 122, 121v, 122 [2 r.]; A tu nie mowi Apoſtoł S. o głowie tylo niewidomey: ktorá ieſt Pan y Bog náſz Chryſtus Iezus SkarJedn 156, 82.

»głowa pierwsza« (1): iuſz był Anthymá Nikomedyiſkiego y Piotrá Alexándryiſkiego/ Biſkupy ſtráćił: rozumieiąc gdy głowy pierwſze zginą/ iſz wiárá znimi vpáść miáłá SkarŻyw 46.

»głowa przedniejsza« = caput principum PolAnt [szyk 3 : 2] (5): WujJud 121v, 122; BudBib 1.Par 7/40; CzechRozm 52v; Iż Pan Chriſtus ieſt głową przednieyſzą kośćiołá Bożego. WujNT 669.

»starsza głowa« (4): SkarJedn 29, 158; SkarŻyw 304; Kłádę to ná Biſkupy y ná ſtárſze głowy: Niechay to pohámuie ich rozſądek zdrowy. KlonWor 47.

»widzia(l)na (a. widoma) głowa« [szyk 17 : 14] (31): KromRozm III M2 marg; KuczbKat 75; że oprocż Páná Chriſtuſá/ kthory ieſt duchowną á niewidźiálną przednieyſzą głową/ ma Kośćioł y głowę widźiálną zwierzchnią á ćieleſną. WujJud 121v, 117, 122 [2 r.], 122v, 124, Mm3v; A to ſą Heretykowie ktorzy obojgá nie máią/ ani wiáry/ áni iednośći przy głowie iedney widomey. SkarJedn 158, 65, 79, 82, 101, 156; Potrzebá ták owey głowy widźiáney/ widźiánemu ćiáłu NiemObr 30; przyſzłoby przez widźiáną głowę/ rozumieć ſtárſzego Dozorcę we zborze Korintſkim NiemObr 47, 29, 30 [3 r.], 43, 44 [2 r.], 46 [2 r.], 47 [3 r.], 48; ReszPrz 9.

»wyższa głowa« (1): ná to przyzwaláć co wyſzſze głowy vchwalą GroicPorz gv.

Szeregi: »biskup i głowa« [szyk 3 : 1] (4): SeklWyzn c2v; áby wykorzenił Cálife s Báldaku/ ktory ieſt głową y Biſkupem wſzytkich Sárácenow. BielKron 439; WujJudConf 123; SkarJedn 339.

»dozorca i głowa« (1): áby on był przednieyſzym między Apoſtoły/ á będąc między Apoſtoły przednieyſzym / iuż zá tym y to ſzło/ iż nád wſzytkimi wierzącymi/ zwierzchnim dozorcą/ y głową wſzytkich wierzących/ tu ná tym świećie będących NiemObr 27.

»(ani) fundament, (i, ani, to jest) głowa« [szyk 4 : 3] (7): NiemObr 24, 37, 177; że Piotrá miał po ſobie vczynić fundámentem/ y głową kośćiołá wſzytkiego. WujNT 307, 67, 68, 390.

»głowa albo (a) gospodarz« [szyk 1 : 1] (2): Gdźyeż to/ iżeby go głową álbo goſpodarzem vczynił? KromRozm III M4v, M4v.

»głowa, (a, i, ani) krol« [szyk 6 : 4] (10): WróbŻołt ff4v; cżyniąc cżeść á chwałę głowie ſwey á Krolowi ſwemu Kriſtuſowi Pánu LubPs B6v, P4v; KrowObr 46v; SarnUzn E7v; SkarJedn 57 [2 r.]; GórnRozm M3v; zá czym ſpólné Séymy y Rády mieć záwżdy máią pod iednym Królem/ y pod iedną głową. SarnStat 1002, 354.

»książę i głowa« = princeps capitis Vulg, PolAnt; dux et princeps PolAnt; princeps et caput JanStat [szyk 8 : 6] (14): Leop Ez 38/3; Oto inarn z tobą cżynić o Gog Kſiążę y głowo Meſech y Tubál. BibRadz Ez 39/1; BudBib Iudic 11/11; SkarJedn 69 [2 r.], D4v; Przetoſz tym Doktorem y innymi/ ktore Scholáſticos Theologos zowią/ ktorych głowá y iáko kśiążę ieſt Thomaſz S. bárżo ſię Heretykowie brzydzą. SkarŻyw 203, 93; WujNT 67, 416, 428, 867; SarnStat 51, 116.

»mistrz a (i) głowa« (2): KromRozm III P5; Gdyż ſam Pan náſz/ będąc miſtrzem á głową piſmá wſzytkiego/ nic nie cżynił bez woley Oycá ſwego RejPos 70.

»głowa i namiestnik« (2): iedność ciáłá tego nie rozdzielnego tárgáć będzie ieſli w poſłuſzeńſtwie S. pod iedną głową y namieſtnikiem Chryſtuſowym rozumu ſwego nie vkroći SkarJedn 156, 65.

»głowa i ociec« (3): GrzegŚm 42; ći ſynowie iego/ głowy (y) oycowie [capita patrum (marg) principes (‒)] BudBib 1.Par 8/10; Bo ſtworzył iednego ſámego człowieká/ mężá onego pierwſzego/ áby był głową y oycem wſzytkim ſynom ſwoim. SkarKazSej 690a.

»głowa i opiekun« (1): ábyś żonę twoię ktorey ćię teras Pan Bog głową y opiekunem dał/ dobrze y pobożnie rządził KarnNap G.

»głowa abo (i) opoka« [szyk 1 : 1] (2): SkarJedn 65; iáko przy pierwſzym poznániu Pan Iezus Piotrá názwał głową ábo opoką SkarŻyw 596.

»pan, (i, a) głowa« = caput et superior JanStat [szyk 16 : 14] (30): RejPs 186v; RejPos 137; GrzegŚm 42; RejZwierc 178; WujJud 58,122v; Iákoby on ſam wſzyſtkich zgołá wybránych Bożych [...] nie miał być/ głową y Pánem/ ták żywych iáko y pomárłych CzechRozm 24, 60v, 61, 176v [2 r.], 193v; SkarŻyw 259 [2 r.]; áż do oſtátecżnego proroká ſyná ſwoiego/ ktory ieſt głową y Pánem wſzech Prorokow CzechEp 123, 292, 313, 338, 344, 353, [415]; NiemObr 97, 104; Ale około iednégo ſpólnégo Páná y iednéy główy/ tedy ſie ták ſámi między ſobą námówili: Iż iuż tym obiémá Narodóm wiecznémi czáſy ieden Pan ſpólnie roſkázowáć ma SarnStat 1011, 1011, 1020, 1094; SkarKaz 83b; SkarKazSej 672b; ZbylPrzyg A3v.

»papież to jest (jako) głowa« (2): iż bez Papieżá iáko bez głowy żaden práwy Zbor y Synod nigdy nie był SkarJedn 212, 161.

»pasterz, (i, a, albo, ani) głowa« [szyk 12 : 11] (23): KromRozm III Nv, P6v; RejPos 124v; Piotr głowá y Páſterz nád Koſćiołem. WujJud 124v marg, 122, 124v [2 r.]; WujJudConf 125; SkarJedn 22, 42, 58, 63, 79 (9); SkarŻyw 168; CzechEp [385]; NiemObr 48; WujNT 69, 390, 669.

»głowa i pierwszy urzędnik« (1): Acz ná wſzytkich fundowány kośćioł/ [...] ále oſobliwie y pirwey ná Pietrze iáko ná głowie y pierwſzym vrzędniku SkarKaz 606b.

»głowa i (a) przełożony« [szyk 5 : 2] (7): KromRozm III N8, O6v; RejPos 43; SkarJedn 364; iż Piotr był po Chriſtuśie głową y przełożonym wſzytkich Apoſtołow. WujNT 73, 390 [2 r.].

»przodek a głowa« (1): á będąc Cepháſem/ to yeſt ſkáłą/ przodek á głowę ápoſtolſkyego vrzędu dźyerżał. KromRozm III N6.

»głowa a (i) sprawca« [szyk 2 : 1] (3) : we wſſyſtkyem yákmirz od nyego/ y od głowy á ſprawce yego Papyeżá śmyele ſye odſſczepya y ine odćyąga. KromRozm I G4v; KromRozm III N4; SkarJedn 82.

»głowa i starszy« (4): iż Alexándryiſki y Antyoſki Pátryárchá do tego cżáſu zá głowę ſwoię y ſtarſzego/ nie Cárogrockiego/ ále Rzymſkiego Papieżá ználi. SkarJedn 251, 171, 339; SkarŻyw 599.

»głowa, (i) wodz« [szyk 3 : 1] (4): BibRadz I 333c marg; WujJud 123v; Bo bez wodzá y bez głowj prętko owce zábłądzą SkarJedn 341; WujNT 299.

Wyrażenie przyimkowe: »w głowach« = jako zwierzchnik, na stanowisku zwierzchnika (3): Felátiáh/ y Neháriáh/ y Huzyel/ ſynowie Iſzehiego głowámi ich (marg) wł. wgłowách (álbo właśniey w głowie) ich/ y my ták mowiemy po polſku. Ci á ći w głowách to ieſt/ przednieyſzy. (–). BudBib 1.Par 4/42.
W przen (12): Ktorzy ſtą głową párſzywą/ ſámi ſiebie y inſze ludzie ná pothępienie wietzne wiedziećie KrowObr 13, 12v, 185; niż ſię ták to Wędźidło bez głowy Chriſtá páná/ y wodzy ſłowá Bożego ná świát wypuśćiło. CzechEp 12, *2v.

głowa czego (7): Princeps terrarum populus Romanus, Glowá wſzech ziem. Mącz 322b; á ten liſt tedj był zápiecżętowan gdyż Adam (ktory był głowá rozumu/ á ktoremu oſobliwie dano przykazánie) iadł HistRzym 75v; Duch wilka onego piekielnego Antychryſtá [...] wſzelkiey nie ſtwornośći przycżyną ieſt: iáko pierwſzy Apoſtátá y miſtrz wſzytkiey pychy y głowá hárdośći SkarJedn 19, 359; boć Christus żadnego nie potrzebuie Papy do zboru ſwoiego. [...] strzeże ſię párſzywey, ćiáłá wrzodowátego głowy złey, fáłſzywey. CzechEp [406]; O płáwiácżko Sármácka/ Polſkich rzek głowo RybGęśli D2 [idem] D2v.

Szereg: »głowa i czoło« (1): Wielki rozum kośćiołá Rzymſkiego/ iáko głowj/ y cżołá doſkonáłośći Chrześćiáńſkiey. SkarJedn 359.
a. Prowodyr (4): LibLeg 11/140v; Lecż oni Biſkupi/ ktorych głową bili [lege: byli] Arryanowie/ [...] Athánázego [...] potępili SkarŻyw 389; tákże roſtyrki Ruſkie/ y odrzucenie ich poczęte/ niemoże być inácżey záhámowáne/ áżby pierwey głowá tego wybijánia s posłuſzeńſtwá náſzego/ to ieſt Iaropełká Xiążęciá byłá odcięta StryjKron 215.
Wyrażenie przyimkowe: »w głowach« (1): nyekthorzi panowye Samy wglowach LibLeg 11/140v.
6. Jednostka nadrzędna; stolica (miasto, ziemia lub instytucja) [nieliczne użycia występujące w kontekstach zawierających również przenośne użycia wyrazów „ciało” i „członek” wiążą się blisko ze znaczeniem podstαwowym] (118): koſcioł ſſatańſky [.,.] nie może być zbawion zadnim obyczaiem/ ieſly ſię nie przyłączy do głowy prawdziwego koſcioła panu chriſtuſſowy y członkam iego SeklKat Q3; KromRozm III N7; KRáiná Northgoieńſka [...]. Thá ma głowę miáſto Nurnberg. BielKron 289, 112, 180v, 431; ktorzy ſię do kośćiołá S. Rzymſkiego iáko do głowy ſwey od odſzcżepieńſtwá náwracáli SkarJedn 356, 112, 228; My tę źiemię Podláſką do iednośći nie rozerwánéy/ á iáko właſny y prawdźiwy członek ku piérwſzému á właſnému ćiáłu á głowie [...] ze wſzytkim y wſzelákim Práwem/ Páńſtwem/ y właſnośćią tę Ziemię Króleſtwu Polſkiému iáko prawdźiwému y właſnému ćiáłu iéy á głowie/ w ſpółeczność/ w część/ w wlaſność/ y w tytuł Koronny przywracámy SarnStat 1038, 1038, 1058 [2 r.], 1059, 1187, 1188 [2 r.].

głowa kogo, czego [= w stosunku do czego: ziemi, ludu, kościoła] [w tym: z przydawką „wszy(s)tkiego, wszy(s)tkiej, wszej, wszy(s)tkich” (31)] (80): w poſrzodku Ruſi ieſt miaſto dobrze obronne imieniem Lwow, [...] gdzie ieſt głowa Ruſkiey ziemie MiechGlab 78; KromRozm III O2v; iż Piotr ſwięty ſobie w Rzymie Stolec obrał/ w mieśćie tym/ kthore było głową wſzyſthkiego ſwiátá? KrowObr 22v; OrzRozm Hv; Sámárya byłá głowá dzieſiąći narodow Zydowſkich BielKron 264v; Perſya/ wielkie ſzerokie kroleſthwo/ niegdy głowá wſzytkiey Azyey BielKron 267; Cżelnieyſze miáſtá ty ſą w they źiemi/ Kortyná/ Cidon/ Gnoſus/ Minois głowá páńſtwá BielKron 273v; Heydbergá miáſto mocne á obronne/ głowá Woiewodſtwá Rińſkiego BielKron 288; Ieſt też tám Hámburg głowá Biſkupſtwá Hámburſkiego. BielKron 290v; Wrocław głowá Sląska BielKron 291v; Drudzy też byli/ kthore chrywicy zwano/ Páńſtwo dźierżeli/ gdźie ſie Dniepr y Wolhá pocżyna/ tych było Smoleńſko głowá. BielKron 427, 9, 25v, 104, 125, 142 (44); Stolicá Piotrá S. po wſzytkim świećie przełożeńſtwo máiąc świeći/ y wſzytkich kośćiołow Bożych głową ieſt. SkarJedn 120, 105, 120, 138, 151, 167 (16); Oycżyzná iego byłá Alexándrya Egiptu wſzytkiego głowá SkarŻyw 388, 318, 321 [2 r.], 536; StryjKron 36, 91, 115, 617; RybGęśli B3; przeniożſzy kroleſtwo ſwe od ſámego miáſtá Ieruzálem [...] głowy Iudſkiey ziemie/ z ktorey ſię było poczęło; áż do Rzymu głowy Pogánow y wſzytkiego świátá. WujNT 392, 808 [2 r.]; SarnStat 1057; KlonFlis G.

glowa czego [= pod jakim względem] (4): kthoreby Miáſto w ktorey Prowincyey było głownieyſze y przednieyſze/ to ma być głową Praw innym Miáſtheczkom y Wśiam. GroicPorz bbv; iż tám ma być głowá duchowieńſtwá/ gdzie ſię przenioſłá głowá świeckiego pánowánia Rzymſkiego SkarJedn 174; A iż w Syriiéy byłá głowá wiáry náſzéy/ támże zrázu pod Syrią zbiiáć poczęli. OrzJan 27.

głowa czemu (2): GroicPorz bbv; iż práwem Bożym kośćioł Rzymſki innym wſzytkim głową był y wzorem. SkarJedn 126.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (1): miáſto ich było głowne Wienna nád rzeką Rodanem/ kthore iednák y dziś ieſt głowá Delphinátſka. BielKron 281v.

W charakterystycznych połączeniach: głowa biskupstwa, cesarstwa (2), chrześcijaństwa (3), jedynowładstwa, kapłaństwa, kościołow (kościoła) (9), krain, krolestwa (8), księstwa (2), narodow (narodu) (3), owczarnie, państwa (7), poganow, wojewodstwα, wszy(s)tkiego świata (7), ziemie (13).

Wyrażenie: »głowa widoma« (1): mátkę wſzytkiego Chrześćiáńſtwá/ y głowę wydomą owcżárnie twoiey/ przeſławną Piotrá twego ſtolicę Kośćioł S. Rzymſki/ rácż podnieść á wyſoce wſławić. SkarJedn 151.
Szeregi: »głowa i matka« [szyk 2 : 1] (3): Rzymſki koććioł [!] bedąż [!] głową y mátką kośćiołow/ ma być bez cżłonkow y bez corek? SkarJedn 249, 105, 249.

»głowa i pan« (1): [Konstantyn Wielki] Rzymu ktory bjł głową y pánem świátá wſzytkiego Sylweſtrowi y Papieżom [...] poſtąpił SkarJedn 172.

»głowa i pani« (1): Alarik [...] Rzym Miáſto głowę y Pánią wſzytkiego Swiátá wziął y opánował/ Roku 412. StryjKron 36.

»głowa i panowanie« (1): á ná ktorjm że mieyſcu męcżeńſtwo/ powiáda/ wyćierpieli? w mieyśćie Rzymſkim/ ktore ma głowę y pánowánie nád narodámi. SkarJedn 91.

»pierwsze (a. głowne) miasto i głowa« [szyk 2 : 1] (3): To ieſt [...] hárdość Biſkupow Cárogrockich: ktorzy iſz pierwſze miáſto y głowę páńſtwá wſzytkiego wſchodnego mieli/ pierwſzy też być [...] chćieli. SkarJedn 190; SkarŻyw 536; iż Kijów był y ieſt główą y głównym Miáſtem Ruſkiéy Ziemi SarnStat 1057.

»głowa i przodkowanie« (2): WujJud 125v; choćiaż ieſzcże tey Rzymſkiey głowy y przodkowánia iego nie ſłycháć nie było. WujJudConf 125v.

»głowa i (albo) stolica (a. stolec)« [szyk 2 : 2] (4): miedzy ktoremi [wyspami] ieſt ieden zacny Zelándia/ w ktorym wiele miaſt poważnych y zamkow známienitych/ y głowá álbo ſtolec kroleſtwá Duńſkiego. BielKron 292v; Miáſto Kijow [...] záłożył/ gdzie potym byłá głowá y sławná ſtolicá Iedynowładſtwá Ruſkiego. StryjKron 115, 91, 617.

»głowa i zwirzchność« (1): A ná ktorymże myeyſcu męczeńſtwo podyęli? Y ſam ſobye odpowyeda: W myeſcye Rzymye/ w ktorym ſye głowá y zwirzchnoſć narodow náyduye KromRozm III O2v.

W przen [czego] (7): A to ták iżby tám odpoczywáłá głowá ſwyętobliwoſci/ gdźye byłá głowá zabobonow á gdźye kſyążętá pogánow przebywáły/ támby kſyążętá koſcyołow myeſſkáły. KromRozm III O3; A ták Grekowie/ gdzye byłá głowá wſzytkich náuk/ záwżdy mieli dziwnie wymyſláne boſzki. BielKron 98; Rzym názwał Bábilonią/ pod figurą gdzie pierwey wſzytkiego báłwochwálſtwá głowá byłá SkarJedn 86, 91 [2 r.]; Do czego/ pytam/ co mu ná przekáźie? zaż mieyſce iákié ſpoſobné do woyny? [...] zaż źiemiá Węgierſka/ głowá dóbr oyczyſtych korony Polſkiéy: ſkarb téy Rzeczypoſpolitéy: podporá dorocznéy żywnośći: gumno Króleſtwá tego dawné? OrzJan 85.
a. Siedziba [czyja] (3): pirwey Terſá byłá głowá krolow Izráelſkich. BielKron 84; Roſtow Zamek y miáſtá głowá Archimedryty/ to ieſt Arcybiſkupá BielKron 433, 264v.
7. Człowiek jako jednostka przeliczeniowa, osoba; caput, homo, persona Cn (18): yze ieſt ich spiſanych bunthu thego przez syedmſet glowamy MetrKor 61/224; obliczono káżdego głowę [ostensae sunt genealogiae eorum ... per capita sua] miánowićie według rodu/ pokolenia/ y podług domow oycow ich BibRadz Num 1/18; BielKron 97; Decimare legionem Od dzieſiąćy á dzieſiąćy głowę yednę wyyąć álbo dzieſiątą głowę ná ſmierć zdáć. Mącz 79b; iż roſkazał áby byli popiſáni głowámi ſwemi wſzyſcj narodowie káżdy w powiecie ſwoim RejPos 18v; Gdy zlicżyſz pogłowia ſynow Izráelowych (marg) Właſnie/ gdy podyimieſz głowę ſynow [cum levabis caput filiorum]. (‒) BudBib Ex 30/11; Zlicżćie [...] wſzytki męſzcżyzny wedle głow ich [per capita sua]. BudBib Num 1/2.
Wyrażenia przyimkowe: »od głowy« (6): bo w zakonie było zákazano/ áby żadne obliczánie niebyło/ iedno áby káżdy człowiek od głowy płáćił ieden Sykł pánu. BibRadz I 183d marg; BielKron 245v, 261v; RejZwierc 39; StryjKron 602 marg; Capitatio ‒ Pobor od każdei głowi. Calep 163b.

»z głowy« (2): RejPos 18v; Tedy wezmieſz po piąći Szeklow zgłowy [per caput] BudBib Num 3/47.

»na głowę« (1): toć ieſt chleb wam dány od Bogá/ zbieraycie po miarce ná káżdą głowę BielKron 31.

W przen (1): A tu ſie vcż nędzny cżłowiecże/ iáko maſz vydź onego okrutnego poborce cżártá ſproſnego/ [...] ktory záwżdy popiſuie głowy tych ktorzy ſą w poſłuſzeńſtwie iego RejPos 19.
8. Przedmiot o kształcie kulistym lub zbliżonym do kulistego (9):
a. O kapuście (4): Cauliculus, [...] Głowá kápuſtna Murm 112 [idem] BartBydg 25; Caules capitati, Kápuſtá w głowách. Mącz 37d; SienLek 48v.
b. O czosnku (może też ῾ząbek᾽) (2): Takowem obycżaiem cżoſnek przyprawuy/ odbierz każdą głowę z namnieyſzey ſkorki/ kładz go do wody wrzączey FalZioł IV 45d; Czoſnek ma głowę białą/ á ogon źielony. KochFr 131.
c. O cukrze (2): rzeżą przy źiemi on rogoz cukrowy/ porzeżą ná cżłonki y tłuką/ potym práſuią iáko oley przez pilſni/ wárzą ten ſok w nacżyniu [...] zſiędzie ſie/ potym ná głowy tworzą BielKron 276v; Cukier wgłowách SienLek Xv.
d. Wypukła część maczugi (1): Przez macugę ktora ieſt skrzywiona od głowy znamionuiemy/ iże wſzyſcy krolowie y kſiążętá ſwieckie przed náſzą oblicżnoſcią będą ſie kłániáć. HistAl C6.
e. [Prawdopodobnie kula armatnia: w bramie tego przygródku [...] 2 włócznie staroświeckie, gławie 2 żelazne LustrWpol 66.]
9. Część wysoko położona (3):
a. Kapitel kolumny (1): Epistilium, capitellum, Głowá/ wierſch ná słupie. Mącz 424a.
b. Kroksztyn, tj. wystające na zewnątrz budynku i zwykle ozdobne wykończenie belki stropowej (1): Proceres, Paleczne głowy/ gałki álbo kule álbo rogi które z budowánia wychodzą. Mącz 324a.
c. Ruchomy zawór upustu w stawie (1): A v żłobu niechay będźie Próg ná kóńcu nie wybity/ to ieſt/ v tego kóńcá/ który obróciſz w Báſztę do Stáwu. Abowiém przed tą Głową álbo Progiem która będźie zoſtáwioná v żłobu/ nie będźie ſye mogłá wodá z żłobu w Staw wybijać/ ále iuż póydźie żłobem ná dół z ſtáwu precz. Strum G4v.
10. Początek (7): izali wam z przodku nie powiedziano (marg) wł. zgłowy [a capite (marg) a principio (—)] (—)? BudBib Is 40/21; Co gdyby ſie wprzod wſzyſtko z nimi mowiło y porządnie rozebráło: tożby dopiero zoſobná do Páná Iezuſá przyſtąpić [...]. A ták mniemam żeby y rychley ſłucháli y ſnádniey pozyſkáni być mogli. Ale gdzie ſie wprzod od Iezuſá Páná pocżnie/ tego tám w głowách nie záłożywſzy: áſzći ſie ná nim wnetże zgorſzą CzechRozm 70; Obróćił ſye wſpák ſtrumiéń do głowy. KochPs 173, 173.

głowa czemu (2) : A wioſny co napilniey bądź pileń/ boć tho głowá wſzytkiemu rokowi. RejZwierc 108v; Mieſiąc ten v was głową mieſiącom [Mensis iste vobis caput mensium]/ y pierwſzym będzie miedzy mieſiącámi BudBib Ex 12/2.

Szereg: »głowa i początek« (1): o pierwſzym to Pſálmie tylko/ rozumieią: ktory głową y pocżątkiem kśiąg Dawidowych Pſálmow zową CzechEp 159.
11. Zasadniczy, podstawowy element (24): Prawo od Prawdy y też Spráwiedliwość zową: Prawdá gruntem oboygu Prawdá ieſt y głową. KlonWor 66.

głowa czego (6): To ieſt głowá/ náſſá á pan náſz przez vznánie á pokorę náſſę/ ktora ieſt głowá wſſytkich cnot ma być znáidowaná RejPs 186v; A to ieſt głowá wielkiego błędu/ kto ma nádzyeię w inym boſzku ręką vcżynionym BielKron 98; Głowá słowá twego prawdá [Principium verbi tui veritas] BudBib Ps 118/160; ALe tego wſzytkiego głowá ieſt [caput horum omniurn est]/ áby práwá były popráwione ModrzBaz 96v; Temi ſię trzemi rzecżámi w iednym ćiele Chryſtuſowym iednocżem. Iednym Pánem Bogiem y miſtrzem náſzym/ Iedną ſpolną Kátolicką wiárą/ á iednemi ſakrámentv/ ktorych Chrzeſt ś. głowá ieſt y fortá do innych. SkarJedn 41; Nawyſzſza tych ieſt głowá kápłáńſtwo święte/ ná ktorym ſą poſpolićie ći/ ktorzy wdziewictwie żyią SkarŻyw 457.

Szereg: »głowa i (albo) źrzodło« (3): Przetoż lepiey ie [grzechy] Theologowie głownymi názywaią/ dla tego/ że z nich iáko z głowy y z źrzodłá iákiego rozlicżne wády [... ] przycżynę ſwoię máią. LatHar 129; áż ták do głowy/ y práwego źrzodłá prziydźiemy/ to ieſt/ do ſámego Páná Chryſtuſá ReszPrz 30, 103.
a. O kamieniu węgielnym (14):
Wyrażenie: »głowa węgielna (a, węgłowa, a. węglowa), u węgła, węgłowego kamienia« = caput anguli PolAnt, Vulg [szyk 11 : 1] (7 : 3 : 2): Kamień ktory za nikczemny policzyli ćy ktorzy budowali/ ten śię głową (marg) na głowę (‒) v węgła s ſtáł MurzNT Matth 21/42 [wszystkie przykłady przekład tego samego tekstu] KrowObr 14v; BibRadz Matth 21/42; CzechEp 285 [2 r.], 290; WujNT Matth 21/42, Mar 12/10, Luc 20/17, Act 4/11, 1.Petr 2/7.
Szereg: »węgieł a (abo) głowa« (2): Ilé śię greckiego textu dotycze Tento/ nieściąga śię na kamień alę abo nawęgieł abo nagłowę MurzNT 98v marg; Kámyeń on ktory byli Pánye wſſechmogący/ Zárzućili ná ſtronę oni buduyący/ Ten ſye im mocnym węgłem á práwie głową sſtał LubPs aa3v.
12. Rozdział (2): Caput lepak ieſt ſłowo łacińſkie/ A ták wolałem ie Rozdziałámi zwáć/ acżciby y ná tem nic/ choćbychmy ie z Greki y z Láćinniki głowámi zwáli. BudBib c2.
Szereg: »rozdział albo głowa« (1): Ono mnieyſza żem Rozdziały álbo głowy [...] po kraioch znacżył. BudNT przedm d3.
13. [Nakrycie głowy: Item thenze nowy brath [...] Napierwey ma okazacz plascz kropidlny, [...] kaptur o dwu glowach, suknią niewiesczią s falthkami MetrKor 129/60v (ekscerpt J. Wiśniewskiego).]
14. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »świętego Jana głowa« = Dracunculus vulgaris Schott. (Rost) (1): tego dijablika albo ſwięthego iana głowy żadny cżłowiek prze iego oſtre kąſanie niemoże ieſć FalZioł I 66a.
15. Zestawienia w funkcji n-loc (20):
»Kozie Głowy, Kozia Głowa« (6 : 1): przed Godi wkozich glowach 6 gąſſi vkradl LibMal 1546/109v; Biſkup Krákowſki przykupił kniey Kozyegłowy v Kryſzthyná Kozyegłowſkiego BielKron 390.
~ Zestawienie (5): BielKron 381v; Kryſtyn z Koźiegłów Sądecki SarnStat 895; Kryſtyn z Koźiegłowy Sądecki SarnStat 958, 991, 1082. ~
a. Tłumaczenia nazw obcych (13):
Zestawienia: »Biała Głowa« (1): To mieyſce caput album nie ma vrodzáiu żadnego/ bo piaſek wſzytko/ przeto zową biała głowá BielKron 449v.

»Łysa Głowa« (1): wyſſedł ná ono mieſce/ kthore zową łyſą głową/ á po Zydowſku Golgothá [in eum qui dicitur Calvariae, locum, hebraice autem Golgotha] Leop Ioann 19/17.

»Miejsce, Gora Trupich Głow« [szyk 8 : 3] (9 : 2) : MurzNT Matth 27/33; Y przyſzedſzy ná mieſce rzecżone Golgotá (to ieſt wyłożywſzy trupich głow mieyſce) [in locum dictum Golgotha, qui est dictus Calvariae locus] Dáli iemu pić ocżet z żołćią zmieſzány. BudNT Matth 27/33; Godźieneś P. Iezu Chryſte wſelkiey cżći y chwały/ ná Kálwáryiſką trupich głow gorę/ z ćięſzkim krzyżem/ popędliwie prowádzony. LatHar 542, 697, 699, 712, 725; A gdy przyſzli ná mieyſce ktore zowią Trupich głow [in locum qui vocatur Calvariae]; tám go vkrzyżowáli WujNT Luc 23/33, Matth 27/33, Mar 15/22, Ioann 19/17.

16. n-pers (6): ſtanąl goſzpodą v glowi LibMal 1543/67v, 1543/67v [3 r.].
Zestawienia (2): Alye matiſſ Glowa oſtrzekl go LibMal 1543/67v; Kryſztow Głowá. PaprPan Pv.
17. n-pr (6): Głowá kárcżmá. KlonFlis Hv marg, Hv.
Zestawienie: »Ośla Głowa« [nazwa herbu] (3): Niechże tey Ośley głowy nie pruchnieią żuchy WisznTr 2; Ná Herb Połkozá/ alias Ośla głowá. SzarzRyt D3v, D3v.
a. Tłumaczenie nazwy obcej (1):
Zestawienie: »Złote Głowy« (1): tamże Tatarzy gdi mimo Kijow iadą zową thy koſcioły Altymbaſana, to ieſt złotimi głowami MiechGlab 6.
*** Bez wystarczającego kontekstu (10): OpecŻyw 39; Caput. Hupt Głowá Murm 49; Mymer1 21; ilé zaś żydowskiego [tekstu się dotycze] sktorego ſą mniéiſze słowa wźięté/ iako śię tego i zgrammatiki łatwie domyſliem nieściąga śię na głowę/ i nie tak pewnie na co inſzégo iako na kamień MurzNT 98v; Mącz 37b, 48a; SkarŻyw 596; Calep 163a; Cephas po Syryisku kámien ábo skáłá, á po Graecku głowá. WujNT 307 marg, 307.
*** Dubia (3): Iſczeby nawage prziſſło Snaczby barzo sgłowy wyſło [prawdopodobnie zam. z kloby] RejKup aa6; O to ſwego Márſzałká prożno maćie winić/ Podobno ma nieborak z głowámi [może: głosami] co czynić. Ziemię tłucze niewinną/ Kiy nie ieden w trzáſki/ Ogłuſzą go ná koniec ty zmieſzáne wrzaſki. Prot C2v; Ták twa łáſká/ cżłowieká/ tu ná świećie zdobi/ A w niwecż gniew obraca/ y ná głowę robi. GrabowSet Ev.

Synonimy: 3. gardło; 4. wezgłowie; 5. gospodarz, pan, przełożony, sprawca, starszy, władca, wodz; a. herst; 6. stolec, stolica; 7. osoba; 9. a. gałka, kapitel, makowica, makowka; b. gałka; 10. początek; 12. kapitulum, kapituła, kaput, rozdział; 14. diablik, kokorzyk, wężownik.

Cf BIAŁA GŁOWA, BOLEGŁOW, CZARNOGŁOW, CZWOROGŁOWY, [DWOGŁOWY], DWOJGŁOWY, GŁOWICA, KRZYWOGŁOW, SREBROGŁOW, WARTOGŁOW, WARTOGŁOWY, WIELKOGŁOWA, WIELKOGŁOWY, ZŁOTOGŁOW, ZŁOTOGŁOWY

KW